ความเป็นพิษของสารและผลิตภัณฑ์เคมี

1. 1
สรรพสิ่งในโลกนี้ ไม่มีสิ่งใดที่ไม่มีพิษ แม้แต่น�้ำเปล่าหรือน�้ำบริสุทธิ์ก็เป็นพิษได้ หากได้รับเข้า
สู่ร่างกายในปริมาณมากภายในช่วงเวลาสั้น จนเกิดภาวะน�้ำเกิน (water overload) และภาวะน�้ำ
เป็นพิษ (water intoxication) อาจเป็นผลจากการรักษาด้วยการให้สารน�้ำทางหลอดเลือดมากไป
การดื่มน�้ำแทนกินอาหารเพื่อลดความอ้วน การดื่มน�้ำเพื่อล้างสิ่งชั่วร้ายออกจากร่างกายตามความเชื่อ
หรือความงมงาย เช่นที่เคยเป็นข่าว “น�้ำมนต์มรณะไล่ผี ฝาแฝดตาย 1 สาหัส 1 เมื่อคืนวันที่ 5 ตุลาคม
พ.ศ. 2556 ชายอายุ 16 ปี ชาวหาดใหญ่เสียชีวิตในช่วงปฏิบัติธรรมถือศีลกินเจกับญาติที่บ้านพัก
ในเมืองสะเดา จังหวัดสงขลา แฝดผู้พี่อาการสาหัส เมื่อฟื้นได้เล่าให้พ่อฟังว่า น้องชายพยายามดื่ม
น�้ำมนต์ปริมาณ 18 ลิตรให้หมดภายในวันเดียวเพื่อไล่ภูตผีปีศาจและสิ่งชั่วร้ายออกจากร่างกายตามที่
ร่างทรงบอก แพทย์ลงความเห็น เสียชีวิตจากน�้ำท่วมปอด หัวใจล้มเหลว และสมองบวม” หรือเป็น
ผลจากการถูกบังคับให้ดื่ม ตามที่เคยเป็นข่าว “เมื่อ พ.ศ. 2550 นักเรียนเตรียมทหารปี 2 หลับยาม
โดนรุ่นพี่ปี 3 ลงโทษ ด้วยการให้ดื่มน�้ำหลายสิบลิตรอย่างต่อเนื่อง จนอุจจาระ-ปัสสาวะราด มีเลือด
ปนน�้ำไหลออกทางปากและจมูก และเสียชีวิตจากภาวะน�้ำท่วมปอดและหัวใจวาย”
ฟิลิปปัส (Philippus von Hohenheim) แพทย์ชาวเยอรมัน-สวิส ผู้ได้รับการยกย่องเป็นบิดา
แห่งพิษวิทยา (toxicology) กล่าวว่า “All things are poison and nothing is without poison;
only the dose makes that a thing is no poison.” หรือ “ทุกสิ่งมีพิษ ขึ้นกับขนาดหรือปริมาณ
ที่ร่างกายได้รับ” หากพิจารณาในกรณีน�้ำเป็นพิษ ความเป็นพิษยังขึ้นกับวิถีหรือรูปแบบการรับสาร
และระยะเวลาของการได้รับสารเข้าสู่ร่างกายด้วยสารปลอดภัยอย่างน�้ำเปล่า หากได้รับในปริมาณมาก
ภายในเวลาสั้นโดยเฉพาะการฉีดเข้าหลอดเลือดจะมีปริมาณในร่างกายเกินความต้องการของร่างกาย
กรณีกินเข้าไป จะอาเจียนเพื่อขับทิ้งสารปริมาณส่วนเกินออก ร่างกายจะพยายามขับสารส่วนเกินทิ้ง
ทางปัสสาวะ อุจจาระ เหงื่อ และสิ่งคัดหลั่งต่าง ๆ แต่หากยังคงได้รับเข้าสู่ร่างกายต่อไป ปริมาณสาร
จะเกินกว่าขีดความสามารถที่ร่างกายทนรับ (threshold) หรือปรับแก้ (compensate) ได้ และเกิด
ความผิดปกติของร่างกายหรือความเป็นพิษ52, 84, 155, 343
สารที่ก่อให้เกิดอันตรายหรือพิษกับร่างกายอาจ
แบ่งเป็น 3 ประเภท คือ สารอันตราย สารพิษ และสารก่อภูมิแพ้ (ภาพที่ 1-1)
บทที่
สารอันตราย สารพิษ และสารก่อภูมิแพ้

2. 2
ภาพที่ 1-1 สารอันตราย สารพิษ และสารก่อภูมิแพ้
สารอันตราย82, 340
สารบางชนิดเป็นสารอันตราย (hazardous chemical) ก่ออันตรายกับร่างกายทางอ้อม
โดยท�ำให้สภาพแวดล้อมนอกร่างกายเป็นอันตราย เช่น การติดไฟง่าย (flammable) ท�ำให้เกิดเพลิง
ไหม้หรือระเบิด การแขวนลอยในอากาศก่อให้เกิดหมอกควัน (smog) หนาจนมองไม่เห็นและเกิด
อุบัติเหตุ การไวต่อปฏิกิริยา (highly reactive) กับสารอื่นโดยเฉพาะออกซิเจนและน�้ำในสิ่งแวดล้อม
จนเกิดประกายไฟหรือสารพิษ การแทนที่ออกซิเจนในอากาศที่หายใจเข้าไปจนก่อให้เกิดภาวะขาด
อากาศหรือขาดออกซิเจน (asphyxia, suffocation) การท�ำลายชั้นโอโซนในบรรยากาศ จนมีรังสี
ยูวีซี (ultraviolet C, UV-C) ผ่านลงมากระทบร่างกาย การก่อชั้นแก๊สหนาในบรรยากาศปิดกั้นการ
ระเหยความร้อนจากผิวโลก จนเกิดภาวะโลกร้อน อากาศแปรปรวนและน�้ำท่วม ตัวอย่างสารอันตราย
เช่น แก๊สธรรมชาติที่พบในถังแก๊สในครัวเรือนหรือในรถ [LPG, NGV, CNG) หรือแก๊สชีวภาพที่ได้
จากการหมักมูลสัตว์ สามารถติดไฟง่าย หากถูกประกายไฟจะเกิดไฟไหม้หรือระเบิด หากรั่วเข้าสู่
บรรยากาศ จะแทนที่ออกซิเจนในอากาศ ท�ำให้ผู้ที่หายใจเข้าไปเกิดภาวะขาดออกซิเจน สารบางชนิด
เป็นทั้งสารพิษและสารอันตราย เช่น แก๊สซัลเฟอร์ไดออกไซด์ (sulfur dioxide, SO2) ในบรรยากาศ
เป็นสารอันตราย เมื่อถูกน�้ำฝนจะกลายเป็นฝนกรด (acid rain) มีฤทธิ์กัดกร่อน และเป็นสารพิษ
เมื่อหายใจเข้าไปจะไปแย่งที่ออกซิเจนจับกับเฮโมโกลบินในเม็ดเลือดแดง ก่อให้เกิดภาวะขาด
ออกซิเจน ดินปืนหรือดินประสิวในพลุหรือดอกไม้ไฟเป็นสารอันตราย ติดไฟง่าย หากถูกประกายไฟ
จะเกิดการระเบิด และเป็นสารพิษหากน�ำไปใส่ในอาหารจะก่อให้เกิดมะเร็งได้ เขม่าหรือควันไฟจาก
สภาพแวดล้อมที่เป็นอันตรายต่อชีวิต
สารก่อภูมิแพ้
สารพิษ
สารอันตราย
เซลล์ทำ�งานผิดปกติ เซลล์ตาย
เซลล์มะเร็ง
เซลล์กลายพันธ์ุ
เมแทบอไลต์
สารอนุมูลอิสระ สาร

3. 3
การเผาป่า เผาหญ้า เผาขยะ หรือจากการระเบิดของภูเขาไฟ เป็นสารอันตราย ผงถ่านในควันจะ
แขวนลอยในอากาศ บดบังการมองเห็นจนเกิดอุบัติเหตุการจราจรทางบกและทางอากาศ และใน
ควันมีสารพิษก่อระคายเคืองตาและทางเดินหายใจ ฯลฯ
สารพิษ84, 140, 155, 340, 343
สารพิษ (poison, toxic substance) คือ สารที่ร่างกายสัมผัสหรือได้รับเข้าไปแล้วไปท�ำลาย
หรือท�ำปฏิกิริยากับสารชีวโมเลกุลหรือส่วนประกอบของเซลล์ ท�ำให้เซลล์ตาย เซลล์หยุดการแบ่งตัว
เพิ่มจ�ำนวน เซลล์แบ่งตัวมากเกินไปจนเป็นมะเร็ง หรือท�ำให้เซลล์ท�ำงานผิดปกติ ท�ำงานมากผิดปกติ
จะน�ำไปสู่การล้าและการตายของเซลล์ ท�ำงานน้อยผิดปกติหรือไม่สามารถท�ำงานได้ จะท�ำให้เซลล์
ขาดปัจจัยจ�ำเป็นต่อการอยู่รอด จนเซลล์ตาย การตายของเซลล์จากพิษของสารจะเป็นแบบนีโครซิส
(necrosis) ซึ่งจะชักน�ำระบบภูมิคุ้มกัน (immune system) ให้ตอบสนอง ท�ำให้เกิดการอักเสบ
(inflammation) และการท�ำลายเนื้อเยื่อในระบบหรืออวัยวะนั้น จนเกิดอาการเจ็บปวด (pain)
เนื้อเยื่อแดง (erythema) ร้อนและบวมน�้ำ (swelling, edema) ผลของสารพิษต่อการท�ำงานหรือ
การอยู่รอดของเซลล์ในระบบหรืออวัยวะหนึ่ง จะส่งผลต่อการท�ำงานและการอยู่รอดของระบบหรือ
อวัยวะอื่น เช่น การท�ำลายปอด จะท�ำให้อวัยวะอื่นได้รับออกซิเจนลดลง จนเกิดภาวะขาดออกซิเจน
มีปริมาณออกซิเจนในเลือดน้อย (hypoxia) เกิดภาวะตัวเขียวคล�้ำ (cyanosis)
สารก่อภูมิแพ้11, 149, 226
ความเป็นพิษจากการตอบสนองของภูมิคุ้มกันของร่างกายมากหรือไวเกินไปต่อสารปริมาณน้อย
เรียกว่า ภาวะแพ้สาร (allergy) หรือภูมิไวเกิน (hypersensitivity) ซึ่งจะเกิดขึ้นเฉพาะบางคนหรือ
บางครอบครัว มีความสัมพันธ์กับปัจจัยทางพันธุกรรม (genetic) จะไม่ปรากฏอาการหรือเกิดพิษใน
การรับหรือสัมผัสสารในครั้งแรก จะปรากฎอาการแพ้สารเมื่อได้รับหรือสัมผัสสารในครั้งถัดไป ซึ่งเป็น
สิ่งที่ไม่สามารถคาดได้ แต่เมื่อมีประวัติเคยแพ้สารใดแล้ว ต้องป้องกันด้วยการหลีกเลี่ยงการสัมผัส
หรือรับสารนั้นเข้าสู่ร่างกาย เช่น จดจ�ำชื่อยาที่แพ้ งดกินอาหารที่แพ้ เลิกใช้เครื่องส�ำอางที่แพ้ ความ
รุนแรงของภาวะแพ้สารไม่สัมพันธ์กับปริมาณสารที่สัมผัสหรือได้รับเข้าสู่ร่างกาย แต่ขึ้นกับตัวบุคคล
หรือลักษณะทางพันธุกรรม บางคนมีอาการแพ้เล็กน้อย บางคนมีอาการแพ้รุนแรง ซึ่งในกรณีที่รุนแรง
หากได้รับการรักษาล่าช้าอาจท�ำให้พิการหรือเสียชีวิตได้ ดังเช่นที่เคยเป็นข่าว “เมื่อ พ.ศ. 2548
ผู้ป่วยหญิงรายหนึ่ง ร้องศาลจังหวัดนนทบุรีให้ส�ำนักงานปลัดกระทรวงสาธารณสุขชดใช้ค่าเสียหาย
จากการที่แพทย์ของโรงพยาบาลรัฐบาลแห่งหนึ่งฉีดยารักษาอาการไข้หวัดให้ แล้วต่อมาเกิดภาวะ
แพ้ยากลุ่มอาการสตีเวนจอห์นสัน (Steven Johnson syndrome) มีการอักเสบของผิวหนัง เยื่อบุ

4. 4
และดวงตา จนตาทั้ง 2 ข้างเกือบบอด” และข่าว “ดาวตลกท่านหนึ่งมีภาวะภูมิแพ้หอบหืด ถูกส่ง
ถึงโรงพยาบาลช้า ท�ำให้สมองขาดออกซิเจน กลายเป็นเจ้าชายนิทรา ฯลฯ สารที่ก่อให้เกิดภาวะภูมิแพ้
เรียกว่า สารก่อภูมิแพ้ (allergen) ซึ่งอาจมีผลให้เกิดอาการบริเวณที่สัมผัสหรือได้รับสาร (local)
เช่น ผื่นแพ้สายนาฬิกา หรืออาจเกิดขึ้นกับเซลล์หรือเนื้อเยื่ออื่น (systemic) เช่น กินยาหรืออาหาร
ที่แพ้ แล้วเกิดอาการที่ผิวหนังและทางเดินหายใจ ท�ำให้เกิดผื่นลมพิษหรือเห่อ (urticaria) หายใจ
ไม่ออก หอบหืด
ภาวะภูมิแพ้หรือภูมิไวเกินแบ่งเป็น 4 แบบ คือ แบบ 1 แบบเฉียบพลัน (immediate/
anaphylactic type) เป็นภาวะภูมิแพ้ที่พบบ่อยและบางรายรุนแรงถึงขั้นเสียชีวิต ปรากฏอาการ
ทันทีหลังสัมผัสหรือได้รับสารเข้าสู่ร่างกาย อาการอาจเป็นเพียงผื่นคัน ผื่นลมพิษ คันตาและจมูก
หรือมีอาการรุนแรง ใบหน้าบวม หลอดลมหดตัวและมีเมือกมากจนอากาศผ่านเข้า-ออกไม่ได้ หายใจ
ล�ำบาก หายใจมีเสียงหวีด (wheeze) หรือหอบหืด (asthma) ผนังหลอดเลือดอักเสบ (vasculitis,
angioedema) หลอดเลือดขยาย ความดันเลือดต�่ำ ช็อกจากภาวะแพ้ (anaphylactic shock) และ
เสียชีวิต สารก่อภูมิแพ้แบบ 1 ที่มีรายงาน ได้แก่ อาหาร อากาศหรือฝุ่นละอองเกสร แมลงกัด-ต่อย
เป็นต้น ภาวะภูมิไวเกินแบบ 2 แบบพิษต่อเซลล์ (cytotoxic type) ระบบภูมิคุ้มกันสร้างสารภูมิคุ้มกัน
หรือแอนติบอดี (antibody) จากการถูกกระตุ้นโดยสารก่อภูมิแพ้ แล้วแอนติบอดีที่สร้างขึ้นไปท�ำลาย
เซลล์ของร่างกาย เช่น แพ้ยาเพนิซิลลิน (penicillin) ท�ำให้มีแอนติบอดีไปจับท�ำลายเม็ดเลือดแดง
(immunemediated hemolysis) ภาวะภูมิไวเกินแบบ 3แบบพิษจากสารเชิงซ้อนของแอนติเจนและ
แอนติบอดี (immune complex mediated type) ระบบภูมิคุ้มกันสร้างแอนติบอดีไปจับกับสาร
ก่อภูมิแพ้ ได้สารเชิงซ้อนที่ละลายในกระแสเลือดและไหลเวียนไปเกาะติดเนื้อเยื่อ แล้วชักน�ำให้เกิด
การอักเสบของเนื้อเยื่อที่สารเชิงซ้อนไปเกาะติด เช่น แพ้สารพิษจากเชื้อแบคทีเรียสเตรปโตค็อกคัส
(streptococcus)แล้วเกิดการอักเสบของผนังหลอดเลือดฝอยโกลเมอรูรัสในไต(glomeru-lonephritis)
ภูมิไวเกินแบบ 4 แบบล่าช้า (delayed type hypersensitivity, DTH) ก่อให้เกิดอาการหลังสัมผัสสาร
ไม่น้อยกว่า 24 ชั่วโมง ก่ออาการเฉพาะที่ผิวหนังบริเวณสัมผัส ท�ำให้ผิวหนังอักเสบจากการสัมผัส
กับสารก่อภูมิแพ้หรือผื่นภูมิแพ้ (allergic contact dermatitis) เป็นผื่นแดงคัน ผื่นพุพอง ตุ่มน�้ำใส
ผิวลอก หรือแผลอักเสบ
วิถีการได้รับสาร84, 140, 155, 343
สารเข้าสู่ร่างกายได้หลายช่องทาง สารที่สัมผัสกับผิวหนังหากสามารถละลายในไขมันได้ดีหรือ
มีโมเลกุลเล็ก จะแพร่ผ่านผิวหนังชั้นนอกหรือหนังก�ำพร้า (epidermis) เข้าไปถึงผิวหนังชั้นในหรือ
หนังแท้ (dermis) และผ่านหลอดเลือดในชั้นหนังแท้เข้าสู่กระแสเลือด ผิวหนังบริเวณที่ได้รับบาดเจ็บ
เช่น ถูกข่วนหรือเกา (scratch) ถูไถหรือถลอก (abrasion) กัด (bite) ต่อย (sting) บาดหรือตัด (cut,

5. 5
incise) แทง (puncture, stab) ไฟหรือของร้อนลวก (burn) จะท�ำให้สารผ่านเข้าไปได้ง่ายขึ้น แก๊ส
สารระเหย หรืออนุภาคขนาดเล็ก ผ่านเข้าสู่ร่างกายทางการหายใจ การดื่ม-กินเป็นอีกวิถีที่สารเข้าสู่
ร่างกายบ่อย วิถีการเข้าสู่ร่างกายของสารอื่น ๆ เช่น การฉีดเข้าหลอดเลือด การสอดใส่หรือฝังเข้าไป
ในร่างกาย การปนเปื้อนในอุปกรณ์ทางการแพทย์ เช่น เข็มฉีดยา (needle) สายยางให้อาหารทาง
จมูก (nasogastric tube) ท่อสวนปัสสาวะ (urinary catheter) สารพิษอาจปนเปื้อนในอาหารเหลว
หรือสารน�้ำหรือยาที่ฉีดเข้าหลอดเลือด (IV, intravenous) เป็นต้น สารอาจเป็นส่วนประกอบหรือสาร
ปนเปื้อนในอุปกรณ์ทางการแพทย์ที่สอดใส่หรือฝังในร่างกาย การฉีดสารเข้าสู่กระแสเลือดจะท�ำให้
ร่างกายได้สารปริมาณมากและเฉียบพลัน การผ่านของสารจากการฝังหรือสอดใส่เข้าไปในร่างกาย
จะท�ำให้มีสารซึมออกไปก่อพิษอย่างต่อเนื่องและเรื้อรัง
การกินหรือดื่มสารอาจอยู่ในรูปสารพิษ เช่น ดื่มยาฆ่าแมลงเพื่อฆ่าตัวตาย หรือในรูปการ
ปนเปื้อนในอาหารและเครื่องดื่ม เช่น สารก�ำจัดแมลงที่ปนเปื้อนในผัก-ผลไม้ สารที่ปนเปื้อนในอาหาร
อาจมาจากภาชนะบรรจุหรือปรุงอาหาร เช่น พธาเลต (phthalate) จากกล่องโฟมหรือจานพลาสติก
ตะกั่วจากหม้อลวกก๋วยเตี๋ยว การกินหรือดื่ม หากท�ำอย่างรวดเร็ว ขณะตกใจ หรือถูกป้อนให้กินหรือ
ดื่มขณะไม่รู้สึกตัว การอาเจียนขณะไม่รู้สึกตัว อาจเกิดการส�ำลัก (choking, aspiration) ท�ำให้สาร
ในปากตกเข้าไปและก่อพิษในทางเดินหายใจได้ ภายในปากมีเนื้อเยื่ออ่อน เช่น เหงือก กระพุ้งแก้ม
เพดานปาก หากมีแผลฉีกขาดจากการถูกบาดหรือหลังถูกถอนฟัน บริเวณแผลเปิดนี้จะเป็นทางผ่าน
ของสารและเชื้อโรคเข้าสู่กระแสเลือดได้ เช่น การใช้ปากที่มีแผลในช่องปากดูดพิษงูจากรอยแผล
งูกัดของผู้อื่น ผู้ดูดพิษอาจได้รับพิษงูเข้าทางแผลในช่องปากได้ เป็นต้น ในโพรงจมูก (nare, nasal
cavity) และเพดานอ่อน (soft palate) ในล�ำคอมีเยื่อบุเชื่อมต่อกับฐานสมอง สารที่สูดดมหรือ
หายใจเข้าไป หากระเหยง่าย โมเลกุลเล็ก หรือละลายในไขมันได้ดี เช่น นิโคตินในควันบุหรี่ โทลูอีน
ในกาว จะแพร่ผ่านเยื่อบุนี้เข้าไปออกฤทธิ์และก่อพิษในสมองได้
เจตนากับการได้รับสารพิษ84, 140, 343
การได้รับพิษอาจเกิดขึ้นอย่างจงใจหรือเจตนา (intention) อย่างไม่รู้หรือไม่เจตนา (uninten-
tion) หรืออย่างรู้ว่ามีพิษแต่ต้องสัมผัสหรือรับเข้าสู่ร่างกายเพื่อประโยชน์บางประการ เช่น ยารักษา
โรค หรือสารเคมีที่ต้องท�ำงานด้วย การรับสารเข้าสู่ร่างกายโดยไม่เจตนา ไม่รู้ตัว หรือไม่รู้ว่ามีพิษหรือ
รู้เท่าไม่ถึงการณ์ พบมากในเด็กเล็ก ในผู้ใหญ่มักเกิดจากการถูกวางยาหรือฆาตกรรม (homicide)
อาชญากรรม (crime) การใช้เป็นอาวุธเคมีภัณฑ์ (chemical warfare) หรืออาวุธชีวภาพ (biological
warfare) และจากมลพิษในสิ่งแวดล้อม การเจตนารับสารพิษ เช่น การกินเหล้า การสูบบุหรี่ การใช้
สารเสพติด การกินยาฆ่าแมลงเพื่อฆ่าตัวตาย (suicide) การท�ำงานในเหมืองแร่ การท�ำงานกับ
แอมโมเนียในการผลิตเครื่องท�ำความเย็น ฯลฯ การได้รับพิษอาจเกิดจากการใช้ชีวิตประจ�ำวัน จาก

6. 6
การประกอบอาชีพ (occupation) จากสิ่งแวดล้อม จากอุบัติเหตุ (accident) หรือจากการก่อ
วินาศกรรม (terrorism) อาชญากรรม และสงคราม
การปกป้องตนเองจากสารพิษ84, 140, 343
แม้ว่าสารทุกชนิดสามารถก่อพิษได้ แต่การเกิดพิษไม่ได้เกิดขึ้นง่าย สารจ�ำนวนมากที่รับหรือ
สัมผัสในชีวิตประจ�ำวันไม่ก่อพิษ เพราะร่างกายมีระบบปกป้องตนเอง (self defense mechanism)
ตั้งแต่ผิวหนังส่วนนอกหรือหนังก�ำพร้าท�ำหน้าที่ป้องกันสารนอกร่างกายที่สัมผัสหรือจับต้องไม่ให้ผ่าน
เข้าสู่ร่างกาย กะโหลกศีรษะปกป้องเนื้อสมองไม่ให้สัมผัสกับสารภายนอก ขนจมูก เมือกหรือมูกใน
โพรงจมูก และเซลล์ขนบุทางเดินหายใจ (ciliated respiratory epithelial cell) ช่วยดักจับและ
โบกพัดฝุ่นผงหรือสารที่ไม่ละลายน�้ำให้ออกไปจากทางเดินหายใจ การไอหรือจามช่วยขจัดสารที่เข้าไป
ในทางเดินหายใจส่วนต้น หนังตาที่ปิดทันทีที่มีสารพุ่งหรือกระเด็นเข้าตา น�้ำตาช่วยหล่อลื่น เจือจาง
และขับสารออกจากดวงตา การอาเจียนหรือท้องเสียช่วยขจัดสารที่กินเข้าไป เป็นต้น
การปกป้องตนเองจากความเป็นพิษยังเกิดจากระบบประสาทรับความรู้สึกที่ถูกประมวลผลใน
สมองให้ต้องหลีกหนี เช่น หากได้กลิ่นเหม็นฉุน แสบตาแสบจมูก จะทนไม่ไหวและรีบเดินหนีหรือ
ออกห่างจากบริเวณนั้น รสขมหรือเปรี้ยวจัด กินแล้วอาจแสบปาก คลื่นไส้ ปวดท้อง ท�ำให้ต้องหยุดกิน
หรือคายทิ้ง การกินหรือดื่มมากเกินไป จะท�ำให้รู้สึกอิ่ม เอียน หรือกลืนไม่ลง จนต้องหยุดกินหรือ
อาเจียนส่วนเกินออก ดังเช่นที่พบบ่อยในการแข่งกินอาหาร ความเป็นพิษของสารยังเกิดจากการรับรู้
และจดจ�ำจากประสบการณ์หรือการบอกต่อ เช่น ควันบุหรี่ก่อให้เกิดมะเร็งปอด ส่วนที่ด�ำไหม้เกรียม
บนเนื้อย่างเป็นสารก่อมะเร็ง สลอดก่อให้เกิดอาการท้องเสีย หมามุ่ยท�ำให้คัน ฯลฯ ท�ำให้ป้องกัน
ตนเองโดยการหลีกเลี่ยง ไม่รับหรือสัมผัสสารนั้น ซึ่งการป้องกันตนเองจากสารพิษโดยประสบการณ์
หรือการเรียนรู้จะเพิ่มขึ้นตามอายุ ในเด็กเล็กมีประสบการณ์และการเรียนรู้น้อย ท�ำให้เด็กเล็กเสี่ยง
ต่อการได้รับพิษมากกว่าผู้ใหญ่
นอกจากการปกป้องตนเองของร่างกาย วิวัฒนาการและความก้าวหน้าทางเทคโนโลยีท�ำให้
มีการบริหารจัดการสภาพแวดล้อมในการใช้ชีวิต การท�ำงาน และสิ่งแวดล้อม เพื่อให้คนอยู่หรือ
ท�ำงานกับสารได้อย่างปลอดภัย เช่น โรงงานมีระบบระบายอากาศ ป้องกันพิษต่อคนงาน มีระบบ
บ�ำบัดน�้ำเสียหรือขจัดสารพิษ ท�ำลายความเป็นพิษก่อนปล่อยออกนอกโรงงงานหรือเข้าสู่สิ่งแวดล้อม
การใช้หุ่นยนต์หรือเครื่องจักรท�ำงานกับสารเคมีแทนคน การปฏิบัติตามวิธีการใช้สารอย่างปลอดภัย
หรือการใช้อุปกรณ์ป้องกันตนเอง เช่น ถุงมือ (glove) แว่นตา (goggle) หน้ากากหรือผ้าปิดปาก-จมูก
(mask) เสื้อคลุม (gown) รองเท้าบูต (boot)

7. 2
สารพิษต่างจากสารก่อภูมิแพ้ ความเป็นพิษของสารพิษเกิดได้ตั้งแต่ครั้งแรกที่สัมผัสหรือได้รับ
สารเข้าสู่ร่างกาย และก่อพิษกับทุกคนในลักษณะที่คล้ายกัน การเกิดพิษจากสารพิษจึงคาดเดาหรือ
บ่งบอกได้ล่วงหน้า สามารถป้องกันหรือหลีกเลี่ยงได้ เช่น พิษจากการได้รับยาเกินขนาด (drug
overdose) พิษเหล้า พิษยาฆ่าแมลง พิษตะกั่ว ฯลฯ ในคนทั่วไป ความรุนแรงของอาการพิษขึ้นกับ
ปริมาณหรือขนาดของสารที่ได้รับในแต่ละครั้งเทียบกับขนาดและน�้ำหนักตัวของผู้ได้รับสาร โอกาส
เกิดพิษและความรุนแรงของอาการพิษจะมากขึ้นในคนที่มีปัจจัยเสริมการเกิดพิษ เช่น ผู้ป่วยโรคตับ
อักเสบเรื้อรังหรือตับแข็ง การขจัดสารพิษออกจากร่างกายจะลดลง ผู้ป่วยโรคไตวายเรื้อรัง การขับทิ้ง
สารพิษออกไปกับปัสสาวะจะลดลง ปัจจัยเสริมการเกิดพิษยังรวมถึงความบกพร่องทางพันธุกรรม
เช่น มียีนสร้างเอนไซม์ขจัดสารพิษที่กลายพันธ์ุ ท�ำให้สร้างเอนไซม์ได้น้อย หรือสร้างเอนไซม์ที่สามารถ
ท�ำงานได้น้อย สารพิษจึงถูกขจัดออกจากร่างกายช้า1-6
ความเป็นพิษ84, 140, 155, 343
ความเป็นพิษอาจแบ่งตามระยะเวลาการปรากฏอาการหลังสัมผัสหรือได้รับสารเข้าสู่ร่างกาย
ซึ่งจะแบ่งเป็นการเกิดพิษแบบเฉียบพลัน (acute) ปรากฏอาการพิษทันทีหลังสัมผัสหรือได้รับสาร
เข้าสู่ร่างกายภายใน 24 ชั่วโมง การเกิดพิษแบบล่าช้า (delayed) อาการพิษปรากฏหลังสัมผัสหรือ
ได้รับสารเข้าสู่ร่างกายไม่น้อยกว่า 24 ชั่วโมง สารบางชนิดก่อให้เกิดอาการพิษหลังสัมผัสหรือได้รับ
สารเข้าสู่ร่างกายนานกว่า 24 ชั่วโมง แต่ไม่เกิน 3 วัน อาจเรียกว่า การเกิดพิษแบบกึ่งเฉียบพลัน
(subacute) อาจแบ่งตามระยะเวลาการเกิดพิษเป็นแบบเฉียบพลัน หากไม่ถึงขั้นเสียชีวิต อาการพิษ
จะหายภายใน 6 เดือน และแบบเรื้อรัง (chronic) ปรากฏอาการพิษนานกว่า 6 เดือนหลังได้รับ
หรือสัมผัสสารครั้งแรก สารบางชนิดก่อพิษแบบเฉียบพลันเท่านั้น เช่น กรดเกลือในน�้ำยาล้างห้องน�้ำ
โซดาไฟในน�้ำยาขจัดสิ่งอุดตันในท่อสารบางชนิดก่อพิษแบบเรื้อรังเท่านั้นเช่นสารก่อมะเร็งในควันบุหรี่
สารบางชนิดก่อพิษได้ทั้งแบบเฉียบพลัน กึ่งเฉียบพลัน และเรื้อรัง ขึ้นกับปริมาณที่ได้รับในแต่ละครั้ง
บทที่
การเกิดพิษ

8. 8
และความถี่ในการได้รับสาร เช่น แอลกอฮอล์ในเหล้า หากดื่มเหล้าในปริมาณมากภายในช่วงเวลาสั้น
จะเกิดภาวะหยุดหายใจและเสียชีวิตแบบเฉียบพลัน หากดื่มในปริมาณหนึ่งจะเกิดภาวะเลือดออกใน
ทางเดินอาหารและตับอักเสบ และหากดื่มอย่างต่อเนื่องติดต่อกันทุกวันเป็นเวลาหลายปีจะเกิดภาวะ
ตับแข็งหรือมะเร็งตับ
สารบางชนิดไม่เป็นพิษ แต่เมื่อได้รับเข้าสู่ร่างกายกลับถูกแปรสภาพโดยเซลล์ในร่างกายได้เป็น
สารพิษ เช่น เมทานอล (methanol) เมื่อเข้าสู่ร่างกายจะถูกเซลล์ตับแปรสภาพเป็นน�้ำยาดองศพหรือ
ฟอร์มาลดีไฮด์ ซึ่งจะระเหยให้ฟอร์มาลิน (formalin) เข้าไปท�ำลายเซลล์ และฟอร์มาลดีไฮด์ถูกแปร
สภาพต่อเป็นกรดฟอร์มิก (formic acid) ที่ท�ำให้เกิดภาวะเลือดเป็นกรด สารบางชนิดในปริมาณหนึ่ง
ปลอดภัยต่อร่างกาย แต่หากรับในปริมาณมากเกินไปจะถูกแปรสภาพเป็นสารพิษ เช่น ยาแก้ปวด-
ลดไข้ชนิดพาราเซตามอล (paracetamol, acetaminophen) หากกินในปริมาณมากในครั้งเดียว
หรือกินปริมาณหนึ่งติดต่อกันมากกว่า 5 วัน เซลล์ตับจะแปรสภาพยาเป็นสารพิษแนพคิ (NAPQI,
N-acetyl-p-benzoquinone imine) ไปท�ำลายเซลล์ตับ ท�ำให้ตับอักเสบ (chemical induced
hepatitis) และอาจรุนแรงถึงขึ้นตับวาย (liver failure) สารบางอย่างไม่เป็นพิษ แต่หากได้รับร่วม
กับอาหาร ยา หรือสารอื่นจะก่อพิษ เช่น สารสกัดจากกระเทียม มีสรรพคุณทางยามากมาย รวมทั้ง
การยับยั้งการแข็งตัวของเลือด หากได้รับร่วมกับยาต้านการแข็งตัวของเลือดอย่างเช่นแอสไพริน
(aspirin) จะเพิ่มความเสี่ยงในการเกิดภาวะเลือดไหลไม่หยุด (bleeding disorder) ได้
ความเป็นพิษอาจเกิดขึ้นเฉพาะที่ (local toxicity) ท�ำอันตรายเนื้อเยื่อเฉพาะบริเวณที่สัมผัส
หรือทางที่สารผ่าน เช่น ผื่นพุพองที่ผิวหนังบริเวณสัมผัส แผลในช่องปากหรือการอักเสบของเยื่อบุ
ทางเดินอาหารจากการดื่ม-กินสาร ความเป็นพิษอาจเกิดขึ้นเชิงระบบ (systemic toxicity) เมื่อสาร
ผ่านเข้าสู่กระแสเลือดจะไปก่อพิษกับระบบหรืออวัยวะภายในร่างกาย ซึ่งจะมีผลกระทบต่อการ
ท�ำงานและการอยู่รอดของระบบหรืออวัยวะอื่นของร่างกาย เช่น สารไปก่อพิษกับระบบประสาท
ท�ำให้ระบบประสาทควบคุมการหดตัวของกล้ามเนื้อหยุดการท�ำงาน กล้ามเนื้อเป็นอัมพาต กล้ามเนื้อ
ช่วยการหายใจเป็นอัมพาต ท�ำให้หยุดหายใจ และเสียชีวิตจากการขาดอากาศ
สารบางชนิดออกฤทธิ์กับเซลล์หรือเนื้อเยื่อจ�ำเพาะ เช่น สารก�ำจัดวัชพืชชนิดพาราควอต
(paraquat) เมื่อไหลเวียนผ่านไปกับกระแสเลือด จะเลือกผ่านเข้าไปท�ำลายเซลล์ปอด (pneumo-
cyte) จนปอดไม่สามารถท�ำงานได้และเสียชีวิตจากภาวะขาดออกซิเจน สารก�ำจัดแมลงกลุ่มออกาโน-
ฟอสเฟต (organophosphate) เมื่อเข้าสู่กระแสเลือดจะเลือกไปก่อพิษกับระบบประสาทอัตโนมัติ
พาราซิมพาเทติก (parasympathetic) ท�ำให้ต่อมหลั่งสารคัดหลั่งมาก มีเหงื่อออกมาก น�้ำลาย
ฟูมปาก ปัสสาวะและอุจจาระราด สารบางชนิดก่อพิษแบบไม่เจาะจงเซลล์ ก่อพิษกับทุกเซลล์ เช่น
ไซยาไนด์ (cyanide, CN-) ออกฤทธิ์ยับยั้งเอนไซม์ในกระบวนการหายใจหรือการสร้างพลังงานของ
เซลล์ (oxidative phosphorylation) เป็นพิษกับเซลล์ทุกระบบหรืออวัยวะ สารบางชนิดก่อพิษกับ
หลายระบบหรืออวัยวะด้วยกลไกที่ต่างกัน เช่น ตะกั่ว พิษที่ไต จะเข้าไปท�ำลายเซลล์บุท่อหน่วยไต

9. 9
พิษต่อระบบเลือด จะเข้าไปยับยั้งการท�ำงานของเอนไซม์สร้างเฮโมโกลบิน ฯลฯ การกล่าวถึงสาร
ที่เป็นพิษกับหลายระบบหรืออวัยวะ มักให้ความส�ำคัญกับระบบหรืออวัยวะที่พบการเกิดพิษบ่อย
หรือภาวะพิษที่รุนแรงจนถึงขั้นเสียชีวิต เช่น โลหะหนักมีพิษกับหลายระบบ แต่ที่ให้ความส�ำคัญมาก
คือ การก่อพิษกับเซลล์ประสาทที่พบได้บ่อย และพิษต่อไตที่เป็นสาเหตุให้เสียชีวิต
ปัจจัยต่อการเกิดพิษ62, 84,127, 140, 155, 343, 459
การเกิดพิษของสารขึ้นกับลักษณะของสาร คุณสมบัติของผู้รับสัมผัสหรือได้รับสาร และปัจจัย
แวดล้อมและการเข้าถึงสาร (ภาพที่ 2-1)
ภาพที่ 2-1 ปัจจัยต่อการเกิดพิษ
ลักษณะของสารทางกายภาพ เคมี และชีวภาพ เช่น องค์ประกอบของโมเลกุล น�้ำหนัก
ขนาด และรูปร่างของโมเลกุล ความเสถียรของโมเลกุล สถานะเป็นแก๊ส ของแข็งหรือของเหลว
ความเป็นกรด-ด่าง ความสามารถในการละลายน�้ำ (hydrophilic) ความสามารถในการละลายใน
ไขมัน (hydrophobic, lipophilic) ความสามารถในการระเหยเป็นไอ ความเข้มข้น ความสามารถ
ในการสะสมในร่างกาย ความคงตัวหรืออัตราการสลายตัวโดยเฉพาะในสิ่งแวดล้อม มีผลต่อการ
เกิดพิษ เช่น กรดแก่ในความเข้มข้นสูง แม้ปริมาณเพียงเล็กน้อยก็ก่อพิษอย่างรุนแรง แอมโมเนีย
(ammonia, NH3) เป็นแก๊ส จึงสามารถแพร่เข้าไปและรบกวนการท�ำงานของสมองได้ การดื่มน�้ำ
ที่ปนเปื้อนสารหนูทีละน้อยอย่างต่อเนื่อง จะท�ำให้ได้รับสารหนูเข้าไปสะสมในร่างกายจนเกิดพิษ
สาร
การเกิดพิษ
ผู้ได้รับสาร ปัจจัยแวดล้อม

10. 10
สารกัมมันตรังสี หากอยู่นอกร่างกาย ความเป็นพิษจะเกิดจากรังสีที่แพร่ออกมา แต่หากได้รับสาร
กัมมันตรังสีเข้าไปในร่างกาย สารกัมมันตรังสีจะแพร่รังสีออกไปท�ำลายเนื้อเยื่ออย่างต่อเนื่องจนเกิด
พิษรุนแรง สารเคมีหลายชนิดจึงมีเอกสารก�ำกับด้านความปลอดภัย (material safety data sheet,
MSDS) ซึ่งจะระบุชื่อสาร สูตรและโครงสร้างทางเคมี สถานะ ลักษณะทางกายภาพและเคมี การก่อ
พิษ และแนวทางการปฐมพยาบาลเบื้องต้นเมื่อเกิดพิษ
การน�ำสารไปใช้อย่างไม่เหมาะสมมีผลให้เกิดพิษ เช่น ยาทาภายนอก ออกแบบให้ใช้ได้อย่าง
ปลอดภัยหากใช้ทาที่ผิวหนัง แต่หากน�ำไปกินจะก่อพิษได้ หรือยาเม็ดที่ออกแบบมาเพื่อให้กินเข้าไป
หากน�ำไปละลายน�้ำและฉีดเข้าหลอดเลือดจะได้ผงแป้งของเม็ดยาเข้าไปในกระแสเลือดและไปก่อ
การอักเสบกับเนื้อเยื่อของอวัยวะภายในได้ รูปแบบของสารที่รับเข้าไปมีผลต่อการเกิดพิษเช่นที่
ปรากฏเป็นข่าว ยาสมุนไพรตามภูมิปัญญาชาวบ้าน จะใช้ชิ้นส่วนของพืช (crude raw material) เช่น
ใบ ดอก หรือราก น�ำไปกินสด ตากแห้ง ต้ม หรือท�ำเป็นอาหาร ซึ่งจะปลอดภัยหรือมีพิษน้อย แต่
พัฒนาการทางวิทยาศาสตร์ เพื่อสนองความต้องการให้ได้ยาสมุนไพรในรูปที่กินง่าย มีสารออกฤทธิ์
(active ingredient) เข้มข้น หรือกินในปริมาณน้อยแต่ได้ผลการรักษามาก ท�ำให้มีการแยกสกัด
(extraction) เอาเฉพาะสารออกฤทธิ์มาท�ำเป็นผงหรือแคปซูล (capsule) รายงานที่ปรากฏจ�ำนวน
หนึ่งคือ ความเป็นพิษของยาสมุนไพรสกัดจากการได้รับสารออกฤทธิ์เข้าไปมากจนก่อพิษ เช่น สาร
สกัดบาราคอล (barakol) จากใบขี้เหล็ก มีสรรพคุณทางยาหลายอย่าง แต่ถ้ากินในปริมาณมาก จะ
ท�ำให้ตับอักเสบ
ปัจจัยต่อการเกิดพิษจากคุณสมบัติของผู้ที่สัมผัสหรือได้รับสารเข้าสู่ร่างกาย เช่น อายุ เด็กเล็ก
มีความเสี่ยงสูงที่จะได้รับสารพิษเข้าสู่ร่างกาย จากพฤติกรรม ความไร้เดียงสา ขาดประสบการณ์
ไม่รู้จักการป้องกันตนเอง ช่างส�ำรวจ ชอบหยิบสิ่งของเข้าปาก มีขนาดร่างกายและน�้ำหนักตัวน้อย
จึงเกิดพิษได้ที่ความเข้มข้นของสารต�่ำ อวัยวะที่ก�ำลังเจริญและพัฒนา เช่น สมอง กระดูก มีความไว
ต่อการได้รับสารพิษและการเกิดพิษ ระบบป้องกันตนเองของร่างกาย เช่น ผิวหนัง หรือระบบ
เกราะก�ำบังเลือดในสมอง (BBB, blood brain barier) และอวัยวะก�ำจัดสารพิษอย่างตับและไต ยัง
พัฒนาไม่สมบูรณ์ ไม่แข็งแรง ท�ำงานได้ไม่สมบูรณ์ จึงยอมให้สารผ่านเข้าสู่อวัยวะเป้าหมาย และขจัด
สารพิษออกจากร่างกายได้ช้า ผู้สูงอายุมีโอกาสเกิดพิษง่ายเช่นกัน จากความเสื่อมชราของระบบ
ภูมิคุ้มกันและอวัยวะต่าง ๆ จนท�ำงานได้ไม่ดี ไตเสื่อม ขับสารพิษออกจากร่างกายได้ลดลง และมักมี
โรคประจ�ำตัว ท�ำให้ต้องกินยาเป็นประจ�ำ ซึ่งยาที่กินอาจเสริมความเป็นพิษของสารที่ได้รับเข้าไปได้
เพศหญิงและชายมีโครงสร้างร่างกายและระบบฮอร์โมนที่ต่างกัน การเกิดพิษในเพศหญิงขึ้นกับสถานะ
ขณะได้รับสารพิษด้วย หากอยู่ในขณะตั้งครรภ์ ความเป็นพิษอาจมีผลต่อตัวอ่อนหรือทารกในครรภ์
หากอยู่ในขณะให้นมบุตร สารพิษอาจปนเปื้อนในน�้ำนมไปก่อพิษกับทารกได้ เชื้อชาติหรือลักษณะ
ทางพันธุกรรมมีผลต่อการเกิดพิษ ผู้ที่มียีนผิดปกติเสี่ยงต่อการเกิดภาวะแพ้สาร โมเลกุลเป้าหมายใน
การก่อพิษของสารและเอนไซม์ที่ใช้ในการขจัดพิษของสารถูกควบคุมการสร้างทั้งเชิงคุณภาพการ

11. 11
ท�ำงานและปริมาณโดยยีนหรือสารพันธุกรรมดีเอ็นเอ (DNA, deoxyribonucleic acid) ผู้ที่มียีน
สร้างสารชีวโมเลกุลผิดปกติ จะไว (sensitive) ต่อการเกิดพิษ หรือปริมาณสารเพียงเล็กน้อยสามารถ
ก่อพิษได้รุนแรงกว่าคนทั่วไป
โรคประจ�ำตัวหรือภาวะผิดปกติที่เป็นอยู่โดยเฉพาะโรคไตหรือโรคตับจะท�ำให้เกิดการคั่งของสาร
จนถึงระดับก่อพิษได้ ระบบภูมิคุ้มกันและการป้องกันตนเอง มีผลต่อการป้องกันไม่ให้สารเข้าสู่ร่างกาย
หากภูมิคุ้มกันหรือระบบป้องกันตนเองบกพร่อง เช่น มีแผลเรื้อรังที่ผิวหนัง มีภาวะภูมิคุ้มกันบกพร่อง
ไม่สามารถสร้างเมือกหรือเม็ดเลือดขาวไปก�ำจัดเชื้อโรคและสารพิษได้ จะท�ำให้ได้รับสารพิษได้ง่าย
ปัจจัยจากการด�ำรงชีพ พฤติกรรมและสุขอนามัยส่วนบุคคล และสุขอนามัยของคนในชุมชนมีผลต่อ
การได้รับพิษ เช่น การดื่มเหล้าจะท�ำให้หลอดเลือดขยายตัว กระแสเลือดไหลเวียนไปยังอวัยวะต่าง ๆ
ได้มาก หากร่างกายได้รับสารพิษเข้าไป สารพิษในกระแสเลือดจะผ่านไปก่อพิษที่อวัยวะต่าง ๆ ได้เร็ว
ขึ้น การกินผักหรือผลไม้โดยไม่ล้างจะเสี่ยงได้รับสารก�ำจัดศัตรูพืชหรือปุ๋ยที่ปนเปื้อน การกินอาหารใส่
สีหรือลูกชิ้นเด้ง ย่อมได้รับโลหะหนักจากสีหรือบอแรกซ์จากผงกรอบ การอยู่ในบริเวณที่มีการจราจร
หนาแน่นย่อมได้รับสารพิษจากควันท่อไอเสีย
ปัจจัยต่อการเกิดพิษจากปัจจัยแวดล้อมและการเข้าถึงสารปัจจัยแวดล้อมเช่นอุณหภูมิมีผลต่อ
การกลายเป็นไอระเหยของสาร ความชื้นหรือปริมาณไอน�้ำในอากาศ มีผลต่อการแปรสภาพและ
ความเป็นพิษของสาร การถ่ายเทอากาศ กระแสลม กระแสน�้ำ มีผลต่อการแพร่กระจายของสาร
เป็นต้น การเข้าถึงสารคือ การมีสารในบริเวณนั้น การผลิต น�ำเข้า หรือจ�ำหน่ายสาร การจัดเก็บสาร
การใช้ผลิตภัณฑ์ที่มีสารนั้นเป็นส่วนประกอบ และการเป็นมลพิษของสาร สารพิษในสิ่งแวดล้อมหรือ
มลพิษเป็นสิ่งที่คนในชุมชนต้องเผชิญหรือเข้าถึงมากกว่าคนที่อยู่ห่างไกลออกไป การแพร่กระจาย
ของมลพิษไปกับกระแสลม พายุ น�้ำฝน กระแสน�้ำ หรือผ่านไปในห่วงโซ่อาหาร ท�ำให้สารกระจายไป
ก่อพิษกับคนที่ห่างไกลออกไป แก๊ส สารระเหย และฝุ่นผง หากกระจายในที่เปิดโล่ง อากาศถ่ายเทได้ดี
จะถูกเจือจางจนก่อพิษได้น้อย แต่หากรวมตัวในสถานที่ปิดจะก่อพิษรุนแรง การท�ำงานกับสารเคมี
ปริมาณมาก มีโอกาสได้รับสารเข้าสู่ร่างกายมาก การขนส่งสารปริมาณมาก หรือการเก็บสารปริมาณ
มากในห้องเก็บสาร หากเกิดอุบัติเหตุ เช่น รถขนส่งสารคว�่ำ การรั่วไหลของสารจากถังเก็บ จะก่อให้
เกิดการแพร่กระจายของสารในสิ่งแวดล้อม เป็นพิษต่อคนงานและคนในชุมชน
ภูมิประเทศมีผลต่อการเข้าถึงสารพิษ ประเทศที่อยู่ติดทะเล เช่น ญี่ปุ่น ประชาชนมีโอกาส
ได้รับพิษจากสัตว์ทะเลหรืออาหารทะเล ประเทศเขตหนาวมีการใช้เอทิลีนไกลคอล (ethylene
glycol) เป็นสารต้านการแช่แข็ง (anti-freezer) ในหม้อน�้ำรถจึงพบการเกิดพิษจากเอทิลีนไกลคอล
ได้ ประเทศเขตร้อนอย่างประเทศไทย แมลงศัตรูพืชและเชื้อโรคเจริญได้ดี ความเป็นพิษจึงมักเกิด
จากการใช้สารก�ำจัดศัตรูพืช สารระงับหรือฆ่าเชื้อโรค และยาปฏิชีวนะ ความเชื่อ ขนบธรรมเนียม
และสิ่งที่ถือปฏิบัติในชุมชน มีผลต่อการได้รับสารพิษ เช่น ความนิยมเคี้ยวหมาก อมยาเส้นของคนไทย
ในอดีต ท�ำให้เกิดมะเร็งในช่องปาก การเกิดมะเร็งในประเทศอุตสาหกรรม มักมีสาเหตุจากมลพิษใน

12. 12
สิ่งแวดล้อม แต่ในประเทศเกษตรกรรม สาเหตุของมะเร็งมักเกิดจากการติดเชื้อและสารพิษจาก
เชื้อโรค เช่น อะฟลาทอกซิน (aflatoxin) จากเชื้อรากับการเกิดมะเร็งตับ ปัจจัยแวดล้อมยังรวมถึง
สิ่งแวดล้อมภายในร่างกาย การเกิดปฏิสัมพันธ์ระหว่างสารที่ร่างกายได้รับพร้อมกัน อาจเป็นแบบ
เสริมพิษกัน (additive effect) ก่อพิษที่โมเลกุลหรือเซลล์เป้าหมายเดียวกัน แบบเพิ่มพิษทวีคูณ
(synergistic effect) ก่อพิษที่เป้าหมายต่างกันแต่ให้ผลเหมือนหรือคล้ายกัน หรือแบบเพิ่มศักยภาพ
การก่อพิษ (potentiation) สารหนึ่งไม่เป็นพิษแต่เมื่อได้รับร่วมกับอีกสารหนึ่งกลับกลายเป็นพิษ
ความเป็นพิษ ประมาณ 5% เกิดจากการมีพันธุกรรมที่ผิดปกติ (ภาพที่ 2-2) กรณีนี้จะท�ำให้
สารที่ไม่เป็นพิษหรือมีพิษไม่ร้ายแรงกับคนทั่วไป กลายเป็นสารพิษหรือมีพิษรุนแรงในคนที่มียีน
ผิดปกติ เช่น ผู้ที่มียีนผิดปกติท�ำให้สร้างเอนไซม์จี 6 พีดี (G-6PD, glucose-6-phosphate
dehydrogenase) ได้น้อยหรือมีภาวะพร่องเอนไซม์จี 6 พีดี (G6PD deficiency) หากกินถั่วปากอ้า
(fava bean) หรือยารักษาโรค เช่น แอสไฟริน วิตามินซี วิตามินเค ควินิน (quinine) หรือยาซัลฟาใน
ขนาดรักษา (therapeutic dose) จะเกิดพิษกับเม็ดเลือดแดง มีภาวะเม็ดเลือดแดงแตก (hemolysis)
เป็นต้น ความเป็นพิษ ประมาณ 40% เกิดจากการมียีนผิดปกติร่วมกับปัจจัยจากสิ่งแวดล้อม ท�ำให้
บุคคลที่มียีนผิดปกติไวต่อการเกิดพิษของสาร เช่น ผู้ที่มียีนควบคุมการสร้างเอนไซม์แอลดีไฮด์ดี
ไฮโดรจีเนส (aldehyde dehydrogenase) บกพร่อง สร้างเอนไซม์ได้น้อย จะเกิดอาการหน้าแดง
ตัวแดง คลื่นไส้ และมึนศีรษะ ภายหลังดื่มเหล้าปริมาณเล็กน้อย เนื่องจากมีการคั่งสะสมของแอลดีไฮด์
ในกระแสเลือด ความเป็นพิษ ประมาณ 55% เป็นผลจากปัจจัยสิ่งแวดล้อมหรือการได้รับสารพิษใน
ปริมาณก่อพิษ เช่น การชักเกร็งจากพิษบาดทะยัก การปวดกระดูกจากพิษปรอท
ภาพที่ 2-2 การเกิดพิษจากปัจจัยทางพันธุกรรมและสิ่งแวดล้อม
สิ่งแวดล้อม
สิ่งแวดล้อม + พันธุกรรม
พันธุกรรม