2. 1. Τα Πρώτα Χρόνια
2. Εποχή Των Διωγμών
3. Παλαιοχριστιανικοί Ναοί
4. Ρυθμοί
5. Πηγές
3. Η Εκκλησία από τις πρώτες ημέρες της ίδρυσής της
αντιμετώπισε την ανάγκη εξευρέσεως καταλλήλου
χώρου για τις συνάξεις των πιστών για την κοινή
προσευχή .
4. Οι χριστιανοί της Ιερουσαλήμ, στην αρχή, μετέβαιναν “στο ναό του
Σολομώντος, σε τακτές ώρες για να προσευχηθούν . Οι ευρύχωρες στοές
του ναού εξυπηρετούσαν την ανάγκη της ομαδικής προσευχής τους, όμως
δεν προσφέρονταν για την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας. Γι’αυτό
ταυτόχρονα εξηύραν ευρύχωρη οικία.Αναφέρεται ως η πρώτη ’κατ’οίκον
εκκλησία’η ευρύχωρη οικία της μητέρας του Μάρκου. Ίσως να πρόκειται
για τον ίδιο χώρο στον οποίο τελέσθηκε ο Μυστικός Δείπνος από τον Κύριο.
5. Μετά τον διωγμό της πρώτης εκκλησίας από του Ιουδαίους
και την εκδίωξή τους από το ναό του Σολομώντος,
αναζητήθηκαν άλλες πιο ευρύχωρες οικίες για τις
λατρευτικές συνάξεις της κοινότητας της Ιερουσαλήμ.
Πλούσιοι χριστιανοί παραχωρούσαν τις ευρύχωρες οικίες
τους για να συνάζεται η Εκκλησία. Το ίδιο έκαναν και οι
χριστιανικές κοινότητες άλλων περιοχών. Αναφέρεται για
παράδειγμα η σχολή κάποιου πλουσίου χριστιανού
φιλoσόφου, ονόματι Τυράννου, στην Έφεσο, η οποία
στέγαζε στους άνετους χώρους της την πολυπληθή
εκκλησία της πόλεως εκείνης. Τους χώρους αυτούς τους
ονόμαζαν “αγάπες“, διότι εκεί τελούνταν και οι αγάπες,
δηλαδή οι κοινές συνεστιάσεις των πρώτων χριστιανών
6. Κατά την εποχή των διωγμών οι χριστιανικές συνάξεις γινόταν μυστικά τη
νύχτα σε απόμερες οικίες, στην ύπαιθρο, σε σπήλαια και κυρίως στις
κατακόμβες. Αυτές ήταν υπόγειες βαθιές δαιδαλώδεις στοές, στις οποίες
θάπτονταν οι νεκροί την εποχή εκείνη, για εξοικονόμηση χώρου. Συνήθως οι
κατακόμβες ήταν ιδιωτικά κοιμητήρια ευπόρων χριστιανών, όπως για
παράδειγμα η κατακόμβη της Αγίας Δομιτίλης στη Ρώμη στις αρχές του
Β΄αιώνα, το ίδιο και οι κατακόμβες του Αγίου Καλλίστου,
του Πραιτεξτάτου, του Αγίου Σεβαστιανού, της Μήλου, κ.α.
Οι κατακόμβες δεν προσφέρονταν βεβαίως για τακτικές λατρευτικές
συνάξεις, εξαιτίας της στενότητας του χώρου και της αποπνικτικής
ατμόσφαιρας του υπογείου τάφου. Αυτό γινόταν σε έκτακτες περιπτώσεις
εξάρσεων των σκληρών διωγμών.
7. Από το τέλος του Β΄ αιώνα άρχισαν σε ορισμένα μέρη να ανεγείρονται
ιδιόκτητοι χριστιανικοί ναοί. Στο γεγονός αυτό συνέτεινε κυρίως η ένταξη
των χριστιανικών κοινοτήτων στις λεγόμενες “Ταφικές Εταιρείες“, οι οποίες
είχαν το δικαίωμα, σύμφωνα με τη ρωμαϊκή νομοθεσία, να έχουν ιδιόκτητο
χώρο συνάθροισης των μελών τους και κοιμητήριο. Βρέθηκε δηλαδή μια
ευκαιρία για νόμιμη συγκέντρωση των χριστιανών. Μαρτυρίες
εκκλησιαστικών συγγραφέων της περιόδου αυτής μας δίνουν πολύτιμες
πληροφορίες για την πρώιμη ναοδομία της αρχαίας εκκλησίας.
8. Σύμφωνα με αυτές τις πληροφορίες, το σχήμα τους ήταν απλό και έμοιαζε
με τις κατοπινές χριστιανικές βασιλικές, ή ήταν κυκλοτερά περίκεντρα και
οκταγωνικά κτίρια. Ήταν δε κατά κανόνα στραμμένοι προς την ανατολή.
Οι ναϊσκοι αυτοί ήταν κτισμένοι πάνω στους τάφους των μαρτύρων. Εκεί
συγκεντρώνονταν οι πιστοί κατά την επέτειο του θανάτου του μάρτυρα, η
οποία ονομάζονταν “γενέθλειος ημέρα του μάρτυρα“και τελούσαν τη Θεία
Ευχαριστία, αλλά και εκτάκτως άλλες φορές.
9. Η αρχαιότερη λεπτομερής περιγραφή χριστιανικού ναού, η
οποία έφτασε ως σήμερα, είναι του εκκλησιαστικού
ιστορικού Ευσεβίου . Πρόκειται για το ναό του Παυλίνου
στην Τύρο, ο οποίος ανεγέρθηκε μεταξύ των ετών 313 και
322. Ήταν ένα περίστηλο τετράγωνο κτίριο το οποίο έμοιαζε
με τις κατοπινές βασιλικές. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός
ότι σε αυτό αναφέρονται τα μέρη του χριστιανικού ναού,
όπως παγιώθηκαν στην κατοπινή ναοδομία, δηλαδή ο
νάρθηκας, ο κυρίως ναός και το ιερό Βήμα. Στην ανατολική
κόγχη του ναϊσκου βρίσκονταν η αγία Τράπεζα, η οποία
ήταν σκεπασμένη με απλό λινό ύφασμα και εκεί
τοποθετούνταν τα Τίμια Δώρα. Η αγία τράπεζα σε πολλές
περιπτώσεις ήταν ο ίδιος ο τάφος του μάρτυρα.
Ο διάκοσμος αυτών των πρώιμων χριστιανικών ναών, όπως
και των κατακομβών, ήταν απλός και περιορίζονταν αφ’ενός
μεν σε συμβολικές παραστάσεις, και αφ’ετέρου σε
διακοσμητικές παραστάσεις.
10. Ο Βυζαντινός ρυθμός ή «εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο» είναι
είδος αρχιτεκτονικής χριστιανικών ναών. Οι ναοί αυτού του ρυθμού κτίζονται σε
σχήμα σταυρού με κλίτη και φέρουν έναν ή περισσότερους τρούλους. Ο
εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο είναι ο αντιπροσωπευτικός βυζαντινός
ρυθμός. Κύριο χαρακτηριστικό στοιχείο αυτού του ρυθμού είναι ο σχηματισμός
σταυρού εσωτερικά και εξωτερικά στο σχεδόν τετράγωνο κτίσμα, με τον έναν ή
τους πέντε τρούλους. Η δημιουργία κογχών στη βόρεια και νότια πλευρά όχι μόνο
αυξάνουν τον εσωτερικό χώρο, αλλά χαρίζουν παράλληλα ομορφιά και χάρη.
Υπάρχουν πάμπολλα δείγματα αυτού του ρυθμού, όπως η Γοργοεπίκοος (άγιος
Ελευθέριος), άγιοι Θεόδωροι, η εκκλησία Καπνικαρέα, η Καισαριανή στην
Αθήνα, η Παναγία των Χαλκαίων στη Θεσσαλονίκη, οι εκκλησίες του Μυστρά,
κ.α.
12. Ο ρυθμός της Βασιλικής πρόκειται για μια ορθογώνια στην κάτοψη
αίθουσα που χωρίζεται με κιονοστοιχίες σε τρία ή περισσότερα κλίτη. Ο
αρχιτεκτονικός τύπος της βασιλικής χρησιμοποιήθηκε από τους
χριστιανούς ήδη από τον 4ο αιώνα για τους χώρους λατρείας τους. Το
ανατολικό τμήμα καταλήγει σεημικυλινδρική κόγχη, την αψίδα, που
προορίζεται για τον κλήρο, ενώ στα δυτικά υπάρχει ο νάρθηκαςγια τους
κατηχούμενους.
14. Η τρουλαία βασιλική (ή Βασιλική με τρούλο) αποτελεί εξέλιξη της
παλαιοχριστιανικής βασιλικής με χρήση τρούλου για την κάλυψη του
κεντρικού τμήματος του ναού. Ο τύπος αυτός εμφανίστηκε στα χρόνια
του Iουστινιανού (527-565) με κορυφαίο παράδειγμα την Αγία
Σοφία στην Κωνσταντινούπολη.
15.
16. Ο όρος "σταυροειδής εγγεγραμμένος" ναός
περιλαμβάνει κανονικά όλους τους ναούς, που ο χώρος
τους διατάσσεται έτσι, ώστε να σχηματίζεται στο
εσωτερικό και στις στέγες σταυρός, που
εγγράφεται σε ορθογώνιο. Ο τύπος αυτός γνώρισε
διάφορες φάσεις, ως την εποχή της μακεδονικής
δυναστείας (867-1054), όταν εμφανίστηκε ο πλήρως
απαρτισμένος σταυροειδής εγγεγραμμένος με
τρούλο, που στηρίζεται σε δύο ή τέσσερα ελεύθερα
στηρίγματα, ναός. Διάφορες παραλλαγές του βασικού
αυτού τύπου αναπτύχθηκαν στα επόμενα χρόνια.
