2. Վարդան Մամիկոնյա
Վարդան Մամիկոնյանը
սպարապետ Համազասպ
Մամիկոնյանի և կաթողիկոս
Սահակ Ա Պարթևի դուստր
Սահականույշի ավագ որդին է:
Ուսանել է Վաղարշապատի
Սահակ-Մեսրոպյան նորաբաց
դպրոցում: 420 թ-ին
Կոստանդնուպոլսում Թեոդոսիոս I
կայսեր հրամանով ճանաչվել է
Հայաստանի բյուզանդական մասի
ստրատելատ (զորավար): 422 թ-ին
մեկնել է Պարսկաստանի
մայրաքաղաք Տիզբոն, որտեղ
Սասանյան Վռամ V Գոռ արքան
նրան ճանաչել է Հայոց սպարապետ,
իսկ հայ Արշակունիների
թագավորության անկումից (428 թ.)
հետո՝ 432 թ-ին, հաստատվել է
Մարզպանական Հայաստանի
զորքերի սպարապետ:
3. Վարդան Մամիկոնյան
450 թ-ի վերջին Արտաշատի ժողովում Վարդան Մամիկոնյանն
ընտրվել է Հայոց տանուտեր՝ ի հակակշիռ մարզպան Վասակ
Սյունու, որը դեմ էր ծավալված ապստամբությանը: Վարդան
Մամիկոնյանը վերականգնել է հայ նախարարների և
հոգևորականության ոտնահարված իրավունքները, ամրացրել
բերդերը և նախապատրաստվել վճռական մարտի:
Ճակատամարտը տեղի է ունեցել 451 թ-ի մայիսի 26-ին՝ Ավարայր
գյուղի մոտ: Չնայած Վարդան Մամիկոնյանը զոհվել է, բայց
պարսիկները, տեսնելով հայերի համառ դիմադրությունը,
հարկադրված հետ են կանչել իրենց զորքերը: Ավարայրի
ճակատամարտից հետո Պարսից արքունիքը հրաժարվել է բռնի
կրոնափոխության ծրագրից, ճանաչել է Հայաստանի ներքին
ինքնավարությունը, թեթևացրել հարկերը և որոշ ժամանակ վարել է
հայերին սիրաշահելու քաղաքականություն: Պարսիկներին զգալի
վնաս են պատճառել նաև հոները, որոնք, Վարդան Մամիկոնյանի
հետ կնքած պայմանագրի համաձայն, ասպատակել են պարսկական
նահանգները:
4. Վահան Մամիկոնյա
Վահան Մամիկոնյանը
Վարդան Մամիկոնյանի
եղբոր՝ Ավարայրի
ճակատամարտում զոհված
Հմայակի և Ձվիկ իշխանուհու
(Արծրունյաց տոհմից) ավագ
որդին է: Ավարայրի
ճակատամարտից (451 թ.)
հետո նրան եղբայրների՝
Վասակի ու Արտաշեսի հետ
պատանդ են վերցրել և տարել
Պարսից արքունիք: 455 թ-ին
Գուգարաց Աշուշա բդեշխն
ազատել է նրանց և կրթել ու
դաստիարակել է իր տանը:
5. Վահան Մամիկոնյան
Հետագայում Վահանը հաստատվել է իր հայրական
ոստանում, դարձել տոհմի նահապետը և, իր շուրջը
հավաքելով հայրենասեր նախարարներին,
նախապատրաստվել է ապստամբության պարսիկների դեմ:
Տեղեկանալով այդ մասին՝ պարսիկ պաշտոնյաները փախել են
Ատրպատական, և իշխանությունն անցել է ապստամբներին:
Վահան Մամիկոնյանն ընտրվել է սպարապետ, Սահակ
Բագրատունին՝ մարզպան, Հովհաննես Ա Մանդակունի
կաթողիկոսը՝ մեծ դատավոր: Հայաստանից փախած պարսիկ
մարզպան Ատրվշնասպը Ատրպատականում զորք է հավաքել
և 481 թ-ի աշնանը շարժվել դեպի Այրարատ: Մասիսի լանջին՝
Ակոռի գյուղի մոտ, հայկական ուժերը ճակատամարտում
հաղթել են պարսիկներին: Ատրվշնասպն սպանվել է:
Հաղթանակը մեծ ոգևորություն է առաջացրել, ապստամբների
շարքերը համալրվել են: Թշնամու ավելի խոշոր բանակ
արշավել է Հայաստան:
6. Վահան Մամիկոնյան
482 թ-ի գարնանը Վահան Մամիկոնյանի հրամանատարությամբ հայկական զորքերը
հակառակորդին հանդիպել են Ավարայրից ոչ հեռու՝ Արտազ գավառի Ներսեհապատ
գյուղի մոտ: Մարտն ավարտվել է հայերի հաղթանակով: Հետապնդելով փախուստի
դիմած թշնամուն՝ հայկական զորաբանակը ոչնչացրել է նրան: Ներսեհապատի
ճակատամարտը հայկական ռազմական արվեստի պատմության փառավոր էջերից է:
482 թ-ի ամռանը պարսկական մի խոշոր զորաբանակ Աղվանքով ներխուժել է
Վրաստան: Վրաց Վախթանգ I թագավորի խնդրանքով հայկական զորքը Վահան
Մամիկոնյանի գլխավորությամբ հասել է օգնության, բայց Ճարմանայի դաշտում հայ-
վրացական միացյալ բանակը ծանր պարտություն է կրել: Զոհվել են մարզպան
Սահակ Բագրատունին, սպարապետի եղբայր Վասակ Մամիկոնյանը և ուրիշներ:
Հայկական զորքը նահանջել է Տայք:
484 թ-ի աշնանը Վաղարշ արքան Հայաստան է ուղարկել դեսպան Նիխոր
զորավարին՝ հաշտության բանակցություններ վարելու համար: Բանակցությունները
տեղի են ունեցել Հեր գավառի Նվարսակ գյուղում: Արքունիքը պարտավորվել է
հրաժարվել կրոնափոխության ծրագրից, պահպանել Հայաստանում հաստատված
նախարարական կարգը, չմիջամտել հայ նախարարների ներքին գործերին, իսկ հայ
նախարարները ճանաչել են Պարսից արքայի գերագահությունը:
485 թ-ին Վահան Մամիկոնյանը մեկնել է մայրաքաղաք Տիզբոն, վերահաստատել
Նվարսակի պայմանագիրը, հաստատվել Հայոց սպարապետ և տանուտեր:
Շուտով նա նշանակվել է նաև Հայաստանի մարզպան: 483–484 թթ-ին հիմնովին
վերակառուցել է Սբ Էջմիածնի Մայր տաճարը:
