Bandaging Material & Techniques according to Ayurveda

1. Dr. Yogesh S. Borase
M.S. Shalyatantra
Professor & HOD
Department of Shalyatantra
MES Ayurved Mahavidyalaya, Lote, Khed
बंधविधीविज्ञानिय
BANDAGING TECHNIQUES

2.  सुश्रूतसंहिता सुत्रस्थान अध्याय 18
 व्रणबंधन द्रव्ये
 व्रणशोधक औषधी
 व्रणरोपक औषधी
 बंधविधी उपयोगिता
 बंधनद्रव्ये
 बंधविशेष / प्रकार
 बंधािचारण विधी
 योग्य अयोग्य बंध
 अबंध्य रोिी / व्रण
बंधविधी-विज्ञानीय

3.  औषधी द्रव्य व्रणािर रिािे यासाठी िापरण्याच्या िस्तू
 वपचू – Cotton Swab
- बीजविरहित कापसाचा िोलाकार बोळा
- शस्त्रकर्मस्थानी औषधी द्रव्य लािण्यासाठी िापरतात
- िुद, योननप्रदेशी औषधी द्रव्य ठे िण्यासाठी
 प्लोत – Gauze piece
- िस्त्रपट्ट / जाळीदार कापडाचा तुकडा
- व्रणस्थानी औषधी द्रव्य ठे िण्यासाठी
- दग्धव्रणािर पट्टबंधन न करता प्लोत िापरतात
 किललका – Cotton Pad
- व्रणस्थानी औषधी द्रव्य ठे िल्यानंतर कापसाची/ िस्त्राची घडी/
औदुंबर त्िक/पत्र ठे ितात त्यार्ुळे स्त्राि शोषला जातो
व्रणबंधन द्रव्ये

4.  विक
े लशका – Roller gauze
- औषधी कल्क, र्ध, घृत इ. द्रि द्रव्यात लिजिलेली िस्त्राची िात
- व्रण शोधानाथम, पूय दुष्टर्ांस ननिमरानाथम
- दुष्ट व्रणात िापरतात
 क
ु शा – Splints
- िग्न अस्थी स्स्थर रिाण्यासाठी बांबू, लाकडी फळी, िल्कल यांचा
आधार देऊन िस्त्राने बांधले जाते
- र्धुक, उदुंबर, अश्ित्थ, पालाश, अजुमन, बांबू, सालिृक्ष, िट इ.
िृक्षांच्या सालीचा िापर करतात
 कपाटशयन – Specific splints
- खोलिट पेटीसारख्या आकाराची क
ु शा
- जंघा ि उरू िग्नात उपयुक्त
- संधीच्या दोन्िी बाजूस दोन दोन ि तलप्रदेशी एक ककल लािािा
- श्रोणी, पृष्ठिंश, िक्ष, अक्षक यींचे िग्न/संधीर्ुक्त यात िापरािे
व्रणबंधन द्रव्ये

5.  शोधनं पुनरष्टविधं कषायितीकल्कघृततैलरसकियाचूणमधूपन िेदेन |
 कषाय – शंखखनी, अन्कोठ, र्ालती, कण्िेर, सुयमर्ुखी
आरग्िधाहद िणातील द्रव्ये िापरािीत
 िती/कल्क – अजिन्धा, काकडलसंिी,इंद्रिारुनी, कलीिारी, करंज, गचत्रक,
पाठा, विडंि, शुण्ठी, र्रीच, वपप्पली, यिक्षार, सैंधि, र्न:शील, कासीस,
ननशोत्तर, दन्ती, िरताळ, सौराष्री इ. शोधन द्रव्यांपासून तयार क
े लेली िात/
कल्काचा िापर करािा
 घृत – अक
म र्ूळ, आरग्िध, स्नुिीक्षीर, र्ुष्कक, पलाश ई. क्षारद्रव्ये
- जातीर्ुळ, िररद्रा, दारूिारीद्रा, कासीस, क
ु टकी, अजिंधादी द्रव्ये
 तैल – अपार्ािम, अम्लिेतस, ननम्ब, कोशातकी, तील, बृिती, क
ं टकारी,
िरताळ, र्नःशील या द्रव्यांनी तैल लसद्ध करािे
 रसकिया – सालसाराहद िण, पटोल, त्रत्रफळा ई. द्रव्यांपासून
 चूणम – कासीस, सैंधिलिण, सुराबीज, िचा, िररद्रा, दारूिरीद्रा
 धूपन – श्रीिेष्टक, राळ, सरल िृक्ष त्िक, देिदारु, सालसारादी िण
व्रणशोधक औषधी

6.  रोपणर्पी धूपनिजमर् शोधनलर्ि सप्तविधं कषायादीिेदेन |
 धूपन िर्जयम सांगितले आिे
 कषाय – शीतवियम, कषाय रसयुक्त द्रव्यांच्या सालीने लसद्ध क्िाथ
 िती – सोर्, िुडू ची, अश्ििंधा, काकोल्यादी िण द्रव्ये, िट, वपंपळ इ.
क्षक्षरीिृक्षाचे प्ररोि यांच्या कल्कापासून
 कल्क – र्ंस्जष्ठा, लर्जजाळू , सरलकाष्ठ, सोर्, श्िेतखाहदर, चंदन ि
काकोल्यादी िण द्रव्ये िापरािीत
 घृत – पृश्नीपणी, िौंचबीज, िररद्रा, दारूिारीद्रा, र्ालती, लर्श्री, काकोल्यादी िण
 तैल – तिर, अिरु, िररद्रा, दारूिारीद्रा, देिदारु, वप्रयंिु, लोध्र लसद्ध
 चूणम – कन्िुधान्य, त्रत्रफळा, पठाणी लोध्र, कासीस, िोरखर्ुंडी, राळ, यििृक्ष त्िक
 रसकिया – न्यग्रोधादी िणातील िृक्षत्िक ि त्रत्रफळा यापासून बनिािी
व्रणरोपक औषधी

7.  दुखापत/ व्रण झालेल्या िािाला आच्छादन करणे ि विश्रांती देण्यासाठी
क
े लेली किया
 व्रणाचे शोधन, रोपण िोते
 अस्थी ि संधी यांना स्थैयम प्राप्त िोते
 िेदानाशर्न ि रक्तप्रसादन िोते
 व्रणस्थानी र्ादमिता येते
बंधविधी उपयुक्तता

8.  15 बंधनद्रव्ये - सुश्रूत
 क्षौर्- ताि
 कापामस- कापूस
 आविक- लोकर
 दुक
ू ल- तलर् कापड
 कौशेय- रेशर्ी िस्त्र
 पत्रोणम- पानाच्या तंतूंपासून
 गचनपट्ट- गचन देशातील कापड
बंधनद्रव्ये

9.  चर्म- चार्डे
 अंतिमल्कल - र्धल्या सालीपासून क
े लेले
 अलाबू शकल- िोपळ्याचे तूकडे
 लता विदल - िेलींचे प्रतान ि िेत/कांबी
 रर्जजू - दोरी
 तूलफल - सािरीचा कापूस
 सन्ताननका - जाळीदार कापड
 धातू - सुिणम,रौप्य, ताम्र, लौि ई.
बंधनद्रव्ये

10. िाग्िट :-
 लोकर, चार्डे, रेशर्ी िस्त्र - उष्ण
 क्षौर्/तािाचे िस्त्र - शीत
 कापूस, स्नायू, िल्कल - शीत /उष्ण
बंधनद्रव्ये

11.  िात-कफाधीक्य, लशतकाळ - उष्ण ि जाड
 वपत्त-रक्त दुष्टी, उष्णकाळ - शीत ि पातळ
 िाढबंध - जाड िस्त्र
 लशगथल बंध - तनु साधन
 सपामदी विषदंश - रर्जजूबंधन
 रक्तप्रिृत्ती - संताननका
 दंतबंधन - धातंच्या तारा
 लशरोव्रण - अलाबुशकल
बंधनद्रव्ये

12.  अबुमद, ग्रंथी, चर्मकील र्ुलबंधन - तार/ घोड्याचा क
े स
 व्रणार्धे कफ र्ेदागधक्य - ताम्र, लौि, त्रपू, सीस
 िग्न - चर्म, िल्कल, फलक, िेळू च्या कांब्या
 लसराज ग्रंथी - कौशेय िे अविक
 आंत्रजिृद्धी - कातडी पट्टा
बंधनद्रव्ये

13. सुश्रुत - 14.
 कोश
 दार्
 स्िस्स्तक
 अनुिेस्ल्लत
 र्ुतोली
 र्ंडल
 स्थगिका
िाग्भट - 15 - उत्संिी
 यर्क
 खट्िा
 चीन
 विबंध
 वितान
 िोफणा
 पंचांिी
बंध प्रकार

14.  तत्र कोशर्ंिुष्ठांिुललपिमसु विदध्यात| सु. सू. 18/18
 कृ र्ींच्या कोषाप्रर्ाणे/ एकर्ुखी नाडीप्रर्ाणे
 अंिुष्ठ ि अंिुली यांच्या पिमस्थानी
 िोज - क
ू चम, क
ू पमर, जानुप्रदेश
 अरूणदत्त - कातड्याचा असािा
 एका बाजूने बंद - अंिूली अग्रिािी
 दोन्िी बाजूंनी उघडा - जानु क
ु पमरप्रदेशी
कोशबंध

15.  दार् संबाधेअङिे| सु. सू. 18/18
 दार्ाकृ तीं चतुष्पादां दार्ाख्यं | डल््न
 दाव्याच्या/ र्ाळे च्या आकाराचा
 वपडायुक्त अिघड जािी बांधािा
 िंक्षण संधीस्थानी - अरूणदत्त
दार्बंध

16.  संगधक
ू चमकभ्रूस्तनांतरतलकणेषु स्िस्स्तकर् ्|
 स्िस्स्तकाकृ ती
 संधीप्रदेशी, क
ू चम, िस्ततल, पादतल
 दोन िूियांच्या / स्तनांच्या र्ध्ये
 कणम, क
ु क्षी, डोळा, कपाळ प्रदेशी
 क्षक्षप्रर्र्मस्थानी - डल््न
स्िस्स्तक बंध

17.  अनुिेस्ल्लतं तु शाखासु|
 िेलीप्रर्ाणे िळसे घेत िर चढत जाणारा
 िात ि पायाच्या हठकाणी
अनुिेस्ल्लत बंध

18.  ग्रीिार्ेढ्रयो: र्ुतोली|
 प्रतोली - रस्ता - रू
ं द असतो
 लशगथल - र्ानेच्या िालचाली िा र्लर्ुत्रोत्सिम सिज शक्य
 फळांच्या करंडी / द्रोणासारखा, जाळीदार
 िोतूंडीका, चालनी – डल््न
 र्ान, ललाट, र्स्तीष्क ि र्ेढ्रप्रदेशीकि
र्ुतोली/प्रतोलीबंध

19.  िृत्तेअङिे र्ंडलर्|
 िोल ितुमळाकार बांधत जाणे
 बािू, पाश्िम, उदर, ऊरू, पृष्ठप्रदेशी
र्ंडलबंध

20.  अंिुष्ठांिुललर्ेढ्राग्रेषु स्थगिका |
 पान ठे िण्याच्या डब्याचे झाकणाचा आकार
 अंिुष्ठ, अंिुली, र्ेढ्र यांचा अग्रिाि
 र्ुत्रजिृद्धीर्ध्येदेखील उपयुक्त
स्थगिकाबंध

21.  यर्लव्रणयोयमर्कर् |
 दोन व्रण बांधण्यासाठी एका बंधाचा उपयोि
 र्ंडल / अनुिेल्लीत बंधाप्रर्ाणे
यर्क बंध

22.  िनुशंखिंडेषु खट्िार् |
 चार टोक
े ि र्धे पट्टा असतो - डल्िण
 बिुपादात्र्क - िोज & चि
 िनु, शंख, िंडप्रदेशी
खट्िा बंध

23.  अपांियोश्चीनं |
 अनेक गचरा ि टोक
े असलेला
 चीन या िस्त्रापासून
 कर्ी रुं द असतो
 नेत्राप्रदेशी बांधला जातो
चीनबंध

24.  पृष्ठोदरोसू विबन्धर् |
 सिा टोक
े ि सिा पट्ट्या
 ऊध्िम, अधो, नतयमक यंत्रणा
 आकार ननरननराळे
 पृष्ठ, उदर, उर:प्रदेशी
विबंध

25.  र्ूधमनी वितानर् |
 लशरस्त्राण / पािोटे प्रर्ाणे
 शीर ि पृथु िाि
वितानबंध

26.  गचबुकनासोष्ठांसबस्स्तषु िोफना |
 िोफणीच्या आकाराचा
 लांिोटाप्रर्ाणे बांधला जातो
 िनुिटी, नाक, ओठ, बस्ती, िुद्प्रदेशी
िोफनाबंध

27.  जत्रून ऊध्िम पंचांिीलर्ती |
 पाच पट्टे असलेला बंध
 उध्िमजतृित िािात िापरतात
पंचांिीबंध

28.  उत्संि विलंबीनी |
 लोम्बनायाम िािास िर उचलून धरण्यासाठी
 स्तन, िृषण ि अस्स्थिंिात
उत्संिीबंध

29.  व्रणािर जाड किाललका ठे िािी
 नंतर ऋजु (योग्य) बंध बांधािा
 बंधाचे िेढे –
 बंधाची िाठ व्रणािर येऊ नये
 उदर, पृष्ठ, उरप्रदेशी िाठ पुढे बांधािी
 प्रकार – ३
 िाढ, सर्, लशगथल
बंधािचारण विधी

30.  िाढबंध – दाब हदला जातो, िेदना िोत नािी
 लशगथलबंध – श्िासास त्रास िोत नािी, िालचाल करता येते
 सर्बंध – र्ध्यर् दाब, अल्प िालचाल
बंधलक्षणे

31.  िाढ – स्स्फक, क
ु क्षी, कक्षा, िंक्षण, र्ांडी, शीरप्रदेश
 सर् – िात, पाय, तोंड, कान, िळा
र्ेढ्र, िृषण, पृष्ठ, पाश्िम, उदर, उरप्रदेश
 लशगथल – नेत्र, संधीप्रदेश
शरीरप्रदेशानुसार बंध

32.  िाढ - कफिात
 लशगथल – वपत्तरक्त
 सर् – िातवपत्त, कफवपत्त
दोषानुसार बंध

33.  वपत्त रक्त दुष्टी – िाढ बंधाच्या स्थानी सर्
सर्ाच्या स्थानी लशगथल
लशगथल स्थानी बांधू नये
 कफ िात दुष्टी - लशगथल स्थानी सर्
सर् स्थानी िाढ
िाढ स्थानी िाढतर
स्थान-दोषानुसार बंध

34.  िेदना कर्ी िोतात
 रक्तधातूस प्रकृ तािस्था
 व्रण ि व्याधी स्थानी र्ादमि
 िीयासौकयम
 व्रण दुष्टी िोत नािी
 िंिीर ि विषर् व्रण िरतात
 व्रणाचे सर्ित्र्मत्ि
 लेपादी व्रणस्थानी रािणे
योग्य बंधाचे िुण

35.  औषधाचे योग्य कायम िोत नािी
 शोथ, िेदना
 आरक्तिनमता
 व्रणाच्या कडा घासल्या जातात
 अपेक्षक्षत वपडण िोत नािी
अयोग्य बंध दोष

36.  शस्त्रकर्म नंतर नतसऱ्या हदिशी बंध बदलािा
 िेर्ंत लशलशर िसंत – २ हदिसाआड
 शरद ग्रीष्र् िषाम – १ हदिसाआड
 वपत्त रक्त दुष्टी – हदिसातून २ िेळा
 कफ िात दुष्टी – १ हदिसाआड
 ग्रीष्र् शरद – सकाळी
 िषाम ई. - सायंकाळी
बंध बांधण्याचा काल

37.  व्रणदुष्टी – र्ाशा, तृण, काष्ठ, पाषाण,
धूळ, िार िारा, ऊन
 व्रणस्थानी कृ र्ी उत्पत्ती
 व्रणस्त्राि, शोथ, रक्तस्त्राि
 आलेपाहदंचे योग्य कायम िोत नािी
बंध न बांधल्यास पररणार्

38.  वपत्त, रक्त, विष, अलिघात यार्ुळे झालेल्या व्रणात र्जया िेळी शोथ,
दाि, पाक, लाली, तोद, िेदना िी लक्षणे ननर्ामण िोतात
 पाक ि र्ांसकोथ
 क
ु ष्ठजन्यव्रण, प्रर्ेिवपडका, विषजन्य व्रण
 दारूण र्ांसपाक, िुदपाक
 देश, दोष, काल ि साध्यासाध्यत्ि या नुसार बंध बांधािा
अबंध्य रोिी / व्रण