1. รายงานพุทธศาสนาเถรวาท หนา ๑
บทนํา
ในยุคสมัยปจจุบัน ยอมเปนที่ทราบกันดีวา เปนยุคแหงความเจริญกาวหนาทางเทคโนโลยี
อันทันสมัยในทุก ๆ ดาน เปนยุคสมัยที่ผูคนพบแตความสะดวกสบาย ไมวาจะเปนชีวิตความ
เปนอยูในดานสวนตัว ดานครอบครัว ดานการศึกษา ดานอาชีพการงาน ดานการสังคม เปนตน
เหลานี้ลวนพบวา คนเราตองการความสุขสะดวกสบายทั้งนั้น ไมมีใครเลยที่ตองการความทุกข แม
คน ๆ นั้นจะเกิดมายากจนมีฐานะต่ําตอยในสังคม แตเขาก็มีความตองการความสุขความสบาย
เหมือนคนที่เกิดมาร่ํารวยมีฐานะทางสังดมดีเชนกัน
ยกตัวอยาง (มองโดยภาพรวม) ในชีวิตประจําวันของคนเราไมวาชายหรือหญิงตั้งแตตื่น
นอน มีสิ่งใดบางที่ตองทํา เชน ตองเก็บที่นอน ตองเขาหองน้ําเพื่อปลดทุกข ตองออกกําลังกาย
ตองชําระรางกาย ตองแตงตัว ตองเตรียมตัวในการปฏิบัติหนาที่ของตน เปนตน เหลานี้เพื่ออะไร
คนเราโดยปกติจะไมเคยคิดและไมเคยถามตัวเองเลยวา กิจกรรมตาง ๆ ที่กลาวมานี้ทําไมตองทํา
และตองทําใหดีดวย ไมทําไมได ลองคิดดูวา ถาตื่นขึ้นมาแลวรูสึกปวดทอง ถาไมลุกไปเขาหองน้ํา
จะเปนอยางไร เขาหองน้ําแลวถาไมราดนําใหสะอาดจะเปนอยางไร รางกายเหนียวเหนอะหนะไม
กระปรี้กระเปรา ถาไมออกกําบังกายแลวชําระรางกายจะเปนอยางไร ตองเลือกชุดแตงกายที่ดีและ
เหมาะสมที่สุดสําหนับวันนั้น ๆ ถาไมทําเชนนั้นจะเปนอยางไร
แมวันที่เกียจครานที่สุด ไมอยากทําอะไรเลยอยากจะนอนอยูอยางนั้น ถามวาจะนอนอยู
อยางนั้นตลอดไปไดหรือไม ก็ไมได ความเปนจริงก็คือยังมีความตองการความสุขสบายนั่นเอง
กิจกรรมในชีวิตประจําวันซึ่งมีดวยกันทุกคนแตอาจจะแตกตางกันไป กิจกรรมที่เราตองทําเหลานั้น
ถาพิจารณาใหตรงตามความเปนจริงแลว ก็จะไดคําตอบวา เพื่อความสุขเพื่อความสะดวกสบาย
ของขันธ ๕ หรือ นามรูปทั้งนั้น แมสิ่งของเครื่องใชตาง ๆ ก็ยังตองแสวงหาแตสิ่งที่คิดวาดีที่สุด
แมราคาถูก และยังมีกิจกรรมที่จําเปนอีกมากมายที่ตองทํา เชน เมื่อหิวตองรับประทานอาหาร
ประมาณ ๓ มื้อตอวัน แตบางคนก็มากกวานั้นไมเลือกเวลา และในการรับประทานอาหารก็ตอง
เลือกกอนวาดีเหมาะสมกับความตองการของตนเองหรือไม ถาไมชอบไมดีก็ไมรับประทาน เมื่อมี
สิ่งที่มากระตุนใหกระทํา ก็จําเปนตองทํา เชน การเที่ยว การละเลน การเขาสังคม การพักผอน
ตองแสวงหาสิ่งอํานวยความสะดวกตาง ๆ เพื่อใหขันธชุดนี้ไดรับความสุขสบาย ถามวาถาไมทําสิ่ง
เหลานี้ ไมแสวงหาสิ่งเหลานี้ ไมตอบสนองสิ่งเหลานี้จะไดหรือไม ตอบวาไมได เพราะโดยปกติ
คนเราเมื่อทําอะไรมักตามใจกิเลส คือตามใจตนเองเปนอันดับแรก โดยพื้นฐานคือคนเรามี
ความเห็นแกตัว
ดังไดกลาวมาแลววา กิจกรรมในชีวิตประจําวันของคนเราทุกอยาง หรือการแสวงหา
สิ่งของเครื่องอํานวยความสะดวกตาง ๆ ลวนเพื่อใหตนเองเกิดความสุขเกิดความสะดวกสบาย
นั่นเอง
ไมวาเขาคนนั้นจะเปนใครก็ตาม จะอยูในวัยใดก็ตาม ตราบใดที่ยังมีชีวิตอยูในโลกนี้ในสังคมนี้

2. รายงานพุทธศาสนาเถรวาท หนา ๒
ตราบนั้นก็ยังตองประสบกับสิ่งเหลานี้หนีไปไมพน ถาไมยอมรับก็อยูไมไดทนไมได
เมื่อวาตามความเปนจริง จิตของคนเรายอมมีความนึกคิด มีความตองการอยูเสมอ อาจ
กลาวไดวาการเคลื่อนไหวของจิตนั้น เปนการเคลื่อนไหวไปตามความตองการ หรือมีความ
ตองการอยูในตัวก็ได เชน ตองการนั่ง นอน ยืน เดิน ตองการลุก ตองการแปรงฟน ตองการชําระ
รางกาย ตองการรับประทานอาหาร ตองการเที่ยวพักผอน วาใหเขาใจก็คือจิตของคนเรามีการ
เคลื่อนไหวไปตามความตองการทุกขณะ แมบางขณะอาจคิดวา ตนเองไมมีความตองการอะไร
เชน ขณะกําลังนอนทอดกายสบายอารมณบนโซฟา ขาวน้ําก็อิ่มแลว กิจธุระหนาที่ก็ทําเสร็จแลว
ถามีใครมาถามวา “คุณตองการอะไรบาง” เราก็ตอบไปทันทีวา “เปลา ไมตองการอะไรเลย”
แตในความเปนจริง ทานก็ยังมีสิ่งที่ตองการอยูนั่นเอง คือตองการจะอยูเฉย ๆ หรือตองการไมให
ใครทําอะไรหรือรบกวนอะไรอีก แทจริง ความคิดของจิต ยอมมีความตองการอยูในตัว ถาจะพูด
ใหเปนศัพทก็เรียกวา “ความปรารถนา”
ทีนี้ความปรารถนาของคนเราแมจะมีตาง ๆ กัน หรือที่เรียกวา “นานาจิตตัง” เชน บางคน
อยากดูหนัง บางคนอยากดูละคร บางคนอยากเที่ยว แตเมื่อเพงดูผลแหงความปรารถนาของทุกคน
แลวก็คือปรารถนา “ความสุข” เหมือนกันหมด เพราะความสุขเปนยอดความปรารถนา และขึ้น
ชื่อวาความปรารถนาแลว จะไปสุดยอดที่ความสุข สุดตรงที่สุขนั่นเอง ไมวาใครจะปรารถนาอะไร
ก็ตาม ปรารถนาจะนั่ง ก็ขอใหนั่งเปนสุข ปรารถนาจะนอน ก็ขอใหนอนเปนสุข คือไปสุดตรงที่
สุข แมคน ๆ นั้นทําความชั่วมีโทษตองติดคุก เขาก็ยังปรารถนาจะอยูในที่ที่สุขสบายที่สุด
สรุปไดวาความสุขเปนยอดปรารถนาของคนเราจริง ๆ
ทานปยทัสสี ไดกลาวไวในหนังสือ BODDHISM –A LIVING MESSAGE
(พระพุทธศาสนา – อมตเทศนา) ตอนหนึ่งวา “สําหรับผูที่พยายามมองทุกสิ่งทุกกอยางตามสภาพ
ความเปนจริงแลว แนวความคิดเรื่องทุกข หาใชเรื่องที่ไรความสําคัญไม เรื่องนี้เปนแกนหลักของ
แนวคิดทางพระพุทธศาสนาทีเดียว การละเลยหลักคิดอันสําคัญนี้ ก็เทากับเปนการละเลยอีกสาม
อยางนั่นเทียว ความสําคัญในการรูจักคําวาทุกขนั้นจะสามารถมองเห็นไดจากพระพุทธพจนวา
“ผูใดมองเห็นทุกข ผูนั้นยอมมองเห็นเหตุเกิดแหงทุกข ความดับแหงทุกข และทางดําเนินถึงความ
ดับแหงทุกขดวย” สําหรับผูปฏิเสธเรื่องทุกขแลว หนทางดําเนินเพื่อความหลุดพนจากทุกข ยอมไร
ความหมายโดยสิ้นเชิง”
ความจริงของชีวิตจริง ๆ คือความทุกข ไมใชความสุข ความสุขเปนสิ่งที่จรมาภายหลัง
ชีวิตคนเราตกอยูในกองทุกขโดยกําเนิด แตที่เราเห็นวาเปนความสุขนั้น เชน หัวเราะได รูสึก
สบายเนื้อสบายตัว นั่นเปนเพราะวาความทุกขมันลดลงเทานั้นเอง หาใชเปนความสุขที่แทจริงไม
ความทุกขคือความจริงของชีวิต สวนความสุขเปนเพียงสิ่งที่จรมา เหมือนกับความจริงของโลกใบ
ที่เราอาศัยอยูนี้ โลกจริง ๆ คือความมืด ไมใชความสวาง แตเมื่อมีพระจันทร พระอาทิตย เกิดขึ้น
โลกใบนี้จึงเกิดมีความสวางไสว แมวาความจริงของชีวิตคือความทุกขจริง ๆ แตคนเราก็ไมชอบ

3. รายงานพุทธศาสนาเถรวาท หนา ๓
ความทุกข แตไปชอบความสุข คือจะทําอะไร ก็ทําไปเพื่อความสุข ครั้นไมไดดังจิตที่ตองการก็
เกิดทุกข เมื่อทุกขเกิดก็ยอมรับความเปนจริงไมได ก็เลยเกิดความทุกขหนักเขาไปอีก
ในหนังสือคําถาม – คําตอบเกี่ยวกับพระพุทธศาสนา เลม ๑ (BUDDHISTIC
QUESTIONS AND ANSWERS BOOK 1) ก็ไดกลาวถึงเรื่องทุกขไววา “ทุก ๆ คนปรารถนา
สุข ไมตองการทุกข แตทําไมคนเราจึงยังตองเปนทุกข และไมสามารถจะแกทุกขของตนเองได
บางทียิ่งแกยิ่งเปนทุกขมาก ทั้งนี้ก็เพราะไมรูเหตุผลตามเปนจริงวา อะไรเปนเหตุของทุกข อะไร
เปนเหตุของสุข ถาไดรูแลวก็จะแกได คือ ละเหตุที่ใหเกิดทุกข ทําเหตุที่ใหเกิดสุข อุปสรรคที่
สําคัญอันหนึ่งก็คือใจของตนเอง เพราะคนเราตามใจตนเองมากเกินไป จึงตองเกิดเดือดรอน”
ถาคนเราเขาใจและยอมรับความเปนจริงวา ความเปนจริงของชีวิตจริง ๆ คือความทุกข
ไมใชความสุขเลย เมื่อเกิดมีความทุกขขึ้นในชีวิตของเขา เขาก็จะกลับกลายเปนผูมีความสุข
มากกวาคนอื่น เพราะการยอมรับและเขาใจในความเปนจริง ความทุกข ซึ่งเปนความจริงของชีวิต
นี้พระสัมมาสัมพุทธเจาเปนผูคนพบ เปนผูมองเห็นความเปนจริงนี้ แลวนํามาชี้บอกใหเวไนยสัตว
ทั้งหลายไดรูไดเห็นตามความเปนจริง ซึ่งสิ่งที่พระองคคนพบนี้เปนวิธีแกทุกข หรือวิธีพนทุกข
ใครก็ตามเมื่อศึกษาจนเขาใจและปฏิบัติตามหลักนี้แลว คน ๆ นั้นจะไมมีความทุกข หรือพนจาก
ความทุกขได หลักความจริงอันนี้เรียกวา “อริยสัจ ๔” ซึ่งจะไดกลาวตอไป
ที่มาของอริยสัจ ๔
กอนอื่นขอใหพิจารณาถึงที่มาของอริยสัจ ๔ เปนเบื้องตนกอน เพื่อจะไดทราบความ
เปนมา ที่มาของพระสัมมาสัมพุทธเจาไมใชวาจะไดมางาย ๆ ดังเชนพระพุทธเจาของเรา ชาติ
สุดทายที่เปนพระโพธิสัตวบําเพ็ญทานบารมีนามวาพระเวสสันดร พระองคตองเสียสละอยาง
ยิ่งยวดสรางบารมีสูงสุดในทานบารมี ตองเสียสละอยางสูง ใครจะทําได ไมมีใครทําได สละปลด
เปลื้องพันธนาการทั้งหมดตั้งแตพระมเหษีราชบุตรราชธิดาและราชสมบัติทั้งหมด สิ่งที่มุงหวัง
เฉพาะคือพระโพธิญาณ ไดกระทําสําเร็จแลว ก็ไปเสวยวิมุตติสุขบนสวรรคชั้นดุสิตเปนเวลา ๕๗
โกฏิป เหลาทวยเทพทั้งหลายก็ประชุมกันวา “โลกวางจากพระสัมมาสัมพุทธเจาแลว ควรจะอัน
เชิญเทพบุตรองคใดองคหนึ่งไปตรัสรูเปนพระสัมมาสัมพุทธเจา” มหาพรหมและทวยเทพทั้งหมด
ลงมติใหสันดุสิตเทวราชซึ่งก็คือพระเวสสันดรนั่นเอง ไปเปนพระสัมมาสัมพุทธเจา ทาวสันดุสิต
เทว-ราชยังไมตกลง แตพิจารณากอนวา ถึงกาลอันควรหรือยัง ประเทศไหนเปนประเทศที่ควรจะ
รองรับสัพพัญุตญาณได ภาษาไหนเปนภาษาที่รองรับสัพพัญุตญาณได พุทธมารดามีหรือไมที่
จะรองรับราชบุตรไดเพียงพระองคเดียวแลวสวรรคตภายในเจ็ดวัน ซึ่งไมมีฐานะที่จะรองรับบุตร
อื่นมาอุบัติตอไดอีก เมื่อพิจารณาหลาย ๆ ดานก็เห็นวามีความพรอม จึงไดตกลงรับคําเชิญของเหลา
ทวยเทพทั้งปวงวา จะลงไปตรัสรูเปนพระพุทธเจา
การอุบัติขึ้นมาของพระโพธิสัตวจากสวรรคชั้นดุสิต มาอุบัติในโลกมนุษยมีพระนามวา
“สิทธัตถะราชกุมาร” ทามกลางเหลานักปราชญราชบัณฑิตและขาราชบริพารทั้งมวล

4. รายงานพุทธศาสนาเถรวาท หนา ๔
แมแตพระราชบิดาคือพระเจาสุทโธทนะก็อยากจะใหเปนพระเจาจักรพรรติ ตามคําของพราหมณ
ทั้งหลายที่ไดพยากรณวามีคติเปนสอง ถาออกบวชก็จะไดเปนพระสัมมาสัมพุทธเจา ถาครองเพศ
ฆราวาสก็จะไดเปนพระเจาจักรพรรติมีอํานาจยิ่งใหญ ตลอดทั่วขอบเขตขัณฑสีมามีมหาสมุทรทั้งสี่
ดานเปนขอบเขตและเปนเมืองขึ้นทั้งหมด แนนอนวาวิสัยความเปนกษัตริยยอมตองการความ
ยิ่งใหญที่จะมีอํานาจปกครองไปทั่วทุกสารทิศ ฉะนั้น พระเจาสุทโธทนะจึงมุงหวังเปนที่สุดวาน
ครกบิลพัสตุจะเปนดินแดนของพระเจาจักรพรรติที่ยิ่งใหญได
แตวาพระบารมีของพระโพธิสัตวที่ไดสั่งสมมา แมวาจะถูกปดลอมดวยวิธีการตาง ๆ อัน
บําเรอใหไดรับความสุขอยางมากมาย แตก็ไมสามารถที่จะสกัดกั้นได ตลอดเวลา ๒๙ ปที่อยู
เฉพาะในพระราชวัง ทําใหเกิดความรูสึกวาอยากจะออกประพาสนอกราชอุทยานบาง จึงไดชวน
นายฉันนะออกเที่ยวประพาสนอกราชอุทยาน ทวยเทพทั้งหลายก็ไดโอกาสแสดงนิมิตใหเห็นวา
ในโลกนี้มีการเกิด การแก การเจ็บ การตาย สุดทายก็ไดเห็นสมณะ ทําใหพระทัยของเจาชาย-
สิทธัตถะโนมเอียงไปในทางออกบวช เพราะมองเห็นวาชีวิตไมเห็นมีอะไรที่จะมั่นคงเปนสิ่งที่เที่ยง
แท เกิดแลวก็แก แกแลวก็เจ็บ ในที่สุดก็ตองตาย แมเราเองก็จักตองตายอยางนี้ หนีพนไปไมได
แลวประโยชนอะไรที่เราจะไดความยิ่งใหญในการเปนพระเจาจักรพรรติ อยากระนั่นเลย เราก็จะ
ไมพนจากความตาย สัตวทั้งหลายก็ไมพนจากความตาย ก็ทรงมองเห็นวา กลางคืนมี ก็ยังมี
กลางวัน การตายก็ยังมีการเกิด เมื่อการตายมี การไมตองตายก็ตองมี เมื่อการเกิดมี การไมตองเกิด
ก็ตองมีเหมือนกัน แตยังไมมีใครคนพบ ใครเลาจะเปนผูคนหาหนทางที่จะใหพนจากความเกิด
และความตายได พระองคโนมเอียงไปในทางเหตุผล มองเห็นชีวิตทุกชีวิตไมลวงพนจากความเกิด
แกเจ็บตายไปได มีทางเดียวคือเราตองแสวงหาทางพนจากการเกิดแกเจ็บและตายใหได นั่นก็คือ
การเปนสมณะจึงปรารภการออกบวช
ในที่สุดพระโพธิสัตวหรือมหาบุรุษ ก็ไดออกบวชแสวงหาทางพนทุกข โดยวิธีการปฏิบัติ
ตามประเพณีของคนเกาวา ถาทําใหทุกขจนถึงที่สุดแลว ทุกขก็จะหมด ก็ทรงบําเพ็ญทุกกรกิริยา
กระทําอยางคนสมัยนั้นทําไมได แมสมัยนี้ก็ทําไมได เชน ทรงกัดฟนเอาลิ้นดุนเพดาลใหแรง
ที่สุด ไมมีใครทําได ทรงกลั้นลมหายใจจนกระทั่งไมตองหายใจทางจมูก แตใชหูหายใจแทนได
เพื่อจะทําใหถึงที่สุดแหงทุกข แตวาลมหายใจก็ออกทางหู ชีวิตก็อยูได ไมใชเปนการทําลายชีวิต
แตทําเพื่อใหทุกขถึงที่สุด หายใจเขาลมเขาทางหู หายใจออกลมออกทางหู ก็ไมเห็นทางพนทุกข
ทรงกระทําจนกระทั่งมองเห็นวา ทุกขอยางนี้ไมมีใครทําได แตเราทําได แตประโยชนจากการที่
เราทําได มันไมมีประโยชนอะไรเลย ตั้งแตอดีตจนปจจุบัน แมในอนาคตก็ไมมีใครทําไดเกินกวา
นี้ ถึงแมจะมีใครทําไดเกินกวานี้ก็จะไมไดรับประโยชนอะไรจากตรงนี้เลย ทรงมองเห็นวา ไมใช
ทางนี้แนที่จะทําใหพนจากการเวียนวายตายเกิดได
พระองคนอมจิตระลึกถึงตอนทรงพระเยาวเมื่ออายุ ๗ พรรษา ไดเคยกระทําอานาปานสติ
จนไดปฐมฌาน ถากระนั้นเราควรยอนไปบําเพ็ญเพียรทางจิตจะดีกวา ก็เลยบริโภคอาหารให

5. รายงานพุทธศาสนาเถรวาท หนา ๕
รางกายไดรับความสมบูรณ เมื่อรางกายพอเพียงที่จะบําเพ็ญเพียรทางใจไดแลว ก็เริ่มบําเพ็ญเพียร
ทางใจดวยการกระทําอานาปานสติจนบรรลุปฐมฌาน ทุติยฌาน ตติยฌาน จตุตถฌาน ปญจมฌาน
บรรลุถึงอากาสานัญจายตนะ วิญญาณัญจายตนะ อากิญจัญญายตนะ และเนวสัญญานาสัญญายต-
นะ ทรงกระทําจนถึงที่สุดของสมาธิไดครบ ก็ยังไมบรรลุธรรม แตดวยจิตที่อาศัยความตั้งมั่น
ละเอียดออนและมีพลานุภาพ ในขณะที่ไดรูปฌานและอรูปฌาน จิตก็โนมเอียงไปถึงอดีต เห็น
ชีวิตของพระองคดวยปญญาวา ไดเกิดเปนอะไรบาง ระลึกชาติได โดยการระลึกยอนหลังไปเปน
อเนกชาติ มองเห็นชีวิตที่ตายแลวก็เกิด เกิดแลวตายไมรูจักจบสิ้น ในปฐมยามนี้เรียกวาไดบรรลุ
ปุพเพนิวาสานุสสติญาณ ในมัชฌิมยามไดบรรลุจุตูปปาตญาณ คือไดตาทิพย มองเห็นสรรพสัตวที่
ทําดีบางทําชั่วบางแลวไปเกิดยังสถานที่ตาง ๆ ชีวิตของสรรพสัตวก็เปนไปตามอํานาจของกรรม
เจตนาของตน ผลของความสุขความทุกขลวนมีเหตุปจจัย การปฏิสนธิและการจุติของสรรพสัตว
พระองคทรงรูหามด นี้คือจุตูปปาตญาณซึ่งเปนอภิญญาจิตขั้นที่สองที่เกิดขึ้น จนกระทั่งถึง
ปจฉิมยาม ปญญาก็ไดหยั่งเห็นความเปนไปของรูปนาม เห็นการเกิดดับของรูปราม พระองคทรง
มองเห็นวา แมชีวิตของพระองคและของสรรพสัตวที่ผานมาก็ไมเห็นมีอะไรเลยนอกจากรูปกับนาม
แมรูปและนามนี้ก็เปนที่พึ่งไมได ไมไดมีแกนสารอะไรเลย เกิดแลวก็ดับ ๆ แลวก็เกิด ( ภาษา
ชาวบานเรียกวา เกิดเพื่อตาย ตายเพื่อเกิด ) ไมรูจักจบสิ้น
ฉะนั้น ในขณะที่พระองคเห็นขันธ ๕ หรือรูปนามเกิดดับ เห็นความเปนไปของอายตนะที่
เกิดสืบตอเนื่องกันไปอยางไมขาดสาย ปญญาที่รูแจงเห็นความเปนจริงของรูปนามวา ไมเที่ยง เปน
ทุกข เปนอนัตตา ก็ปรากฎขึ้น นี้เรียกวาวิปสสนาปญญา และปญญาที่เรียกวิปสสนานี้ก็ไดเกิดขึ้น
ในอาสวักขยญาณนี้เอง และการปฏิญญาวา “เราเปนพระสัมมาสัมพุทธเจา” ก็ไดเกิดขึ้นแก
พระองค ( รูปคืออะไร รูปคือธรรมชาติ หรือสิ่งที่รูอารมณไมได ธรรมชาติ หรือสิ่งที่แตกดับยอยยับ
ไปดวยสิ่งที่เปนขาศึกแกกันและกัน คือความเย็นและความรอน รูปมี ๒ อยาง คือ รูปที่มีวิญญาณครอง กับรูปที่
ไมมีวิญญาณครอง นามคืออะไร นามคือ ธรรมชาติที่รับรูอารมณ ธรรมชาติที่นอมไปหาอารมณ ธรรมชาติที่นึก
คิดและรูสึกตออารมณ กลาวคือ ความรูสึกไมชอบใจ ความรูสึกเฉย ๆ ความรูสึกเห็น, ไดยินเสียง, ไดกลิ่น, รู
รส, รูการสัมผัสตาง ๆ )
ทรงพิจารณาปฏิจจสมุปบาทจากผลไปหาเหตุ
พระสัมมาสัมพุทธเจาไดพิจารณาถึงปจจัยของชีวิตวา มีปจจัยที่เกี่ยวของกับชีวิตอะไรบาง
แทจริงมีแตรูปกับนาม และรูปนามในแตละภพชาติก็มีความไมเที่ยง เกิดขึ้นแลวตั้งอยูดับไปสืบ
ตอเนื่องไปอยางไมขาดสาย พระองคทรงหาปจจัยที่จะทําใหรูวา อะไรเปนเหตุเปนปจจัยของความ
แกและความตาย เพราะวาการเกิดพระองคก็ไดมาแลว สิ่งที่รออยูคือความแกและความตาย
พระองคทรงสาวหาสาเหตุวา เมื่ออะไรมีอยูหนอ ชรามรณะจึงมี เพราะการมีโดยที่ไมมีอะไรเปน
เหตุเปนปจจัยนั้นเปนไปไมได อาศัยปญญาญาณที่ทําจิตใหแยบคายก็เกิดขึ้นโดยรูแจงวา เมื่อชาติ

6. รายงานพุทธศาสนาเถรวาท หนา ๖
คือความเกิดมี ความชรามรณะก็ตองมี ถาไมมีการเกิด ความแกและความตายจักมีมาแตไหน
เพราะชาติมี ชรามรณะจึงมี และนี้คือกฏแหงปฏิจจสมุปบาทที่พระองคไดพิจารณาเปนอันดับแรก
ทรงสาวหาสาเหตุตอไปอีกวา เมื่ออะไรมีอยูหนอชาติคือการเกิดนี้จึงมี ก็ทรงพบวา เพราะ
ภพมี ชาติจึงมี คําวา ”ภพ” มี ๒ อยาง คือ กรรมภพ และอุปตติภพ ซึ่งกรรมภพเปนเหตุใหเกิด
อุปตติภพ เมื่อกรรมภพดับไปก็เกิดเปนอุปตติภพ อุปตติภพนี้คืออะไร คือขันธ ๕ นั่นเอง ขันธ ๕
คือตัวอุปตติภพที่จะนําใหเกิดอีกตอไป เมื่ออุปตติภพคือขันธ ๕ เกิด ซึ่งขันธ ๕ เกิดนั่นแหละคือ
ชาติ ฉะนั้น เมื่อชาติมี เพราะมีภพเปนเหตุปจจัยคือการทํากุศลกรรมบาง อกุศลกรรมบาง
ทรงสาวหาสาเหตุตอไปอีกวา เมื่ออะไรมีอยูหนอ ภพคือกรรมภพและอุปตติภพนี้จึงมี ก็
ทรงทราบวา เพราะอุปาทานไดแก การยึดมั่นถือมั่นนี้มีอยู ภพจึงมี อุปาทานมี ๔ อยางคือ อัตตวา-
ทุปาทานไดแก ความยึดมั่นถือมั่นวาเปนตัวเราเปนของเรา กามุปาทานไดแก ความพอใจรักใครใน
กาม ทิฎุปาทานไดแก การเห็นผิดจากทํานองคลองธรรมที่พระพุทธเจาตรัสสอนไว และสีลัพพตุ-
ปาทานไดแก การถือผิดปฏิบัติผิดจากหลักการที่พระพุทธเจาตรัสไว ซึ่งอุปาทานเหลานี้ก็เปนเหตุ
ใหเกิดการทํากรรม
ทรงสาวหาสาเหตุตอไปอีกวา เมื่ออะไรมีอยูหนอ อุปาทานคือการยึดมั่นถือมั่นนี้จึงมี ก็
ทรงทราบวา เพราะตัณหาไดแกความทะยานอยากยินดีติดใจในอารมณตาง ๆ มี อุปาทานจึงมี ซึ่ง
ความยินดีติดใจ ความปรารถนาอยากไดนี้ ก็เปนเหตุใหเกิดการยึดมั่นถือมั่นได ฉะนั้น ตัณหาจึง
เห็นสาเหตุใหเกิดอุปาทาน
ทรงสาวหาสาเหตุตอไปอีกวา เมื่ออะไรมีอยูหนอ ตัณหาคือความทะยานอยากยินดีติดใจ
ในอารมณตาง ๆ จึงมี ก็ทรงทราบวา เวทนาไดแก การเสวยอารมณมี ตัณหาจึงมี ถาทําใหเกิดสุข
ก็ปรารถนาอยากได ถาทําใหเกิดทุกขก็ไมปรารถนาอยากได ดิ้นรนแสวงหาเฉพาะอารมณที่เปน
สุข ฉะนั้น เวทนาจึงเปนเหตุปจจัยใหเกิดตัณหา
ทรงสาวหาสาเหตุตอไปอีกวา เมื่ออะไรมีอยูหนอ เวทนาคือการเสวยอารมณนี้จึงมี ก็ทรง
ทราบวา เพราะผัสสะไดแก การกระทบกับอารมณ และเพราะการกระทบกับอารมณมี การเสวย
อารมณก็จึงตองมี ถาไมมีการกระทบอารมณ การเสวยอารมณนี้จักมีแมแตไหน ฉะนั้น ผัสสะจึง
เปนเหตุปจจัยใหเกิดเวทนา
ทรงสาวหาสาเหตุตอไปอีกวา เมื่ออะไรมีอยูหนอ ผัสสะคือการกระทบกับอารมณนี้จึงมี
ก็ทรงทราบวา เพราอายตนะไดแก อายตนะภายในและอายตนะภายนอกเปนที่ตอกับอารมณ ทํา
ใหเกิดสฬายตนะ มีอายตนะเมื่อไร ผัสสะก็ตองมีเมื่อนั้น ฉะนั้น อายตนะจึงเปนเหตุปจจัยใหเกิด
ผัสสะ
ทรงสาวหาสาเหตุตอไปอีกวา เมื่ออะไรมีอยูหนอ อายตนะคือที่ตอนี้จึงมี ก็ทรงทราบวา
เพราะนามรูปมี นามนี้คืออะไร นามนี้คือเจตสิกที่ประกอบปรุงแตงจิต สวนรูปนี้คืออะไร รูปนี้

7. รายงานพุทธศาสนาเถรวาท หนา ๗
คือกัมมัชรูป ที่ทําหนาที่ตาง ๆ ในสวนของรางกาย ฉะนั้น นามรูปนี้เองเปนเหตุปจจัยใหเกิด
อายตนะ
ทรงสาวหาสาเหตุตอไปอีกวา เมื่ออะไรมีอยูหนอ นามรูปคือขันธ ๕ นี้จึงมี ก็ทรงทราบวา
เพราะวิญญาณไดแกปฏิสนธิวิญญาณเปนตนมา นามเจตสิกและกัมมัชรูปจึงมี แลวมีปวัตติวิญญาณ
เปนตัวสืบตอ วิญญาณนี้จึงมี ๒ อยาง อาจมีผูสงสัยวา วิญญาณคืออะไร ในชีวิตคนเรา ถาถือ
ปจจุบัน ชีวิตเริ่มตนใหมตรงที่มีปฏิสนธิวิญญาณเกิดขึ้น เมื่อปฏิสนธิวิญญาณหยั่งลงสูครรภมารดา
จากนั้นเกาเดือนหรือสิบเดือนก็คลอดออกมา ฉะนั้น วิญญาณนี้เปนเหตุปจจัยใหเกิดนามรูป
ทรงสาวหาสาเหตุตอไปอีกวา เมื่ออะไรมีอยูหนอ วิญญาณคือปฏิสนธิวิญญาณนี้จึงมี ก็
ทรงทราบวา เพราะสังขารไดแกเจตนาในการทํากรรม และในที่นี้หมายถึงปุพพเจตนา คือความ
ปรารภในการทํากรรม เจตนาที่เรียกวาสังขารนี้ไดแก ปุญญาภิสังขาร คือเจตนาที่ปรุงแตงใหเปน
บุญ อปุญญาภิสังขาร คือเจตนาที่ปรุงแตงใหเปนบาป อเนญชาภิสังขาร คือเจตนาที่ปรุงแตงใหได
วิญญาณในอรูปฌาน ฉะนั้น เจตนาซึ่งเปนตัวกรรมทั้งสามอยางนี้ เปนเหตุปจจัยใหเกิดวิญญาณ
เรียกวาปฏิสนธิวิญญาณ
ทรงสาวหาสาเหตุตอไปอีกวา เมื่ออะไรมีอยูหนอ สังขารคือเจตนาที่ปรุงแตงใหเปนกุศล
บาง เปนอกุศลบาง เปนวิญญาณใหไดในอรูปฌานบางนี้จึงมี ก็ทรงทราบวา เพราะอวิชชาไดแก
ความไมรูตามความเปนจริง เพราะไมรูความเปนจริงของชีวิตจึงทําใหเกิดการเพาะบมเรื่อย ๆ และ
จากการเพราะบมอวิชชาคือความไมรูในปจจุบันนี้เรื่อย ๆ จนกระทั่งกอนตาย จึงเปนเหตุปจจัยให
เกิดสังขาร ๆ ก็เปนเหตุปจจัยใหเกิดวิญญาณ ๆ ก็เปนเหตุปจจัยใหเกิดนามรูปอีกตอไปไมรูจักจบสิ้น
หาเงื่อนปมตรงไหนไมเจอเลย วนเวียนอยูอยางนี้ไมรูจักจบสิ้น
ที่กลาวมาทั้งหมดนี้เพื่อชี้ใหเห็นวา พระสัมมาสัมพุทธเจาหลังจากที่ไดอภิญญาจิตครั้งที่
หนึ่ง คือปุพเพนิวาสานุสสติญานแลว ตอจากนั้นก็ไดอภิญญาขั้นที่สอง คือจุตูปปาตญาน เมื่อได
อภิญญาทั้งสองแลว พระองคก็ทรงเอาอภิญญาทั้งสองขั้นนั้นมาเปนบาทในการเจริญวิปสสนา
กําหนดรูรูปนามที่เกิดในอดีตจนถึงปจจุบัน และเห็นความเปนจริงของรูปนามตั้งแตอดีตจนถึง
ปจจุบันมีแตทุกขทั้งสิ้น การเวียนวายตายเกิดมี เพราะมีรูปนาม ก็ทรงหาวาการเวียนวายตาย
เกิดมาจากอะไร ก็ตามหลักปฏิจจสมุปบาทที่ไดกลาวมาแลวนั่นเอง
พระสัมมาสัมพุทธเจาไดทรงคันพบปจจัยของชีวิตตั้งแตอดีตถึงปจจุบัน จนเห็นความเปน
จริงของนามรูปแลว วานามรูปนี้ไมเที่ยงผันแปรเปลี่ยนแปลง นามรูปนี้เปนทุกข บังคับบัญชา
อะไรไมไดเลย ไมวาจะกี่ภพกี่ชาติ เกิดแลวตองผันแปรเปลี่ยนแปลง มีแตทุกขคือคงอยูในสภาพ
เดิมไมได บังคับใหเที่ยงหรือใหสุขตลอดไปก็ไมได เห็นมาตั้งแตอดีตจนถึงปจจุบันก็มีสภาพอยาง
นี้ ปญญาจึงเกิด เมื่อปญญาเกิดเห็นนามรูปไมเที่ยง เปนทุกข เปนอนัตตาเชนนี้ ตัณหาก็ไม
สามารถจะเกิดได ในที่สุดเมื่อปญญารูแจงแทงตลอดถึงทุกขได ตัณหาก็ดับ คําวาตัณหาดับหรือ
ดับตัณหาไดนี้ ก็เรียกไดวาเขาถึงนิโรธ เมื่อเขาถึงนิโรธได จิตจึงทําหนาที่เห็นความเปนจริงของ

8. รายงานพุทธศาสนาเถรวาท หนา ๘
ตัณหาและเห็นความเปนจริงของทุกข เมื่อนั้นตัณหาก็ดับ เมื่อตัณหาดับ จิตก็มีนิพพานเปนอารมณ
และความดับของตัณหานั่นเองคือนิพพาน เมื่อจิตมีนิพพานเปนอารมณได มรรคจิตก็เกิดและจะ
ประหารทิฏฐิคตสัมปะยุตในโลภมูลจิต ประหารทิฏฐิคตวิปปยุตในโลภมูลจิต ประหารโมหสัมปะ-
ยุตไดทั้งหมด ความสําเร็จเปนพระอรหันตก็ไดเกิดขึ้น ทรงรูแจงในขายพระญาณวา ทุกขเปนกิจที่
ควรรู เราไดรูแลว สมุทัยคือเหตุใหเกิดทุกข เปนกิจที่ควรละ เราไดประหารแลว นิโรธคือความ
ดับทุกข เปนกิจที่ควรทําใหแจง เราก็ไดทําใหแจงแลว มรรคคือหนทางปฏิบัติเพื่อใหถึงความดับ
ทุกขเปนกิจที่ควรเจริญ เราก็ไดเจริญแลว ความเปนผูบริสุทธิ์หมดจดไดบังเกิดขึ้นแกเราแลว การ
เปลงอุทาน วาเราไดเปนผูถึงแลวซึ่งความเปนพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจาก็เกิดขึ้นแกพระองค
จึงพอสรุปที่มาของอริยสัจ ๔ ไดวา พระสัมมาสัมพุทธเจาทรงบําเพ็ญเพียรทางจิต เจริญ
สมถกรรมฐานดวยอานาปานสติจนกระทั่งไดปญจมฌาน และทรงเจริญปญจมฌานจนไดอรูปฌาน
๔ ตอจากนั้นอภิญญาจิตก็เกิด อภิญญาจิตเกิดในปฐมยาม เรียกวาปุพเพนิวาสานุสสติญาณ ญาณที่
สองเกิดขึ้นในมัชฌิมยาม เรียกวาจุตูปปาตญาณ และญาณที่ ๓ คือปจฉิมยาม เรียกวาอาสวักขย-
ญาณ การที่ทรงไดอาสวักขยญาณคือปญญาที่หยั่งรูแจงวา ทุกขเราไดรูแลว สมุทัยเราไดประหาร
แลว นิโรธเราไดทําใหแจงแลว มรรคเราไดเจริญแลว กิจที่จะตองทําตอไปไมมีอีกแลว ความเปน
พระสัมมาสัมพุทธเจาไดบังเกิดขึ้นแกเราแลว นี้คือทางปฏิบัติของพระพุทธเจา ฉะนั้นพระพุทธเจา
จึงตรัสรูดวยวิปสสนาญาณ และญาณที่เกิดจากวิปสสนานี้เรียกวา อาสวักขยญาณ และการตรัสรู
ของพระองคนี้ก็คือ ตรัสรูอริยสัจ ๔ จึงทําใหพระองคเปนเปนพระสัมมาสัมพุทธเจา นี้คือประวัติ
ที่มาของอริยสัจ ๔
ความหมายของอริยสัจ ๔
ในคัมภีรวิสุทธิมรรค ทานแสดงอริยสัจโดยพิสดาร อริยสัจ ๔ คือ
๑. ทุกข ความไมสบายกายความไมสบายใจ
๒. สมุทัย เหตุเกิดแหงทุกข คือตัณหา
๓. นิโรธ ความดับทุกข
๔. มรรค ทางปฏิบัติใหถึงความดับทุกข
ธรรม ๔ ประการนี้ที่ชื่อวา อริยสัจ เพราะมีความหมาย ๔ ประการ คือ
๑. เพราะพระอริยเจามีพระพุทธเจาเปนตนแทงตลอด
๒. เพราะเปนของจริงสําหรับพระอริยเจา
๓. เพราะทําใหผูแทงตลอดสําเร็จเปนพระอริยเจา
๔. เพราะเปนของจริงอันประเสริฐ
พระธรรมปฎก ( ป. อ. ปยุตฺโต ) ไดใหความหมายของคําวา “อริยสัจ” คือ ความจริงอัน
ประเสริฐ, ความจริงของพระอริยะ, ความจริงที่ทําใหผูเขาถึงกลายเปนอริยะ : ARIYASACCA
:THE FOUR NOBLE TRUTHS

9. รายงานพุทธศาสนาเถรวาท หนา ๙
๑. ทุกข ( ความทุกข, สภาพที่ทนไดยาก, สภาวะที่บีบคั้น ขัดแยง บกพรอง ขาดแกนสาร
และความเที่ยงแท ไมใหความพึงพอใจแทจริง, ไดแก ชาติ ชรา มรณะ การประจวบกับสิ่งอันไม
เปนที่รัก การพลัดพรากจากสิ่งที่รัก ความปรารถนาไมสมหวัง โดยยอวา อุปาทานขันธ ๕ เปน
ทุกข– DUKKHA : SUFFERING; UNSATISFACTORINESS )
๒. ทุกขสมุทัย ( เหตุเกิดแหงทุกข, สาเหตุใหทุกขเกิด ไดแก ตัณหา ๓ คือ กามตัณหา
ภวตัณหา และ วิภวตัณหา -- DUKKHA –SAMUDAYA : THE CAUSE OF SUFFERING ;
ORIGIN OF SUFFERING)
๓. ทุกขนิโรธ ( ความดับทุกข ไดแก ภาวะที่ตัณหาดับสิ้นไป, ภาวะที่เขาถึงเมื่อกําจัดอวิชชา
สํารอกตัณหาสิ้นแลว ไมถูกยอม ไมติดของ หลุดพน สงบ ปลอดโปรง เปนอิสระ คือ นิพพาน
– DUKKHA – NIRODHA : THE CESSATION OF SUFFERING ; EXTINCTION OF
SUFFERING )
๔. ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา ( ปฏิปทาที่นําไปสูความดับแหงทุกข, ขอปฏิบัติใหถึงความดับ
ทุกข ไดแก อริยอัฎฐังคิกมรรค หรือเรียกอีกอยางหนึ่งวา มัชฌิมาปฏิปทา แปลวา “ทางสากลาง”
มรรคมีองค๘ นี้ สรุปลงในไตรสิกขา คือ ศีล สมาธิ ปญญา -- DUKKHA – NIRODHA
: THE PATH LEADING TO THE CESSATION OF SUFFERING) ฉะนั้น ความหมาย
ของอริยสัจตามที่ยกมา คงจะพอมองเห็นและเขาใจไดวา อริยสัจ ๔ คือ อะไร ก็คือ ความจริงอัน
ประเสริฐ ความจริงอันประเสริฐ ชื่อวาอริยสัจ และหมายถึง ทุกข สมุทัย นิโรธ มรรค เทานั้น
อยางอื่นไมถือวาเปนความจริงอันประเสริฐ
เมื่อทราบความหมายแลว มาทําความเขาใจตอวา ความจริงอันประเสริฐนั้นคืออะไร
เพราะความเปนจริงที่ประเสริฐก็มี ความเปนจริงที่ไมประเสริฐก็มี ตองทําคามเขาใจใหไดวา
ความจริงที่ประเสริฐมีเพียง ๔ อยาง นอกจากนั้น เปนความจริงที่ไมประเสริฐเลย ดังนั้น เมื่อจะ
หาความจริงอันประเสริฐ ก็ตองหาไดจากอริยสัจ ๔ เทานั้น จึงจะไดชื่อวา รูสิ่งที่ประเสริฐ เขาถึง
สิ่งที่ประเสริฐ ไดสิ่งที่ประเสริฐ สิ่งที่ประเสริฐที่พระอริยบุคคลทั้งหลายมีพระพุทธเจาเปนตน
ตรัสวาประเสริฐนั้นก็คือ ทุกข สมุทัย นิโรธ มรรค อาจจะไมเคยคาดคิดมากอนวา ทุกขนั่นหรือ
คือสิ่งที่ประเสริฐ สมุทัยนั่นหรือ คือสิ่งที่ประเสริฐ รูสึกวามีน้ําหนักเบาไป ความรูสึกยอมรับ
ไมได แตถากลาววา นิโรธ หรือ มรรค เปนสิ่งที่ประเสริฐ จะรูสึกวามีน้ําหนักดี ฟงแลวเห็นดวย
แตขอใหทําความเขาใจใหไดวา นี้คือพุทธวจนะที่พระพุทธเจาตรัสไว
พระพุทธเจาทรงมองเห็นวา ทุกขเปนสิ่งที่ประเสริฐ สมุทัยก็เปนสิ่งที่ประเสริฐ นิโรธก็
เปนสิ่งที่ประเสริฐ มรรคก็เปนสิ่งที่ประเสริฐ ความเขาใจของคนสามัญทั่วไปอาจจะทวนกระแสนี้
ซึ่งทุกขก็ไมอยากไดยิน ไมอยากได และไมอยากพบเห็นดวย เพราะโดยทั่วไปคนเราไมคอยคิด
ไมคอยสนใจเรื่องเหลานี้ ซึ่งทานพุทธทาสภิกขุก็ไดกลาวถึงเรื่องทุกขไวในหนังสือ HANDBOOK
FOR MANKIND (คูมือมนุษย) ตอนหนึ่งวา “สิ่งทั้งปวงเปนที่ตั้งแหงความทุกข แตคนทั้งหลายไม

10. รายงานพุทธศาสนาเถรวาท หนา ๑๐
รูไมเห็นวา สิ่งทั้งปวงเปนความทุกข จึงไดมีความอยากในสิ่งเหลานั้น ถารูวามันเปนความทุกข ไม
นาอยากและไมนายึดถือ ไมนาผูกพันตัวเองเขากับสิ่งที่ยึดแลว เขาก็คงจะไมไปอยาก”
ซึ่งถาคนเรามีความเขาใจในเรื่องเหลานี้แลวจะเกิดประโยชน อยางมากทีเดียว ถาไมเขาใจ
เรื่องเหลานี้ ประโยชนก็จะไมเกิดเลย จึงควรทําความเขาใจในสิ่งที่ประเสริฐเหลานี้บาง แตจะ
ขยายความเฉพาะอริยสัจเฉพาะขอแรกเทานั้น คือเนื้อความของทุกข
เนื้อความของ “ทุกข” ในอริยสัจ ๔
ทุกขอริยสัจ คืออะไร มีบาลีวา ทุกฺขํ เอวํ อริยสจฺจนฺติ ทุกฺขอริยสจฺจํ แปลวา
ทุกขนั่นเอง เรียกวาอริยสัจ คือขันธ ๕ หรือรูปนามนั่นเอง ขื่อวา ทุกขอริยสัจ
คําวา “ทุกข” นั้นเปน “ธรรมชาติที่ทนอยูไดยาก” ซึ่งเปนความจริงหรือไมวิปริต
เปลี่ยนแปลงเปนอยางอื่น ในอริยสัจจอรรถกถาเปนสภาวะ มี ๔ ประการ คือ
๑. ปฬนตฺโถ มีสภาพเบียดเบียนเปนนิจ
๒. สงฺขตตฺโถ มีสภาพปรุงแตงอยูเนือง ๆ
๓. สนฺตาปตฺโถ มีสภาพเรารอนไมรูจักวาย
๔. วิปริณามตฺโถ มีสภาพไมคงที่แปรปรวนอยูเสมอ
สวนพุทธทาสภิกขุ ไดใหความหมายของคําวา “ทุกข” ไว ๒ ความหมาย คือ ทุกข
หมายถึงความเจ็บปวดทนทุกขทรมาน อยางหนึ่ง และทุกขหมายถึง สิ่งที่นาเกลียดที่สุด อยางหนึ่ง
แตทานเนนไปที่ความหมายที่สองคือ“เห็นแลวนาเกลียด” เพราะครอบคลุมสังขารทุกอยาง
สวนเนื้อความของ ”ทุกข” ที่รูจักและพอจะคุนเคย ก็คือทุกขที่พระพุทธเจาแสดงไวใน
ธรรมจักรกัปปวัตนสูตร ซึ่งปรากฏในพระสูตร และรัชกาลที่ ๔ ตัดเอาเนื้อความจากธรรมจักร
กัปปวัตนสูตรมาไวในบทสวดมนตทําวัตรเชา– เย็น ดังนี้
ทุกขสัจในทางพระสูตรมี ๑๒ กอง
สภาวะทุกข
พระบาลีพุทธวจนะ คําแปล
อิทํ โข ปน ภิกฺขเว ดูกรภิกษุทั้งหลาย นี่แหละ
ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ทุกขอยางแทจริง คือ:
ชาติป ทุกฺขา แมความเกิดก็เปนทุกข
ชราป ทุกฺขา แมความแกก็เปนทุกข
มรณมฺป ทุกฺขํ แมความตายก็เปนทุกข
ปกิณณกทุกข
- โสก ความเศราโศก, ความแหงใจ
- ปริเทว ความร่ําไรรําพัน, ความคร่ําครวญ

11. รายงานพุทธศาสนาเถรวาท หนา ๑๑
- ทุกฺข ความไมสบายกาย
- โทมนสฺส - ความไมสบายใจ
- อุปายาสาป ทุกฺขา ความคับแคนใจ, ก็เปนทุกข
- อปฺปเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข ความประสบสิ่งไมเปนที่รักที่พอใจ ก็เปนทุกข
- ปเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข ความพลัดพรากจากสิ่งเปนที่รักที่พอใจ ก็เปนทุกข
- ยมฺปจฺฉํ น ลภติ ตมฺป ทุกฺขํ มีความปรารถนาสิ่งใน ไมไดสิ่งนั้น นั้นก็เปนทุกข
ทุกขโดยสรุป
สงฺขิตฺเตน ปฺจุปาทา นกฺขนฺธา ทุกฺขา วาโดยยอ อุปาทานขันธทั้ง ๕ เปนตัวทุกข
รวมทุกขที่ตรัสไวในพระสูตรทั้งหมดมี ๑๒ กอง นี้คือทุกขที่พระพุทธเจาไดตรัสไว แตถาอาน
เพียงเทานี้ ก็อาจจะไมเขาใจทุกขได เพราเนื้อความของทุกขจริง ๆ แลวมีมากกวานี้ มาทําความ
เขาใจตอไป
ทุกขสัจในทางพระอภิธรรมมี ๑๖๐ อยาง
ในทางพระอภิธรรมมีสภาวะของทุกขสัจทั้งหมด ๑๖๐ อยาง ไดแก
จิตที่เปนโลกิยะ ๘๑
เจตสิก ๕๑ ( เวนโลภเจตสิก )
รูป ๒๘ รวมเปน ๑๖๐ อยาง
ในทุกขสัจ คือในสภาวะธรรม ๑๖๐ ที่วาเปนทุกข เพราะมีสภาพใจความที่เปนไป ๔
ประการ คือ ๑. เปนสภาพที่บีบคั้นหรือขมเหง
๒. เปนสภาพที่ตองปรุงแตงเนือง ๆ คือตองบํารุงบริหารสังขารอยูเนือง ๆ
๓. เปนสภาพที่ทําใหเดือดรอน เชน รางกายไมแข็งแรงก็เดือดรอน
๔. เปนสภาพที่ไมคงที่ กลับกลอกและฉิบหายอยูเสมอดวยความเย็นและรอน
เมื่อนําเอาทุกขสัจในปฎกทั้งสองมาศึกษาและพิจารณาแลวจะเห็นวา มีเนื้อความเปนอัน
เดียวกัน ไมขัดกัน เชน ในพระสูตร ทานกลาวทุกขสัจไว ๑๒ อยาง มีชาติ เปนตน มีปญจุ
ปาทานขันธ เปนที่สุด ลองตั้งคําถามที่ทานกลาวไวในพระสูตรวา ชาติคือความเกิด เปนทุกข
ความแก เปนทุกข ความตาย เปนทุกขนั้น คืออะไร ใครเกิด ใครแก ใครตาย, ถามเรื่อยไปจน
ครบ ๑๒ อยาง เปนเรื่องของอะไร และเปนเรื่องของใคร เพราะเปนที่ทราบกันดีวา ในทาง
พระพุทธศาสนานั้น ปฏิเสธสัตว บุคคล ตัวตน เราเขา ซึ่งถือวา เปนสมมุติบัญญัติ เมื่อเอาสมมุติ
บัญญัติออกเสีย ก็หมายความวา ไมมีคนเกิด ไมมีคนแก ไมมีคนตาย ถาเปนเชนนั้นแลว อะไร
เลาเกิด อะไรเลาแก อะไรเลาตาย ก็จะตอบไดทันทีวา ขันธ ๕ หรือ นามรูป นั่นแหละเกิด แก และ
ตาย ไมใชอยางอื่นเลย เปนเรื่องของเบญจขันธ หรือ นามรูปนั่นเอง หมายความวา

12. รายงานพุทธศาสนาเถรวาท หนา ๑๒
ในพระสูตรนั้น ทานแสดง “ลักษณะ” ความเปนทุกขของเบญจขันธ สวนในพระอภิธรรมทาน
แสดง “ตัวเบญจขันธ” จึงเปนอันวา ทุกขสัจในปฎกทั้งสองเปนอยางเดียวกัน หาขัดกันไม
อันดับแรกควรทําความเขาใจใหไดวา ทุกขที่วาเปนสิ่งที่ประเสริฐนั้น ถาหากใครไปดูไปรู
ไปเห็นทุกข ไดชื่อวาประเสริฐ คือใครรูทุกขแลว ผูนั้นจะไดเปนพระอริยะ ผุนั้นจะเปนผูหมดจด
จากกิเลสได อยางนี้ไมเรียกวาประเสริฐอีกหรือ รูเงินรูทอง รูวิธีการทําเงินทําทอง รูวิธีการทํา
การเกษตรรมการผลิต รูเทคโนโลยีที่ทันสมัยตาง ๆเปนตน รูเรื่องตาง ๆ เหลานี้ทั้งหมด ไมถือวา
ประเสริฐ แตถารูวาทุกขคืออะไร อะไรคือทุกข ไดชื่อวารูในสิ่งที่ประเสริฐแลว จึงควรทําความ
เขาใจใหไดวา ทุกขที่เปนอริยสัจนั้นคืออะไร และการเขาไปรูทุกขก็ไดชื่อวารูในสิ่งที่ประเสริฐ
ฉะนั้น ทุกขจึงเปนอริยสัจ
สมุทัยคือเหตุใหเกิดทุกข การรูสมุทัยและละสมุทัย ทําใหสมุทัยนั้นดับโดยไมใหสมุทัย
เกิดอีกตอไป การรูทุกข และดับสมุทัยตามกิจของอริสัจได ก็เปนเหตุใหเขาถึงความเปน
พระอริยบุคคลได เพราะฉะนั้นทุกขกับสมุทัยก็เปนตนเหตุใหเขาถึงความเปนพระอริยบุคคลได
สิ่งที่ประเสริฐนั้น ไมใชสุข แตเปนทุกข แตทุกขที่จะเปนสิ่งที่ประเสริฐไดนั้น เพราะการ
เขาไปรู (ปริญเญยยกิจ) เมื่อใดปญญาเกิดรูตามความเปนจริงวา ทุกขคืออะไร อะไรคือทุกข และ
ยอมรับความเปนจริง เมื่อนั้นถือวามีสมบัติที่ประเสริฐไวกับตน
จะเห็นไดวา ทางเดินของชีวิตของคนเราในปจจุบัน จะสวนทางกับพระพุทธเจา
พระพุทธเจาแสวงหาทางพนทุกขใหกับเรา แตเราไมแสวงหาทางพนทุกข เพราะเราแสวงหาทุกข
อยูตลอดเวลา ในขณะที่พระพุทธองคบอกเราวา ทุกขคืออะไร อะไรคือทุกข เมื่อเราไมเขาใจตรง
นี้ ก็พากันแสวงหาทางพนทุกข การแสวงหาทางพนทุกขดวยการเดินเขาไปหาทุกข โดยที่ไมรูวา
นั่นคือทุกข เกาะทุกขไวอยางเหนียวแนน ยึดทุกขไวเปนที่พึ่ง ละทุกขไมได แลวก็บอกวาอยากจะ
พนทุกข เมื่อเปนเชนนี้จะพนทุกขไดอยางไร เพราะการแสวงหาทางพนทุกข ถาไมรูจักวาทุกขคือ
อะไร อะไรคือทุกข จะพนจากทุกขไดอยางไร และทางที่จะใหพนจากทุกขมีทางเดียวเทานั้น คือ
การรูทุกข และละเหตุใหเกิดทุกข ก็จะทําใหถึงการพนทุกขได
อริยสัจทั้งสี่ เรียกตามภาษาธรรมวา ทุกขอริยสัจจะ สมุทยอริยสัจจะ ทุกขนิโรธอริยสัจ-
จะ และทุกขนิโรธคามินีอริยสัจจะ ตองขึ้นตนดวยคําวาทุกขทั้งหมด จึงควรทําความเขาใจใหไดวา
ทุกขเปนของดี เพราะถาทุกขไมใชของดี ทุกขนี้จะไมไดตําแหนงอริยสัจแนนอน ลองพิจารณาวา
ในอริยสัจนั้นมีสุขหรือไม ไมมีเลย อริยสัจมีทุกข มีเหตุใหเกิดทุกข มีความดับทุกข และมีธรรมที่
ใหถึงความดับทุกข เปนเรื่องที่นาคิดใชหรือไมวา ทุกขถูกยกขึ้นมาเปนอริยสัจ เปนของประเสริฐ
ถามวาประเสริฐตรงไหน เพราะถาใครรูทุกขแลวจะทําใหผูนั้นไดเปนผูประเสริฐ และสมุทัยถา
ใครละแลว จะทําใหผูนั้นไดเปนผุประเสริฐ นิโรธคือนิพพาน ถาใครทําใหแจงแลว ก็จะทําใหผู
นั้นเปนผูที่ประเสริฐ สวนมรรคไดชื่อวาเปนสิ่งที่ประเสริฐ เพราะถาใครเจริญมรรคไดแลว ผูนั้นก็
จะไดชื่อวาเปนผูที่ประเสริฐ ฉะนั้น ผูที่เขาถึงอริยสัจทั้งสี่ประการ จึงชื่อวาเปนผูที่ประเสริฐ

13. รายงานพุทธศาสนาเถรวาท หนา ๑๓
ควรจะไดศึกษาใหเขาใจใหไดวา ทุกขคืออะไร อะไรคือทุกข จึงมีตําแหนงในอริยสัจ ๔
ได ถาเราไดรูและเขาใจอยางที่พระพุทธเจาสอน นั่นแหละคืออริยสัจ ๔ จริง ๆ ความเขาใจของ
คนเราโดยทั่วไปเชน การไมมีกินไมมีใชไมมีเงินไมมีทองก็ตองทุกขแน นั่นคือพื้นฐานความเขาใจ
ของคนสามัญ แตทุกขที่จะทําใหเขาถึงความเปนพระอริยะมิใชมีเพียงแคนี้ ทุกขนั้นคือ ตองผัน
แปรเปลี่ยนแปลง เกิดแลวตองดับ และบังคับอะไรมันไมได นี่คือทุกข และมีอะไรบางเลา ที่เกิด
มาแลวไมดับ ไมผันแปรเปลี่ยนแปลง และเราสามารถบังคับใหเปนสุขไดตลอดไป ไมมีเลย
ฉะนั้น ที่ไหนมีความไมเที่ยงคงอยูในสภาพเดิมไมได ที่ไหนมีความเปนทุกข ที่ไหนมี
การบังคับบัญชาอะไรไมไดเลย นั่นคือทุกข แลวอะไรเลา ที่ทําใหเปนไปอยางนั้น ทราบหรือไม
ก็ขันธ ๕ นั่นเอง ขันธ ๕ คือตัวทุกข และทุกขเปนปริเญยยกิจ เปนกิจที่ควรรุ เมื่อใดไดรูทุกข เมื่อ
นั้นไดชื่อวา รูอริยสัจขอที่ ๑ ที่พระพุทธเจาตรัสไวแลว และความประเสริฐแหงจิตไดเกิดขึ้นแลว
ทุกขเปนสภาพที่บีบคั้น ทนไดยาก ในชีวิตคนเราไมเคยรูเลยวา สภาพที่บีบคั้นและทนได
ยากนั้นมาจากอะไร ใครเปนทุกข รูอยูอยางเดียววา เรานี้เอง ฉันนี้เองเปนทุกข จะรูอยูเพียงแคนี้
ไมเคยรูเลยวา เราและฉันไมไดเปนทุกข แตที่ทุกขคือขันธ ๕ เมื่อการรูแจงตามความเปนจริงยังไม
เกิด ความเปนอริยะก็เกิดไมได ถาเมื่อใดรูแจงตามความเปนจริงแลว นั่นคือ ความเปนอริยะก็เกิด
โดยปกติคนเราไมเคยสนใจเรื่องเหลานี้ เรารูอยูอยางเดียว เราอยากไดความสุข ดิ้นรนทุก
วิถีทางเพื่อใหไดความสุขมาตอบสนองความตองการของเรา เพราะในความตองการของชีวิตคนเรา
ไมมีใครอยากไดความทุกข อยากไดแตความสุข แตความสุขที่ตนเองอยากได แทจริงมันอยูที่
ตรงไหนก็ไมรู ตางแสวงหาขันธอยากไดขันธ ตองการขันธ ไมรูเลยวา ขันธนั้นคือตัวทุกข ตัว
ทุกขที่แทจริงมี ๒ อยาง คือ ขันธ ๕ และ การเขาไปยึดถือขันธื ๕ เมื่อใดมีขันธ ๕ เมื่อใดมีการ
เขาไปยึดถือขันธ ๕ เมื่อนั้นมีทุกขแนนอน ถาความรูความเขาใจอยางนี้เกิดขึ้นแกเราวา นี้คือขันธ
๕ นี้คือ การเขาไปยึดถือขันธ ๕ เวลาที่ทุกขเกิดขึ้นแกเราจริง ๆ ในชีวิตประจําวัน เราก็จะรูวา
ทุกขนี้ไมใชเราทุกข มันคือขันธ ๕ มันคือปญจุปาทานขันธ เมื่อปญหาคือความทุกขเกิดขึ้นกับเรา
ๆ ก็สามารถใชปญญาคือความรูความเขาใจที่ถูกตองอยางนี้มาใชแกปญหาได สิ่งที่ประเสริฐไมใช
สุข แตสิ่งที่ประเสริฐคือทุกข และทุกขที่จะประเสริฐไดนั้นเพราะการเขาไปรู เมื่อใดปญญาเกิดรู
แจงตามความเปนจริงของทุกขวา ทุกขคืออะไร อะไรคือทุกข แลวยอมรับความเปนจริงตรงนี้ได
เมื่อไร เมื่อนั้นจะทําใหเปนผูมีสมบัติอันประเสริฐติดตัว คือการเขาไปรูทุกข และสมุทัยก็เปนสิ่งที่
ประเสริฐได เพราะเปนเหตุใหเกิดทุกข ใครรูไดวาสมุทัยเปนเหตุใหเกิดทุกข และดับสมุทัยได
เมื่อไร นั่นคือมีอริยะสมบัติติดตัวเชนกัน เพราะอะไร เพราะวาขันธ ๕ ที่เราไดมามี รูป
เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ นั้น เมื่อไมเรียนรูใหเขาใจอาจไมรูวา ใครเปนเจาของ ตอบไดเลย
วา ขันธ ๕ ที่มีอยูเพราะกิเลสเปนเจาของ กิเลสที่เปนเจาของตัวนี้คือใคร ก็คือสมุทัย สมุทัยทัย
เปนชื่อของใคร เปนชื่อของตัณหาๆ เปนชื่อของใคร เปนชื่อของโลภมูลจิต เมื่อใดจิตมีโลภะเขา

14. รายงานพุทธศาสนาเถรวาท หนา ๑๔
ประกอบเกิดขึ้น เมื่อนั้นใหรูวา เหตุใหเกิดทุกขเกิดขึ้นแลว เพราะอะไร เพราะตัณหาคือเหตุให
เกิดทุกข เ
กิดขันธ ๕ และเกิดการเขาไปยึดขันธ ๕ การที่ละเหตุใหเกิดทุกข ละไดเมื่อใด เมื่อนั้นขันธ ๕ ที่
เรามีอยู จะมีอยูเฉพาะปจจุบันนี้ อนาคตจะไมมี เพราะวาขันธ ๕ มีเมื่อใด ขันธ ๕ เปนที่ตั้งแหง
ทุกขเมื่อนั้น
เมื่อทุกขเกิดเราจะไปโทษสังขารหรือขันธชุดนี้ไมได เพราะวามันเปนผลของตัณหา มัน
เกิดเพราะอาศัยตัณหาเปนตนเหตุ เมื่อตัณหาเปนตนเหตุเราจะไปทําลายผลคืออัตภาพชุดนี้ไมได
เชน ฆาตัวตาย กินยาตาย ปญหาเหลานี้เกิดจากอะไร เกิดจากคิดผิด เขาใจผิด จึงแกปญหาผิด ไม
มีใครบอกเราเลยวาขันธ ๕ หรือรูปนามชุดนี้เปนทุกข แลวทุกขคือขันธ ๕ ชุดนี้ไมควรไปประหาร
หรือทําลายหรือฆามันเลย สิ่งที่ตองทําลายไมใชขันธ ๕ ชุดนี้ แตที่ควรทําลายและประหารฆาคือ
ตัณหา ถาจะคิดฆาควรฆาตัณหา ผูใดฆาตัณหาได คือผูประเสริฐ ตราบใดที่ยังมีตัณหา ตราบนั้น
ยังมีภพชาติตอไป
ทุกขคือสภาพที่ทนไดยาก นั่นก็คือขันธ ๕ แตกอนเรารูอยางเดียววา เราตองการ
ความสุข ดิ้นรนทุกวิถีทางเพื่อใหไดความสุขมาตอบสนองตนเอง ในความตองการคนเรานั้นไม
อยากไดความทุกขเลย อยากไดแตความสุข ตัวทุกขที่แทจริงมีอยู ๒ อยาง คือ ขันธ ๕ และการ
เขาไปยึดขันธ ๕ เมื่อไดความเขาใจเกิดขึ้นวา นี่คือขันธ ๕ นี่คือการเขาไปยึดขันธ ๕ พอทุกข
เกิดขึ้น เราก็จะรูทันทีวา ทุกขนี้ไมใชเรา เปนเพียงขันธ ๕ และ การเขาไปยึดถือขันธ ๕ เทานั้นเอง
อัตภาพชุดนี้คือผลของตัณหาที่เราไดทําไวแลวในอดีต เมื่อเหตุสรางไวแลวอยางไร ผลก็
ตองไดรับอยางนั้น ลองสองกระจกดูก็ได สวนตัณหาในปจจุบันจักเปนเหตุใหไดขันธ ๕ ชุดใหม
ในอนาคต จึงเรียกไดวาขณะนี้เราใชของเกา สวนของใหมนั้นจะเปนตัณหาหรือไมก็ลองพิจารณาดู
เชนการทําบุญกุศลตางๆ ประกอบดวยตัณหาความอยากหรือไม มีตัณหารวมดวยหรือไม ทําความ
ดีมีตัณหารวมดวยหรือไม กุศลใดมีตัณหาเปนเหตุปจจัย กุศลนั้นเรียกวา “วัฏฏกุศล” ยัง
ตองนําใหเกิดอีก แตเปนการนําใหเกิดที่ดี ใหสุคติเปนที่หวัง ตัณหาครอบงําไดตั้งแตมนุษย เทวดา
พรหม อรูปพรหม แตไมเรียกวาตัณหา เรียกวา“สังโยชน” คือกามสังโยชน
พระอรหันตทําลายทุกขไดหมดแลว นั่นหมายถึงทุกขที่จะเกิดตอไปขางหนาหมด แตทุกข
ในปจจุบันยังมีอยู คือทุกขอันเนื่องจากขันธ ตราบใดมีขันธพระอรหันตยังปวยยังเจ็บ ยังตองกิน
ตองดื่ม ยังมีการหิวกระหาย มีการขับถายเชนกัน แตพระอรหันตหมดอุปาทานขันธแลว ฉะนั้น
พระอรหันตมีชีวิตอยูเพียงเพื่อรอโอกาส หมดอายุของขันธเมื่อไร ก็นิพพานเมื่อนั้น อายุของขันธ
ยังมีอยูพระอรหันตก็ไมขวนขวายที่จะตอหรือทําลาย ถาพระพุทธเจายังอยูก็จะไปกราบลาทูลของ
นิพพาน แตถากิจของพระอรหันตยังมีอยูตองไปทํากิจนั้นใหเสร็จ พระองคก็จะบอก เชน พระสา
รีบุตรพิจารณาเห็นวาอายุของขันธหมดแลว ก็ไปทูลลาปรินิพพาน แตพุทธเจาบอกวากิจของพระ