dravyaguna lecture slide off prameha vyadhi and its dravyas - haridra, daruharidra, amalaki, guduchi, triphala in marathii

1. प्रमेह • Vd. Prajkta Abnave
PG scholar
Dravyaguna vigyan

2.  हेतू
'आस्यासुखं स्वप्नसुखं दधीनन, ग्राम्यौदकानूपरसााः पयांनस।
नवान्नपानं गुडवैकृ तं च,प्रमेहहेतुाः कफकृ च्च सववम्।।'- च.नच.६/४
 नेहमी आरामात बसून राहणे, अततप्रमाणात झोप घेणे, व्यायाम न करणे, बैठे काम यासारखा तिहार ि याबरोबरच शीत-तननग्ध, मधुर, मेद्य,
द्रि अशा प्रकारच्या अन्नाचे सेिन करणे, तिशेषत: दही, ग्राम्य-आनूप-औदक-माांस रस, निे धान्य, निीन पाणी, गूळ आतण त्यापासून
बनतिलेले पदार्थ याांचा आहारात जानत प्रमाणात अांतर्ाथि असणे हे सिथ प्रमेहाचे हेतू म्हणून ओळतखले जातात.

4.  संप्राप्ति
मा.नि./प्रमेह/२-३ -
मेदश्च माांसां च शरीरजां च क्लेदां कफो बस्तिगिः प्रदूष्य।
करोनि मेहाि् समुदीर्णमुष्र्ैतिािेव पित्तां िररदृष्य चापि।।
क्षीर्ेषु दोषेष्ववकृ ष्य धािूि सांदूष्य मेहाि् क
ु रुिेऽनिलश्च।।’
'बहु द्रवः श्लेष्मा दोषपवशेषः।'- च.चच./६

5. नवशेष लक्षणे
कफज प्रमेह : कफाच्या श्वेि, शीि, मूिण, पिस्च्िल, तवच्ि, स्तिग्ध, गुरु, मधुर, साांद्रप्रसाद
आणर् मांद या १० गुर्ािैकी एक वा अिेकाच्या सांसगाणिे १० प्रकारच्या कफज प्रमेहाांची उत्िपत्त
१. उदकमेह : याि तवच्ि, अचधक मात्रेि, वर्णरहहि, शीितिशण, गांधरहहि, जलसमाि, िरांिु
शोडीशी आपवल व पिस्च्िल अशी मूत्रप्रवृपत्त होिे.
२. इक्षुमेह : इक्षुमेह िीडडि रोगी ऊसाच्या रसाप्रमार्े हदसर्ाऱ्या व अनिमधुर अशा मूत्राचा
त्याग करिो.
३. साांद्रमेह : यािे िीडडि रोग्याचे मूत्र िसेच राहहले असिा काही वेळािे िळाि गाळ साठूि
राहिो.
४. सुरामेह : याि मूत्राचा वरील भाग तवच्ि िर अधोभाग घि असा हदसिो.
५. पिष्टमेह : याप्रकारच्या प्रमेहाि रोग्याचे शरीर मूत्रत्यागाचे वेळी रोमाांचचि बििे. मूत्र हे
सफ
े द, ज्याि पिष्टमय िदार्ण ममसळले आहेि असे वाटण्याजोगे आणर् अचधक मात्रेमध्ये असिे.

6. ६. शुक्रमेह : यामध्ये रोगी शुक्रसमाि ककां वा शुक्रममचिि अशा मूत्राचा त्याग करिो.
७. मसकिा मेह : मसकिामेहामध्ये अर्ु, मूिण अशा बारीक बारीक कर्ाांिी युक्ि अशी मूत्रप्रवृपत्त असिे.
८. शीिमेह : याि रोग्याचे मूत्र मधुर िर्ा तिशाणस अनिशीि असे असिे. मूत्रप्रवृपत्त वारांवार होि राहिे.
९. शिैमेह : शिै हामध्ये रोगी हळूहळू, वारांवार मूत्रत्याग करीि असिो.
१०. लालमेह : याि मूत्र पिस्च्िल व लालारसासारखे असिे.
सुिुिािी शीिमेह व लालामेहाचे वर्णि क
े लेले िाही. त्याऐवजी त्याांिी लवर्मेह व फ
े िमेह हे दोि प्रकार
साांचगिलेले आहेि.
११. लवर्मेह : याि मूत्र लवर् रसाचे असिे.
१२. फ
े िमेह : मूत्रप्रवृपत्त सफ
े ि असिे.

7. पित्तज मेह : पित्ताच्या क्षार, अम्ल, लवर्, कटु, दुगणचध आणर् उष्र् या गुर्ाांच्या िरिम भावािे एक वा अिेक
गुर्ाांच्या साहचयाणिे ६ प्रकारचे पित्तज प्रमेह उत्िन्ि होिाि.
१. क्षारमेह : क्षारमेहािे िीडडि रुग्र्ाचे मूत्र गांध- वर्ण- रस व तिशण हे सवण क्षारममचिि जलाप्रमार्े असिे.
२. िीलमेह : याि मूत्राचा वर्ण निळा असिो.
३. हररद्रा मेह : मूत्रवर्ण हररद्राजलसमाि असूि िे कटु रसाचे असिे. मूत्रत्यागाचे वेळी दाह हे प्रमुख लक्षर्
आढळिे.
४. कालमेह : मूत्राचा वर्ण शाईप्रमार्े काळा असिो. ककां वा म्हशीप्रमार्े कृ ष्र् वर्ाणचे मूत्र याि असिे.
५. मांस्जष्ठा मेह : मूत्र आमगांधयुक्ि, मांस्जष्ठा क्वार्ाच्या समाि वर्ाणचे असिे.
६. रक्िमेह : या प्रकारच्या प्रमेहाि रोगी दुगणचधि, उष्र्, लवर्युक्ि व रक्िवर्ाणच्या मूत्राचा त्याग करिो.

8. वािज प्रमेह : रुक्ष, कटु, कषाय, निक्ि, लघु, शीि इत्याहद गुर्ाांच्या वािप्रकोिािूि या प्रमेहाची उत्िपत्त होि असिे.
मूत्राचे तवरूि सामान्यि: श्याव, अरुर् वर्ाणचे असूि मूत्राचे प्रवृत्तीचे वेळी शूल हे लक्षर् सवणच प्रकाराांि आढळिे.
१. वसामेह : वसा ममचिि ककां वा वर्ण-गांध आहद वसासमाि असर्ाऱ्या मूत्राचा त्याग
२. मज्जमेह : रोगी वारांवार मज्जासदृश ककां वा मज्जाममचिि मूत्राचा त्याग करिो.
३. क्षौद्रमेह : यालाच मधुमेह वा ओजोमेह असे म्हटले जािे. याि कषाय व मधुर रसाची मूत्रप्रवृपत्त वारांवार होि असिे.
4. हस्तिमेह : याि रोगी मदमति हत्तीसमाि, कोर्त्याही ि-हेच्या पवबांधामशवाय, निरांिर लमसका ममचिि व प्रचर्िअशा मूत्राचे पवसजणि
करि असिो.

9.  दोष - क्लेदक कफ, िाचक पित्त, समाि - अिािवायु
 दूष्य- मेद, माांस, लमसका, मज्जा, रक्िाहद धािू. ओज
 स्रोिोदुष्टी - मेदोवह व मूत्रवह.
 उद्भवतर्ाि- अि:कोष्ठ.
 व्यस्क्ि- मूत्रमागण/ बस्ति.

10. प्रमेह चचककत्सा
 चरक चचककत्सा प्रमेह अध्याय ६ प्रमेह नाशक सामान्य योग :
क्षौद्रेर् युक्िामर्वा हररद्राम्
पिबेद रसेिामलकीफलािाम ॥ (चच. ६)
1. आवळ्याच्या रसाि हळदीचे चूर्ण ममसळूि िे मधाबरोबर द्यावे.
2. दारुहळद, देवदार, त्रत्रफळा, िागरमोर्ा या सवाांच्या यर्ापवचध क्वार् करूि प्रमेही
रुग्र्ािे रोज त्याचे प्राशि करावे.

11. १. उदकमेह- िाररजाि २. इक्षुमेह- वैजयन्िी (िकाणरी)
३. सुरामेह-निम्ब ४. मसकिामेह-चचत्रक
५. शिैमेह-खहदर ६. लवर्मेह- िाठा, अगुरु, हररद्रा
७. पिष्टमेह- हररद्रा, दारुहररद्रा ८. सान्द्रमेह- सप्ििर्ण
९. शुक्रमेह- दूवाण, शैवाल, जलक
ु म्भी, करञ्ज, कशेरु, अजुणि, चन्दि १०. फ
े िमेह-त्रत्रफला, आरग्वध, द्राक्षा
११. िीलमेह- शालसाराहद, अश्वत्र् १२. हररद्रामेह- आरग्वध
१३. अम्लमेह- न्यग्रोधाहद १४. क्षारमेह- त्रत्रफला
१५. मस्ञ्जष्ठामेह- मस्ञ्जष्ठा, चन्दि
१६. रक्िमेह- गुडूची, निन्दुक, काश्मयण, खजूर
१७. सपिणमेह- क
ु ष्ठ, क
ु टज, िाठा, हहांगु, क
ु टकी, गुडूची, चचत्रक
१८. वसामेह-अस्ग्िमन्र्, मशांशिा
१९. मधुमेह- श्वेिखहदर, िूगफल
२०. हस्तिमेह- निन्दुक, कपित्र्, मशरीष, िलाश, िाठा, मूवाण, दरालभा
Ref = (सु० चच०
११.८)

12. हररद्रा
हररद्रा कटुका निक्िा रूक्षोष्र्ा कफपित्तिुि् ।
वण्याण त्वग्दोषमेहास्रशोर्िाण्डूव्रर्ािहा ।
अरण्यहलदीकन्दः क
ु ष्ठवािास्रिाशिः ॥ (भा. प्र.)
 गुर् - रुक्ष, लघु.
 रस - निक्ि, कटु.
 पविाक – कटु
 वीयण - उष्र्.
 कमण व प्रयोगदोष –
कफवािशामक = उष्र्वीयण म्हर्ूि कफवािशामक
पित्तशामक = पित्तरेचक व निक्िरसािे पित्तशामक आहे.
त्रत्रदोषात्मकपवकारावर उियोगी िडिे.

13.  रुक्ष लघु गुर्ािे प्रमेहािील दुष्ट कफामुळे निमाणि झालेली स्क्लन्ििा व गुरुिा
दूर होिे.
 निक्िकटु रस व कटु पविाकािे पित्तकफ शमि िसेच जाठरास्ग्ि व धात्वास्ग्ि
वधणि करूि रसाहद धािूांिील क्लेद, शैचर्ल्य कमी करिे - ओज वृद्चध
 उष्र्वीयाणिे समाि व अिािवायूस प्राकृ ि गिी प्राप्िी, अनिररक्ि कफ सांचीिी
दूर - जाठरास्ग्ि वधणि प्राकृ ि िाचकपित्त क्लेदक कफ निममणिी.

14.  मूत्रवहसांतर्ाि - हळदीि मूत्रसांग्रहर्ीय गुर् िेष्ठिेिे आहे.िर् िी आम,
कफ, मेद याांचे िाचि करुि हे कायण करिे.'मेहेषु धात्रीनिशे' हे वाग्भटोक्ि
सूत्र (वा. उ. ४०-४८) महत्वाचे आहे. प्रमेहाि हळदीचा काढा ककां वा चूर्ण
वािरावे. हळदीिे मारर् क
े लेले वांगभतमही प्रमेहाि उत्तम उियोगीिडिे.
(धात्रीनिशा - मेहघ्ि.)
 सुिुि चचककत्सा तर्ाि अ ११ - हररद्रा - प्रमेहघ्ि सामान्य चचककत्सा व
लवर्मेह पिष्ट मेह पवमशष्ट चचककत्सा समावेश.
 धात्रीरसप्लुिाां प्राह्िे हररद्राां माक्षक्षकास्न्विाम् ॥ ५॥ A. H chi. 6/5
हररद्रा + मधु + आमलकी - क्वार् दररोज प्रािः सेवि

15.  मात्रा
- तवरस 12 - 20ml
- चूर्ण 1-3 gram
 कल्ि =
- निशाकिकाहद क्वार्
- निशामलकी चूर्ण

16. दारुहररद्रा
निक्िा दारुहररद्रा तयाद्रूक्षोष्र्ा व्रर्मेहिुि् ।
कर्णिेत्रमुखोद्भूिाां रुजांकण्डूांच शोषयेि् ॥ध. नि.
 गुर्, लघु, रुक्ष.
 रस - निक्ि, कषाय.
 पविाक-कटु.
 वीयण - उष्र्,
 फळ मात्र मधुराम्ल असिे व शीि वीयण असिे.
 दोष - कफपित्तहर, फळ पित्तशामक म्हर्ूि कफपित्तात्मकपवकाराांवर उियोगी.

17.  व्रर्रोिर्ार्णम्- दावीत्वचश्च कल्क
े ि प्रधािां व्रर्रोिर्म ् । चरक. चच. अ. १३
 व्रर्रोिर्ार्ण - दावी त्वचा सूक्ष्म चूर्ण - कल्क
 पिष्टमेहे-पिष्टमेहहिम् हररद्रादारुहररद्राकषायम् ॥ सुिुि चच. अ. ११.
 पिष्टमेह - हररद्रा + दावी = क्वार्
 श्लैस्ष्मकवृद्धौ-गोमूत्रेर् पिबेत्कल्क
ां श्लैस्ष्मक
े िीिदारुजम् ॥ वाग्भट चच. अ. १३
 सात्मीकरर् - कटुिौस्ष्टक आहे, म्हर्ूि सवणसाधारर्अशक्ििर्ावर उियोगी.
 श्वसिसांतर्ाि - कफघ्ि असल्यामुळे कफकासाि उियोगी.

18.  स्रोिोगाममत्व -दोष- कफ कमी करर्ारे.
 धािू - मेद, रसायि, रक्िगामी.
 मल-मूत्र – िुरीष = मृदुरेचि – तवेद = तवेदल
 अवयव - िेत्र, यकृ ि, प्लीहा, त्वक्.
 उियुक्िाांग - मूळ, दाांडे व फळ.

19.  पवमशष्टयोग - दावी क्वार्, दावीलेह, दावीिैल.
महामांस्जष्ठाहद क्वार्, महायोगराज गुग्गुळ,
दाव्याणदी क्वार्, खहदराहद वटी
 मात्रा - मुळाच्या सालीचा तवरस १० िे २० मम. मल.
काढा ५० िे १०० मम. मल.
रसाांजि १/४ िे १/२ ग्रॅम.

20. आमलकी
आमलक
ां कषायाम्लां मधुरां मशमशरां लघु।
दाहपित्तवमीमेह शोफघ्िां च रसायिम ् ।।
कटुमधुरकषायां ककस्ञ्चदम्लां कफघ्िम् ।
रुचचकरमनिशीिां हस्न्ि पित्तास्रिािम् ।।
िमवमिपवबन्धाऽऽध्मािपवष्टम्भदोष-
प्रशमिममृिाभां चामलक्याः फलां तयाि् ॥ ( रा. नि.)
हरीिकी समां धात्रीफलां ककन्िु पवशेषिः ।
रक्िपित्तप्रमेहघ्िां िरां वृष्यां रसायिम् ।। भा. प्र.
हस्न्ि वािां िदम्लत्वाि्, पित्तां माधुयणशैत्यिः।
कफ रूक्षकषायत्वाि् फलां धात्रयाः त्रत्रदोषस्जि् ।।सु. सू. ४६

21.  गुर् - लघु, रुक्ष, शीि.
 रस - िांचरस, लवर्वस्जणि (चरक) िर्ापि, अम्ल रसप्रधाि.
 वीयण- शीि
 पविाक - मधुर
 दोषघ्ििा -त्रत्रदोष
 कमण व प्रयोगदोष - त्रत्रदोषहर,
 वाििाश =अम्ल, मधुर
 मधुर व शीिािे पित्तिाश
 रुक्ष कषायत्वामुळे कफिाशक असे हे द्रव्य त्रत्रदोषघ्ि आहे, िर्ापि
अचधकिया पित्तशामक आहे.

22.  धािू - रक्ि, (रक्िपित्त, कामला), मेद (प्रमेह), शुक्र(िरांवृष्य), रसायि,
माांस, सवणधािू रसायि. प्रत्येकाचे शैचर्ल्य िाशक.
 िुरीष = आवळा िुरीष ( सारक ) िाजे फळ पवरेचक ( िर शुष्कफल
ग्राही ) टॅनििमुळे.
 मूत्र – मूत्रसांग्राहक
 अवयव - चक्षु (ष्य), प्लीहा, यकृ ि, फ
ु फ्फ
ु स.

23.  प्रमेह –आमलकी क्लेदाचे िचि करूि त्याचे बस्तिमागाणिे शोधि करिे. रूक्ष आणर्
कषाय गुर्ाांिी अवमशष्ट क्लेदाचे शोषर् करिे. म्हर्ूि प्रमेहाि दोष-दूष्य
शमिार्णधात्रीरस हररद्राकल्काबरोबर मध घालूि द्यावा-मूत्रािील आपवलिा िष्ट
होऊि वाढलेलेमूत्रप्रमार् कमी होिे.
 पित्तज प्रमेह यामध्ये िाज्याआवळ्याांचा रस उियोगी
 प्रमेहे- शुद्धदेहम आमलक रसेि हररद्राां मधुसांयुक्िाां िाययेि् । ( सु. चच. ११-७ )
= देह शुद्चध - आमलकी रस + हररद्रा चूर्ण + मधु
 कासे - चूर्ां पिबेच्चामलकतयवाऽपि, क्षीरेर् िक्वां सघृिां हहिाशी ।। ( सु. उ. ५२-३६)

24.  रसायि - धािूांचे शोधि करूि आमलकी कफादी दोष व मलाांचे उत्सजणि करिे.
धािुिोषर्ाचा मागण मोकळा झाल्यािे रसामधूि आहाररसािील त्या त्या धािूांचे
िोषकअांश त्या त्या धािूियांि क
े दारक
ु ल्या न्यायािे व्यवस्तर्ि िोहोचू शकिाि.
खलेकिोिन्यायािे त्या त्या धािूांचे अांश िे िे धािू निवडूि घेऊि
क्षीरदचधन्यायािे िे अांश त्या त्याधािूांमध्ये रूिान्िररि होिाि.
त्यामुळे रसादी धािू िेजतवी आणर् टवटवीि होिाि. म्हर्ूि आमलकी रसायि
आणर् वयःतर्ािि आहे. सामान्य दौबणल्याि निचा वािर करावा.

25.  उियुक्ि अांग -फल, फलमज्जा
 मात्रा - फलरस १२ मम. ली., चूर्ण ३
िे ६ ग्रॅम्स.
 पवमशष्टयोग च्यविप्राश,
ब्राह्मरसायि, धात्रीलोह, अमृिप्राश,
आमलकी रसायि,

26. गुडूची
गुडूची कटुकानिक्िा तवादुिाका रसायिी ।
सांग्राहहर्ी कषायोष्र्ा लघ्वी बल्यास्ग्िदीििी।
दोषत्रयाम् िृड्दाहमेहकासाांश्च िाण्डुिाम ् ।
कामला क
ु ष्ठवािाम्रज्वरकृ ममवमीहरेि् । भा. प्र

27.  गुर् - िाजी, निक्ि कटु, स्तिग्ध, मृदु,
वाळलेली- रूक्ष, लघु आणर् मृदु. कषाय.
 पविाक - मधुर.
 वीयण - उष्र्,
 कमण
वािघ्ि = स्तिग्ध व उष्र् असल्यािे
पित्तघ्ि = निक्िकषाय असल्यािे
कफघ्ि = निक्ि कटु कषाय व उष्र् असल्यािे कफघ्ि. मृदुवीयण असूि त्रत्रदोषघ्ि.
िुिाबरोबर वािाच्या, साखरे बरोबर पित्ताच्या आणर् मधाबरोबर कफाच्या पवकाराां मध्ये
वािर करावा.

28.  धािंवर कायय -निक्िरसामुळे धात्वनयदीिि आणर् मधुरपविाकामुळे धािुिोषर्.
निक्िकटुकषायरसाांमुळे व रुक्षिेिे रसगि दोष आणर् क्लेदाचा िाश होिो. त्याच कारर्ािे
रक्िप्रसादिहोिे. निक्िरसामुळे यकृ िाच्या कायाणला उत्तेजि ममळिे. रांजकपित्ताच्या कायाणला
चालिाममळूि रसाचे रक्िामध्ये योग्य ि-हेिे िररर्मि होिे. मधुरिाकी असल्यािे माांसाचे
िोषर्आणर् निक्िरसािे माांसािील क्लेदाचा िाश होिो. निक्िकटुकषाय व रूक्ष
असल्यािेक्लेदाचे शोषर् होऊि मेदािील शैचर्ल्य दूर होिे. निक्िकटुरसाांिी व उष्र् वीयाणिे
मेदाच्याअिीचे दीिि व पवकृ ि मेदाचे िाचि होिे. अस्तर्धािूचे निक्िरसािे शोधि
होिे.'अस्तर्मज्जागि पवषमज्वरािील काढयाांमध्ये गुडूचीचा उल्लेख आहे.) मज्जेचेही
प्रसादिहोिे. निक्िरसािे शुक्राग्िीचे दीिि होिे आणर् मधुर पविाकामुळे शुक्रवृद्धी होिे.
याप्रमार्े गुडूची सािही धािूांवर कायण करिे. असे सवण धािूांवर कायण करर्ारे हे महत्त्वाचे द्रव्य
आहे म्हर्ूिच उत्तम रसायि आहे.

29.  दाह - दाहाि गुडूचचतवरस द्यावा. पित्तािुलोमि झाल्यािे दाह कमी होिो.
 कास - गुडूची व कण्टकारीमसद्धघृि धािुक्षयजन्य कासामध्ये वािरावे.
 प्रमेह - मेद, क्लेद आणर् प्रमेहािील दोषदूष्याांचे शमि करीि असल्यािे गुडूची
प्रमेहाि वािरावी. गुडूची तवरस, क्वार्, चूर्ण ककां वा सत्त्व मधाबरोबर द्यावे.
 गुडूचीसत्त्वम् प्रमेहे- लीढः सारो गुडूच्यातिु मधुिा ित्प्रमेहिुि् ।।९।। भै. र. प्रमेह चच
सवणप्रकार प्रमेह = चगलोय सत्त्व ४ रत्ती + शहद प्राि:-सन्ध्या समय सेवि

30.  कल्ि - गुडूच्याहद चूर्ण,
गुडूच्याहद क्वार्, गुडूची लोह,
अमृिाररष्ट, गुडूची िेल.

31. त्रत्रफला
 गुर्धमण –
त्रिफलाकफपित्तघ्नी मेहक
ु ष्ठहरा सरा।
चक्षुष्या दीिनी रुच्या पवषमज्वरनाशशनी।भा. प्र.
 गुर्-लघु,रूक्ष, अिुष्र्, सर.
 रस-कषायप्रधाि िाचरस (लवर्वस्जणि),
 पविाक- मधुर,
 वीयण - अिुष्र्.
 प्रभाव-पवरेचि

32.  दोषघ्ििा - वाि, अिुष्र्वीयणवमधुर पवषाकीअसल्यािे वािशमि.
 पित्त - कषाय, निक्ि, मधुररस, मधुरपविाकािे पित्तशमि.
 कफ-लघु, अिुष्र्, रुक्ष गुर्ाांिी व कषाय कटुनिक्िरसाांमुळे
कफशमि.
िेष्ठ कफघ्ि कायण.