THẬN VÀ TIẾT NIỆU

1. Boä moân Moâ - Phoâi - Di truyeàn
Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch
121
SÖÏ HÌNH THAØNH HEÄ TIEÁT NIEÄU
Mục tiêu:
1. So sánh mối liên quan về mặt giải phẫu và chức năng giữa hệ tiết niệu và sinh
dục
2. Mô tả giai đoạn phát triển tiền thận
3. Mô tả sự phát triển của các cặp vi ống thận
4. Nêu các giai đoạn phát triển của hậu thận
5. Mô tả sự hình thành bàng quang và niệu đạo
6. Nêu các phát triển bất thường của hệ tiết niệu
 Heä tieát nieäu coù chöùc naêng ñieàu hoaø noäi moâi ñoàng thôøi laø moät tuyeán noäi tieát,
heä bao goàm: (1) Thaän: loïc nöôùc tieåu; (2) Nieäu quaûn: daãn nöôùc tieåu; (3) Baøng
quang: löu giöõ nöôùc tieåu vaø (4) Nieäu ñaïo: thaûi nöôùc tieåu ra ngoaøi.
 Heä sinh duïc coù chöùc naêng taïo giao töû vaø cheá tieát hormone sinh duïc, bao
goàm: (1) Cô quan sinh duïc ngoaøi vaø (2) Cô quan sinh duïc trong.
 Nhö vaäy, veà maët chöùc naêng, hai heä tieát nieäu vaø sinh duïc coù nhieäm vuï
chuyeân bieät khaùc nhau, nhöng veà maët
phoâi thai vaø giaûi phaãu hoïc, chuùng laïi lieân
heä maät thieát vôùi nhau. Caû hai ñeàu phaùt
trieån töø trung bì trung gian 1
doïc theo
thaønh sau oå buïng vaø luùc ñaàu oáng baøi
tieát cuûa caû hai ñeàu ñi vaøo moät oå chung:
oå nhôùp 2
. Caøng veà sau, moái lieân quan naøy
caøng thaáy roõ, nhaát laø ôû nam giôùi: oáng baøi
xuaát ban ñaàu chæ ñeå daãn nöôùc tieåu nhöng
sau ñoù, nöôùc tieåu vaø tinh dòch ñeàu ñi qua
ñöôøng naøy. Vì vaäy, khi moâ taû vaø nghieân
cöùu, söï phaân bieät giöõa hai heä chæ coù tính
caùch töông ñoái.
1
intermediate mesoderm: coøn goïi laø trung bì trung gian
2
cloaca

2. Boä moân Moâ - Phoâi - Di truyeàn
Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch
122
 Khi phoâi kheùp mình, trung bì trung gian di chuyeån khoûi caùc ñoát nguyeân thuûy
3
leân phía treân, ñeán hai beân ñoäng maïch chuû taïo thaønh gôø nieäu duïc 4
. Gôø naøy seõ
taïo neân heä sinh duïc vaø heä tieát nieäu. Phaàn taïo heä tieát nieäu goïi laø daûi sinh thaän 5
,
coøn phaàn taïo heä sinh duïc laø gôø tuyeán sinh duïc 6
hay gôø sinh duïc 7
.
I. SÖÏ HÌNH THAØNH THAÄN:
Theo thôøi gian vaø khoâng gian, daûi sinh thaän seõ laàn löôït taïo ra tieàn thaän,
trung thaän vaø haäu thaän.
1. Tieàn thaän 8
:
 Ñaàu tuaàn
thöù 4, caùc
ñoát phoâi coå
taïo neân caùc
ñoát phoâi
thaän vuøng
coå hay tieàn
thaän. Tieàn
thaän chæ
phaùt trieån
ñeán möùc ñoä
ñoát phoâi roài
tieâu ñi.
 Nhö vaäy,
tieàn thaän laø
caáu truùc
nguyeân sô
khoâng coù
chöùc naêng,
noù ñöôïc xem nhö laø moät söï laëp laïi cuûa quaù trình tieán hoaù. ÔÛ moät soá ñoäng vaät
caáp thaáp, tieàn thaän coù chöùc naêng baøi tieát (ví duï: caù mieäng troøn).
3
somites
4
urogenital ridge
5
nephrogenic cord (daây) - nephrogenic ridge (gôø)
6
gonadal ridge
7
genital ridge
8
pronephros

3. Boä moân Moâ - Phoâi - Di truyeàn
Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch
123
2. Trung thaän 9
:
 Vaøo cuoái tuaàn 4, khoái trung bì trung gian töø vuøng ngöïc, thaét löng vaø xöông cuøng
cuûa phoâi bieät hoaù thaønh trung thaän vaø chöùa khoaûng 40 caëp vi oáng thaän 10
. Caùc
vi oáng xuaát hieän töø treân xuoáng döôùi: khi beân döôùi hình thaønh thì beân treân tieâu
ñi. Cuoái tuaàn 5, coù khoaûng 20 caëp vi oáng.
 Caùc vi oáng thaän bieät hoaù thaønh caùc ñôn vò sinh nieäu, veà phía ñaàu coù moät cuoän
maïch aán loõm vaøo taïo thaønh bao Bowman. Ñôn vò sinh nieäu vaø bao Bowman goïi
chung laø tieåu caàu thaän.
 Caëp oáng trung thaän xuaát hieän ban ñaàu ôû vuøng ngöïc, phía sau ngoaøi trung thaän,
sau ñoù taêng tröôûng xuoáng döôùi, dính vaøo oå nhôùp. Luùc naøy, oáng baét ñaàu taïo loøng
töø döôùi leân treân, bieán oáng töø ñaëc thaønh oáng trung thaän coù loøng.
 Caùc vi oáng thaän sau ñoù dính vaøo caùc oáng trung thaän, vì vaäy ñôn vò sinh nieäu coù
theå ñoå vaøo oå nhôùp.
 Trung thaän coù taïo ra nöôùc tieåu töø tuaàn 6 ñeán tuaàn 10, sau ñoù thì tieâu ñi hoaøn
toaøn ôû nöõ, ôû nam thì oáng trung thaän vaø moät soá vi oáng thaän taïo neân caùc caáu truùc
quan troïng cuûa ñöôøng sinh duïc.
3. Haäu thaän 11
hay thaän vónh vieãn:
 Haäu thaän baét ñaàu naûy maàm cuoái tuaàn 5, töø ñoaïn ñuoâi cuûa daûi sinh thaän. ÔÛ
ñoaïn naøy, daûi sinh thaän khoâng chia ñoát vaø ñöôïc goïi laø maàm sinh haäu thaän 12
.
9
mesonephros
10
mesonephric tubules: coøn goïi vi oáng trung thaän
11
metanephros
12
metanephric blastema

4. Boä moân Moâ - Phoâi - Di truyeàn
Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch
124
 Ñaàu döôùi caùc oáng trung thaän cho ra nuï nieäu quaûn13
. Sau ñoù, nuï nieäu quaûn chia
ñoâi thaønh hai nhaùnh kích thích maàm sinh haäu thaän phaân thaønh hai thuøy: treân vaø
döôùi. Nuï nieäu quaûn tieáp tuïc phaân chia, laàn phaân nhaùnh ñaàu taïo neân beå thaän, 4
laàn keá keát hôïp thaønh ñaøi thaän lôùn, caùc oáng cuûa 4 laàn tieáp taïo ra ñaøi thaän nhoû.
Caùc oáng cuûa caùc theá heä coøn laïi taïo neân caùc oáng goùp khaùc nhau, toång coäng nuï
nieäu quaûn phaân nhaùnh khoaûng 12 - 13 theá heä.
 Do oáng goùp chia nhaùnh nhieàu laàn, maàm sinh haäu thaän bò ñaåy ra chung quanh
caùc oáng naøy vaø sau cuøng bò ñöùt ñoaïn. Caùc teá baøo trung moâ hoïp thaønh töøng ñaùm
nhoû hình muõ goïi laø muõ haäu thaän, sau ñoù chuùng bieät hoaù thaønh tuùi thaän. Caùc tuùi
thaän nhanh choùng trôû thaønh vi oáng thaän coù moät ñaàu kín coøn ñaàu kia thoâng vôùi
oáng goùp. Ñaàu kín coù cuoän mao maïch aán loõm vaøo trôû thaønh bao Bowman. Ñoaïn
thoâng vôùi oáng goùp daøi daàn vaø laàn löôït taïo ra oáng löôïn gaàn, quai Henleù vaø oáng
löôïn xa.
13
ureteric bud

5. Boä moân Moâ - Phoâi - Di truyeàn
Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch
125
 Nhö vaäy, thaän vónh vieãn hình thaønh töø hai nguoàn laø nuï nieäu quaûn vaø maàm sinh
haäu thaän. Ñoaïn thaân nuï nieäu quaûn thaønh nieäu quaûn, ñoaïn ñaàu thaønh beå thaän,
chuùng phaân chia cuøng vôùi maàm sinh haäu thaän taïo ra nhieàu thuøy. Do ñoù, thaän
phoâi thai coù nhieàu thuøy, soá löôïng giaûm daàn theo thai kyø, nhöng coù theå thaáy roõ ôû
treû môùi sinh. Caùc thuøy giaûm daàn do caùc nephron taêng tröôûng kích thöôùc (khoâng
taêng soá löôïng), tuy nhieân, trong voøng vaøi thaùng sau sanh, ôû vuøng voû thaän, moät
soá moâ trung moâ chöa bieät hoaù neân cuõng coù theâm moät soá nephron ñöôïc hình
thaønh.
4. Di chuyeån cuûa thaän:
 Luùc ñaàu, thaän naèm trong vuøng chaäu
hoâng, phía tröôùc xöông cuøng. Do oå buïng
lôùn theâm, phoâi maát ñoä cong, thaän töø töø
ñi leân, ñeán tuaàn thöù 9 thì tôùi vò trí thaän
vónh vieãn. Moät soá taùc giaû khaùc cho raèng
thaän ñi leân laø do nuï nieäu quaûn lôùn leân.
 Trong quaù trình ñi leân, luùc ñaàu roán thaän
höôùng veà phía tröôùc, sau ñoù do thaän
xoay 900
neân roán thaän daàn daàn höôùng
vaøo trong.
 Khi ñi leân, thaän ñöôïc phaân boá nhöõng nhaùnh ñoäng maïch ngaøy caøng cao. Ban ñaàu
laø ñoäng maïch chaäu chung, veà sau laø caùc nhaùnh khaùc cuûa ñoäng maïch chuû. Ñeán
tuaàn thöù 9, khi di chuyeån saùt ñeán tuyeán thöôïng thaän thì döøng laïi vaø nhaän moät
trong nhöõng nhaùnh cao nhaát cuûa ñoäng maïch chuû buïng (ñoäng maïch thaän vónh
vieãn).
II. SÖÏ HÌNH THAØNH BAØNG QUANG VAØ NIEÄU ÑAÏO:
 Vaùch nieäu-tröïc traøng14
ngaên oå nhôùp thaønh xoang nieäu-duïc nguyeân thuûy15
ôû tröôùc
vaø oáng haäu moân-tröïc traøng ôû phía sau. Xoang nieäu-duïc goàm 3 ñoaïn töø treân
xuoáng döôùi: ñoaïn baøng quang ôû phía treân cuøng, ñoaïn chaäu hoâng ôû giöõa (heïp laïi
thaønh ñaùy baøng quang taïo neân nieäu ñaïo maøng vaø nieäu ñaïo tieàn lieät) vaø ñoaïn
döông vaät ôû döôùi cuøng phình ra saùt maøng nieäu-duïc.
14
urorectal septum
15
primitive urogenital sinus

6. Boä moân Moâ - Phoâi - Di truyeàn
Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch
126

7. Boä moân Moâ - Phoâi - Di truyeàn
Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch
127
1. Baøng quang:
 Ñoaïn baøng quang cuûa xoang nieäu-duïc thoâng vôùi nieäu nang ôû phía buïng vaø oáng
trung thaän doïc ôû phía löng. Do thaän ñi leân, caùc loã nieäu quaûn dôøi leân theo, keát quaû
laø caùc oáng trung thaän doïc vaø nieäu quaûn môû rieâng reõ vaøo baøng quang. Caùc loã cuûa

8. Boä moân Moâ - Phoâi - Di truyeàn
Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch
128
oáng trung thaän ôû nam tieán saùt vaøo nhau, ñoå vaøo ñoaïn nieäu ñaïo tieàn lieät vaø ñoaïn
döôùi trôû thaønh oáng phoùng tinh. ÔÛ nöõ, oáng trung thaän bò thoaùi hoaù ñi. Caùc loã nieäu
quaûn ngaøy caøng xa nhau do baøng quang lôùn daàn, hai loã nieäu quaûn cuøng vôùi caùc loã
cuûa oáng trung thaän giôùi haïn moät vuøng goïi laø tam giaùc baøng quang 16
.
2. Nieäu ñaïo:
- Toaøn boä bieåu moâ nieäu ñaïo nöõ vaø phaàn lôùn ôû nam coù nguoàn goác noäi bì xoang
nieäu-duïc. Rieâng ñoaïn nieäu ñaïo quy ñaàu ôû nam coù nguoàn goác ngoaïi bì do maàm nieäu
ñaïo quy ñaàu taïo neân (töø ngoaïi bì tieán vaøo trong quy ñaàu ñeán ñoaïn nieäu ñaïo xoáp,
noái vaøo vaø taïo loøng).
III. PHAÙT TRIEÅN BAÁT THÖÔØNG:
1. Nhöõng dò taät cuûa thaän:
- U nang thaän baåm sinh hay taät thaän ña nang 17
: laø tình traïng thaän coù nhieàu nang
nhoû ôû trong nhu moâ, thöôøng gaây ra suy thaän vaø daãn tôùi töû vong neáu khoâng ñöôïc
gheùp thaän. Beänh coù theå do di truyeàn gien laën, gien troäi hoaëc ña yeáu toá. Nguyeân
16
triangular area - trigone
17
congenital polycystic kidney

9. Boä moân Moâ - Phoâi - Di truyeàn
Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch
129
nhaân coù theå do baát thöôøng oáng goùp, baát thöôøng nuï nieäu quaûn, hoaëc baát thöôøng vi
oáng thaän gaây ngheõn taéc, öù ñoïng nöôùc tieåu.
- Thaän khoâng phaùt trieån 18
: hieám gaëp, chæ thaáy ôû thai coøn trong buïng meï vì khoâng
theå soáng laâu sau khi ra ñôøi. Nguyeân nhaân laø do nuï nieäu quaûn khoâng tieán vaøo maàm
sinh haäu thaän hoaëc do nuï nieäu quaûn bò thoaùi hoaù sôùm.
- Thaän laïc choã: lieân quan ñeán quaù trình ñi leân cuûa thaän. Nguyeân nhaân: vì maàm sinh
haäu thaän naèm gaàn choã chia nhaùnh cuûa ñoäng maïch chuû neân caùc nhaùnh naøy coù theå
gaây roâí loaïn söï ñi leân cuûa thaän.
- Thaän hình moùng ngöïa 19
: trong quaù trình phaùt trieån, ñaàu döôùi hai maàm sinh haäu
thaän bò saùt nhaäp vaøo nhau, taïo thaønh hình chöõ U hoaëc hình dóa.
- Thaän thöøa 20
: do coù hai nuï nieäu quaûn.
- Thaän xoay baát thöôøng: hieám gaëp, thöôøng keøm theo thaän laïc choã.
2. Dò taät baøng quang:
- Loä baøng quang: hieám gaëp, chuû yeáu chæ gaëp ôû nam. Nguyeân nhaân: do quaù trình
kheùp mình cuûa phoâi khoâng hoaøn toaøn,laøm thaønh tröôùc buïng khoâng kheùp heát.
18
bilateral or unilateral agenesis
19
horshoe kidney
20
supernumerary kidney

10. Boä moân Moâ - Phoâi - Di truyeàn
Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch
130

11. Boä moân Moâ - Phoâi - Di truyeàn
Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch
131
3. Taät cuûa nang oáng nieäu roán:
- OÁng nieäu roán laø oáng noái giöõa baøng quang
vaø roán, khi ra ñôøi oáng seõ bò xô hoaù ñeå trôû
thaønh daây chaèng roán giöõa. Trong tröôøng
hôïp coøn toàn taïi seõ cho ra moät soá taät nhö taät
nang oáng nieäu roán, taät doø oáng nieäu roán, taät
xoang oáng nieäu roán …
IV. PHOÂI THAI SINH LYÙ HOÏC:
- Tieàn thaän khoâng coù chöùc naêng, chæ laø quaù
trình laëp laïi cuûa söï tieán hoaù.
- Trung thaän taïo nöôùc tieåu töø tuaàn 6 ñeán
tuaàn 10.
- Haäu thaän hay thaän vónh vieãn: nöôùc tieåu
ñöôïc taïo ra trong suoát thai kyø, ñöôïc tieát vaøo
khoang oái vaø chieám phaàn lôùn löôïng nöôùc
oái. Do chaát thaûi trong quaù trình chuyeån hoaù
ñöôïc baøi tieát baèng tuaàn hoaøn nhau-thai neân
tröôùc khi ra ñôøi, thaän khoâng coù chöùc naêng
ñieàu hoaø noäi moâi. Trong buïng meï, thai
uoáng nöôùc oái, moãi ngaøy thai tröôûng thaønh coù theå uoáng trung bình vaøi traêm mililít
nöôùc. Sau ñoù, nöôùc oái ñöôïc haáp thu vaøo oáng tieâu hoaù, vaø vì vaäy, thaän coù chöùc naêng
ñieàu hoaø, giöõ haèng ñònh löôïng nöôùc oái trong buoàng töû cung.
- Trong caùc tröôøng hôïp voâ thaän hoaëc ngheõn nieäu ñaïo, löôïng nöôùc oái bò thai uoáng
vaøo khoâng ñöôïc buø laïi baèng löôïng nöôùc tieâu thaûi ra neân seõ gaây ra tình traïng thieåu
oái.

12. Boä moân Moâ - Phoâi - Di truyeàn
Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch
132