Χριστουγεννιάτικα Έθιμα Στερεάς Ελλάδας

1. ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (ΡΟΥΜΕΛΗΣ)

2. ΤΟ ΑΡΡΑΒΩΝΙΑΣΜΑ ΤΗΣ ΦΩΤΙΑΣ
Αργά το απόγευμα της παραμονής των Χριστουγέννων, οι νοικοκυρές
συνήθιζαν να βράζουν στάρι και το κοπανούσαν να σπάσει. Το άφηναν
ώρες πολλές επάνω στη φωτιά να βράσει μαζί με τυρί μέχρι που γινότανε
χυλός και μετά το ζεματούσανε με λάδι και το έτρωγαν την άλλη μέρα. Το
άφηναν ώρες πολλές στη φωτιά γιατί θα 'ρχονταν οι καλικάντζαροι να
πλύνουν τον πισινό τους. Δυναμώνανε και τη φωτιά στο τζάκι για να την
αρραβωνιάσουν με τους καλικαντζάρους, όπως έλεγαν. Βάζανε και λιβάνι
να καίει και έλεγαν: "Καλώς ήρθατε, καλώς μας βρήκατε, καλώς να
φύγετε, καλώς να μας αφήσετε".
Τα ξύλα που καίγονταν στα σπίτια της υπαίθρου ονομάζονται
“χριστόξυλα“, και συμβολίζουν τη ζεστασιά στο θείο βρέφος, αλλά και το
διώξιμο των κακών πνευμάτων, τον εξαγνισμό, τον ερχομό της άνοιξης.
Ανήμερα των Χριστουγέννων όλοι πηγαίνουν στην εκκλησία. Η αργία είναι
τριήμερη και όπως λένε: "Τρεις τα γέννα, τρεις τα Φώτα κι έξι την
Ανάσταση".
ΤΟ ΠΑΝΤΡΕΜΑ ΤΗΣ ΦΩΤΙΑΣ
Το πάντρεμα της φωτιάς γίνεται τα ξημερώματα της Πρωτοχρονιάς, την
ώρα που ο λαός την αποκαλεί "ανοιχτή ώρα". Σύμφωνα με την παράδοση
εκείνη την ώρα που αλλάζει ο χρόνος, όποια ευχή ή κατάρα και αν κάνει ο
άνθρωπος θα πιάσει τόπο.
Ο νοικοκύρης διαλέγει δυο ξύλα, ένα από δέντρο με αρσενικό όνομα και
ένα από θηλυκό, που συμβολίζει το ζευγάρι του σπιτιού, και τα ανάβει
μαζί. Τα ξύλα πρέπει να είναι ισομερή για να καίγονται το ίδιο. Σε κάποιες
περιοχές βάζουν και ένα τρίτο ξύλο που συμβολίζει τον κουμπάρο. Το
είδος του ξύλου πρέπει να είναι κάποιο που αντέχει περισσότερο στη
φωτιά όπως δρυς, πουρνάρι ή ελιά. Σε κάποιες δε περιοχές, βάζουν ξύλα
από δέντρα με αγκάθια, σαν την αγριοαχλαδιά, για να απομακρύνουν
καλύτερα τα κακά πνεύματα και τους καλικάντζαρους.
Ακολουθείται ένα συγκεκριμένο τελετουργικό. Το τζάκι και η καμινάδα
καθαρίζονται σχολαστικά πριν μπουν τα ξύλα. Τα ξύλα “σταυρώνονται”
τρεις φορές με λίγο κόκκινο κρασί ή λάδι, και ίσως να ρίχνονται και ξηροί
καρποί για να πάει καλά η σοδειά. Όταν τα ξύλα ανάβουν, αρχίζουν οι
ευχές και ένα παιδί μπορεί στη συνέχεια να σκαλίσει τη φωτιά με ένα
κλαδί και να κάνει και αυτό τις δικές του ευχές. Παράλληλα, σε διάφορες
περιοχές βάζουν πάνω στα ξύλα πουρνάρια ή φύλλα δάφνης, για να
“τσιτσιρίζει” η φωτιά και να διώχνει τα κακά πνεύματα.
Η στάχτη από τα ξύλα θεωρούταν ιερή και σκορπιζόταν γύρω από το σπίτι,
στα χωράφια για καλή σοδειά και στους στάβλους για την ευζωία των
ζώων αντίστοιχα.
Στράτος Αϊδινίδης, Γιώργος Φωτιάδης, Τμήμα Δασοπονίας και Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος π.
Στερεάς Ελλάδας, ΑΠΕ-ΜΠΕ

3. ΣΤΟΛΙΣΜΑ ΚΛΑΔΙΩΝ
Με το πέρασμα των χρόνων και την αστυφιλία ξεχάστηκαν όλες οι
παραδόσεις που είχαν να κάνουν με τον στολισμό των σπιτιών την
εορταστική περίοδο. Οι αρχαίοι Έλληνες στόλιζαν το ιερό δέντρο του Δία,
την βελανιδιά, με φρούτα και καρπούς. Στην Ελλάδα, το έθιμο του
στολισμού του χριστουγεννιάτικου έλατου, έφερε ο βασιλιάς Όθωνας
στολίζοντας το πρώτο δέντρο στα ανάκτορα το 1833.
Παλιότερα, για τα Χριστούγεννα στα σπίτια στόλιζαν δέντρα και θάμνους
από κάθε περιοχή, όπως κέδρους κυπαρίσσια, ελιές. Για στολίδια
έφτιαχναν ‘κουκουφρίκες’, το σημερινό ποπ κορν, τις οποίες περνούσαν
σε κλωστή, και δημιουργούσαν γιρλάντες ή τρυπούσαν καρύδια,
αμύγδαλα, φουντούκια και κάστανα τα οποία περνούσαν και αυτά σε
κλωστή και τα κρεμούσαν στο δέντρο. Τα αποξηραμένα φρούτα είχαν
επίσης την τιμητική τους.
ΤΟ ΣΠΑΣΙΜΟ ΤΟΥ ΡΟΔΙΟΥ
Το πρωί της Πρωτοχρονιάς, η οικογένεια πηγαίνει στην εκκλησία και ο
νοικοκύρης κρατάει στην τσέπη του ένα ρόδι, για να το λειτουργήσει.
Γυρνώντας σπίτι, πρέπει να χτυπήσει το κουδούνι της εξώπορτας – δεν
κάνει να ανοίξει ο ίδιος με το κλειδί του – και έτσι να είναι ο πρώτος που
θα μπει στο σπίτι, για να κάνει το καλό ποδαρικό, με το ρόδι στο χέρι.
Μπαίνοντας μέσα, με το δεξί, σπάει το ρόδι πίσω από την εξώπορτα, το
ρίχνει δηλαδή κάτω με δύναμη, για να σπάσει και να πεταχτούν οι ρώγες
του παντού και ταυτόχρονα λέει:
«Με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος κι όσες ρώγες έχει το ρόδι, τόσες
λίρες να έχει η τσέπη μας όλη τη χρονιά».
Τα παιδιά μαζεμένα γύρω-γύρω κοιτάζουν αν οι ρώγες είναι τραγανές και
κατακόκκινες. Όσο γερές κι όμορφες είναι οι ρώγες, τόσο χαρούμενες κι
ευλογημένες θα είναι οι μέρες που φέρνει μαζί του ο νέος χρόνος.

4. ΠΟΔΑΡΙΚΟ
Είναι σημαντικό το ποιος θα έρθει πρώτος στο σπίτι μας το πρωί της
Πρωτοχρονιάς. Έτσι, από την παραμονή λέμε σε κάποιο δικό μας
άνθρωπο, που τον θεωρούμε γουρλή, να έρθει να μας κάνει ποδαρικό.
Συνήθως προτιμώνται τα μικρά παιδιά για να κάνουν "ποδαρικό".
Μπαίνουν με το δεξί πόδι και λένε τα κάλαντα.
Παλιά ο νοικοκύρης έβαζε ένα σίδερο για να πατήσει αυτός που θα κάνει
ποδαρικό, ώστε να είναι όλοι σιδερένιοι και γεροί μέσα στο σπίτι στη
διάρκεια του καινούργιου χρόνου. Σε κάποια χωριά ο ποδαριστής
κάθονταν σε μια μεριά και έλεγε:
"Κλου κλου στα ορνίθια σας, καλοχρονιά στα σπίτια σας. Όξω ψύλλοι
και κοριοί και στο βουνό οι ποντικοί. Αρνιά κι ερίφια θηλυκά και
μοσχάρια αρσενικά".
Η νοικοκυρά τον φίλευε καλούδια, μήλα, πορτοκάλια, καρύδια, κάστανα,
φουντούκια, ξερά σύκα και κουραμπιέδες και μελομακάρονα που είναι τα
κλασσικά γλυκά των Χριστουγέννων.
Με καλούδια πήγαιναν και τα βαφτιστήρια στους νονούς οι οποίοι τους
έδιναν τα δώρα τους που ήταν ρούχα και παπούτσια. Οι καινούργιες
νύφες, πήγαιναν κι αυτές με καλούδια στους συγγενείς κι αυτοί έδιναν
χρήματα, ρούχα, κοσμήματα.
Την Πρωτοχρονιά δεν δανείζουν και δεν δανείζονται, δεν σκουπίζουν, δεν
μαλώνουν, δεν κλαίνε, δεν κοιμούνται πολύ και γενικά αποφεύγουν να
κάνουν πράματα που δεν θα 'θελαν να κάνουν όλο το χρόνο.
Όταν μπει ο νέος χρόνος, μετά το κόψιμο της βασιλόπιτας, και αφού
μοιραστούν τα δώρα, ξεκινούν τα τυχερά παιχνίδια. Αυτός που θα
κερδίσει θα είναι τυχερός για όλη τη νέα χρονιά.
ΤΟ ΤΑΪΣΜΑ ΤΗΣ ΒΡΥΣΗΣ
Την Πρωτοχρονιά, μόλις ξημέρωνε, κάποιος από το σπίτι, συνήθως το
πρωτότοκο παιδί, έπαιρνε διάφορους καρπούς (σιτάρι, κριθάρι,
καλαμπόκι) ή ένα γλυκό και χωρίς να μιλήσει, πήγαινε στη βρύση που ήταν
στην αυλή, πλενόταν και χωρίς να σκουπιστεί, άφηνε τους καρπούς ή το
γλυκό, και έλεγε:
"Όπως τρέχει το νερό στη βρύση, έτσι να τρέχουν τα καλά στο σπίτι".
Έπαιρνε "αμίλητο νερό" από τη βρύση και χωρίς μιλιά πάλι γύριζε στο
σπίτι και ράντιζε όλους και όλα με νερό λέγοντας "Καλή Χρονιά".
Άλλες φορές οι νοικοκυρές έχυναν το «παλιό» νερό και έπαιρναν νέο,
«αμίλητο», από τη βρύση του χωριού. Μάλιστα, για να μη συναντήσουν
κάποιον στο δρόμο και αναγκαστούν και μιλήσουν, πήγαιναν νύχτα.

5. ΤΑ ΚΑΛΑΝΤΑ
Αϊος Βασίλης έρχεται Γενάρης ξημερώνει.
-Βασίλ' απόθεν έρχεσαι κι απόθε κατεβαίνεις;
-Από τη μάνα μ' έρχομαι στο δάσκαλο πααίνω.
Πάω να μάθω γράμματα να πω την αλφαβήτα.
Στην πατερίτσα ακούμπησα να πω την αλφαβήτα
κι η πατερίτσα ήταν ξερή, χλωρό βλαστάρ' πετάει
κι απάνου στα ξεκλώναρα περδίκια φωλιασμένα.
-Δεν είν' περδίκια μοναχά, μον' είν' και περιστέρια.
Πετάξτε σεις πουλάκια μου και σύρτε στην κυρά σας
που κοσκινάει το φλουρί και δριμονίζει τ' άσπρα.
-Kέρνα τ' αφέντη μ' κέρνα τα τα λασποκοπιασμένα
να πάνε στο κρασοπουλειό να πουν καλό για σένα.

6. ΤΑ ΓΟΥΡΙΑ
Πέταλο αλόγου
Το πέταλο θεωρείται σύμβολο ευτυχίας. Γι’ αυτό αν το βρει κάποιος
πρέπει να το κρεμάσει πίσω από την πόρτα και μάλιστα με το άνοιγμα
προς τα πάνω, για να μπορεί να φωλιάσει μέσα του η τύχη. Άλλοι πάλι
λένε ότι πρέπει να κρεμιέται με το άνοιγμα προς τα κάτω για να μοιράζει
την τύχη στους κατοίκους του σπιτιού.
Τρυπητή Δεκάρα ή Φλουρί Βασιλόπιτας
Το φλουρί συμβολίζει την τύχη και την υγεία. Παλιότερα, ο τυχερός/η
τυχερή θα έπρεπε την επόμενη μέρα να ανάψει με αυτό κερί στην
εκκλησία.
Το νόμισμα είναι ένα αντικείμενο το οποίο ο λαός αποδίδει μαγική
σημασία. Φέρνει χρήματα, καλή τύχη, ευημερία και θετική ενέργεια. Είναι
στρογγυλό, έχει το σχήμα του κύκλου, το σχήμα που αφήνει έξω τα κακά,
και είναι κατασκευασμένο από μέταλλο, καθότι τα μέταλλα διώχνουν το
κακό.
Επίσης, απεικονίζει πρόσωπο. Το πρόσωπο έχει μαγική σημασία. Συνήθως
είναι προφίλ, οπότε φαίνεται το μάτι. Το μάτι έχει μαγική σημασία -
αντιβασκάνια, π.χ. ματόχαντρα.

7. ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΑ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΤΙΚΑ ΦΑΓΗΤΑ & ΓΛΥΚΑ ΤΗΣ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (ΡΟΥΜΕΛΗΣ)
ΤΟ ΧΡΙΣΤΟΨΩΜΟ
Είναι το ψωμί που φτιάχνουν οι γυναίκες προς τιμήν του Χριστού τις
παραμονές των Χριστουγέννων. Χρησιμοποιούνται υλικά όπως αλεύρι,
μέλι, κανέλα και γαρίφαλα. Οι τοπικές συνήθειες διαμορφώνουν τη
μορφή, το σχήμα και το στολισμό του ψωμιού. Στη μέση του χριστόψωμου
υπάρχει σταυρός από ζυμάρι και ένα καρύδι στο κέντρο, που αποτελεί
σύμβολο πλούσιας σοδειάς. Κάποιες φορές η διακόσμησή περιλαμβάνει
βόδια, πρόβατα, κατσίκια και αλέτρι ανάλογα με το επάγγελμα του
νοικοκύρη, αν αυτός είναι γεωργός ή τσοπάνης. Σε μερικά μέρη μέσα στο
χριστόψωμο βάζουν κι ένα νόμισμα για να φανεί ο τυχερός του σπιτιού,
κατά το μοίρασμα.
Οι Σαρακατσάνοι θεωρούν τα Χριστούγεννα ως καθαρά ποιμενική γιορτή
και είναι περήφανοι γιατί ο Χριστός γεννήθηκε ανάμεσα σε τσοπάνηδες
και πρόβατα. Το σαρακατσάνικο χριστόψωμο, έχει ολόκληρες
παραστάσεις από την ποιμενική ζωή πάνω του.
Την ημέρα των Χριστουγέννων, κατά τη διάρκεια του μεσημεριανού
γεύματος, ο νοικοκύρης του σπιτιού σταυρώνει το χριστόψωμο με το
μαχαίρι, το κόβει κομμάτι, κομμάτι και ‘το μελετάει’: το πρώτο κομμάτι
πάει στο Χριστό, μετά στο σπίτι και στη συνέχεια σε όλους όσους
παρευρίσκονται στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι.
Πολλοί παρομοιάζουν τη διαδικασία αυτή με το μυστήριο της Θείας
Κοινωνίας. Σε ορισμένα μέρη, περίμεναν να περάσει πρώτα ο παπάς να το
ευλογήσει πριν το κόψουν. Έπαιρνε έτσι το χριστόψωμο θέση ιερής
αρτοκλασίας.

8. ΔΙΠΛΕΣ
Παραδοσιακό γλυκό. Οι δίπλες αρχικά λέγεται ότι φτιάχνονταν για να
γιορταστεί ένα χαρμόσυνο γεγονός το οποίο οι ντόπιοι επιθυμούσαν να
επαναληφθεί, όπως λέει και ο λαός μας να “διπλώσει” και να ξανά έρθει
το καλό. Ως γλυκό της πρωτοχρονιάς και των Χριστουγέννων λέγεται ότι
το σώμα από τις δίπλες συμβολίζει τα σπάργανα του Χριστού και το μέλι
συμβολίζει την ευζωία, την τύχη και τη δημιουργία που θέλουμε να μας
φέρει το νέο έτος.
ΜΠΑΚΛΑΒΑΣ
Είτε με καρύδια, είτε με αμύγδαλα, κάθε σπίτι έχει το μπακλαβά του.
Υπάρχει μάλιστα ανταγωνισμός στις νοικοκυρές για το ύψος που θα έχει
το γλυκό τους, το μέγεθος του ταψιού που θα χρησιμοποιήσουν, ενώ είναι
δεδομένο ότι οι καλές νοικοκυρές ανοίγουν χειροποίητο “φύλλο”.
Παραδοσιακά χρησιμοποιούν 40 φύλλα.

9. ΧΟΙΡΟΣΦΑΓΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΗΣ ΓΟΥΡΝΟΧΑΡΑΣ
Ήταν θέμα αρχοντιάς, κοινωνικής και οικονομικής επιφάνειας, κάθε σπίτι
να εκτρέφει ένα χοίρο για τα Χριστούγεννα. Η χοιροσφαγή αποτελούσε
ολόκληρη τελετουργία αφού ήταν απαραίτητο να υπάρχει φωτιά,
κάρβουνο και λιβάνι που την ώρα της σφαγής η νοικοκυρά θα πρέπει να
τα ρίξει πάνω στο σφαχτό. Έβαζε επίσης ένα λεμόνι στο στόμα του χοίρου
για να μένει ανοιχτό και να αερίζεται.
Οι νοικοκυραίοι φτιάχνουν λουκάνικα και "τσιγαρίθρες" με το κρέας του
χοίρου καθώς επίσης και πηχτή ή ζελέ κρέατος ή πασπαλά, ένα μεζέ που
μπορεί να κρατήσει καιρό και να συντροφεύει το κρασί και το τσίπουρο
τις κρύες νύχτες του χειμώνα. Είναι παστό χοιρινό κρέας, συνήθως από το
κεφάλι ή την κοιλιά του ζώου ώστε να έχει αρκετό πάχος. Το κρέας κόβεται
σε κομμάτια, όχι πολύ μεγάλα άλλα ούτε πολύ μικρά, μπαίνει σε μία
λεκάνη και αφού πασπαλιστεί με αλάτι χοντρό, μένει για 4-5 μέρες. Μετά
αφού ξεπλυθεί και φύγει το πολύ αλάτι, μπαίνει σε μία κατσαρόλα και
βράζει. Όταν κρυώσει το κρέας αποθηκεύεται σε τάπερ μαζί με το ζουμί
που έβρασε για να πήξει. Παλιά το έβραζαν σε καζάνι γιατί έφτιαχναν
μεγάλες ποσότητες και δεν υπήρχαν ψυγεία για να το διατηρήσουν. Το
έβαζαν σε τενεκέδες του τυριού και το διατηρούσαν για 2-3 μήνες, μέχρι
τη Λαμπρή.
Το πρωί των Χριστουγέννων, μετά το τέλος της Θείας Λειτουργίας σε
κάποιες περιοχές ξεκινάει το φαγητό με τηγανητό χοιρινό.
Εκτός από χοίρο κάποια σπίτια εκτρέφουν και ΄μανάρι΄ δηλαδή αρνί ή
κατσίκι για τα Χριστούγεννα.

10. ΈΘΙΜΑ ΤΩΝ ΦΩΤΩΝ Ή ΕΠΙΦΑΝΙΩΝ Ή ΘΕΟΦΑΝΙΩΝ
Από τα Χριστούγεννα ως τα Φώτα, οι νοικοκυραίοι βάζουν στο
τζάκι αδράχτια-δίχτυα για να τα βλέπουν οι καλικάντζαροι και να μην
κατεβαίνουν από την καπνοδόχο. Οι πιστοί στις παραδόσεις, όλο το
12ημερο, από την παραμονή των Χριστουγέννων μέχρι τα Θεοφάνια, που
φεύγουν οι καλικάντζαροι, δεν τρώνε ελιές, φασόλια και σύκα για να μην
βγάλουν καλόγηρους/σπυριά.
Την παραμονή των Φώτων ο παπάς περνούσε απ' όλα τα σπίτια του
χωριού κι έκανε αγιασμό για να φύγουν οι "καλικατζαραίοι". 'Όταν
τέλειωνε ο παπάς τον αγιασμό, έριχναν στάχτη γύρω από το σπίτι.
Ανήμερα που αγιάζουν τα νερά, πηγαίνουν όλοι στην εκκλησία για να
πάρουν αγιασμό. Στο σπίτι, αφού πιουν όλοι από λίγο για να "φωτιστούν",
ραντίζουν όλο το σπίτι, την αποθήκη, τα ζώα αλλά και τα κτήματα για να
είναι καρπερά.
ΚΟΥΔΟΥΝΟΦΟΡΟΙ Ή ΚΟΥΔΟΥΝΑΡΑΙΟΙ ΣΤΟ ΔΙΣΤΟΜΟ
Το βράδυ της παραμονής των Φώτων, μεγάλες παρέες αγοριών και
ανδρών, ντυμένοι με προβιές σαν τράγοι, μουτζουρωμένοι στα χέρια και
στο πρόσωπο και κρατώντας μεγάλα κουδούνια στα χέρια τα χτυπούν
συνεχώς, προκαλώντας μεγάλο θόρυβο, προκειμένου να διώξουν τους
Καλικάντζαρους. Γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι, ψάλλουν τα κάλαντα των
Φώτων, και κάνουν αστείους αυτοσχεδιασμούς. Οι νοικοκυραίοι τους
φιλεύουν εδέσματα.
Οι καλικάντζαροι είναι δαιμόνια που ενοχλούν, αλλά δεν κακοποιούν
τους ανθρώπους, προκειμένου να τους διώξουν από τα σπίτια τους, ή
αποτελούν τις ψυχές των νεκρών που σύμφωνα με κάποιες δοξασίες
επιστρέφουν για μικρό χρονικό διάστημα στον κόσμο των ζωντανών, όπως
γινόταν στα Ανθεστήρια, οπότε και ο Άδης ήταν ανοιχτός. Το συγκεκριμένο
δρώμενο αποτελεί μία μίξη ειδωλολατρικών και χριστιανικών πρακτικών,
που στοχεύουν στην ευχάριστη μετάβαση από τον χειμώνα στην άνοιξη,
την έναρξη μιας ευτυχισμένης χρονιάς, αλλά και την ενίσχυση της
θρησκευτικής και οικογενειακής ατμόσφαιρας.