sistem koordinasi

1. BIO – 3.10/4.10/4/1.1
1.Identitas
a. Nama Mata Pelajaran : Biologi
b. Semester : 4
c. Kompetensi Dasar :
d. Materi Pokok : Sistem Koordinasi
e. Alokasi Waktu : 4 JP X 4
f. TujuanPembelajaran :
g. Materi Pembelajaran
 Bacalah buku teks pelajaran (BTP):Irnaningtyas,Biologi untukSMA/ MA Kelas XI.
Jakarta:PenerbitErlangga,2016hal. 217s.d. 228.
SISTEM KOORDINASI (1)
Melalui kegiatan pembelajaran dengan metode diskusi, tanya jawab, analisis, penugasan,
dan presentasi dengan model pendekatan saintifik, peserta didik dapat menganalisis
hubungan antara struktur jaringan penyusun organ pada sistem koordinasi dan
mengaitkannya dengn proses koordinasi sehingga dapat menjelaskan peran saraf dan
hormon dalam mekanisme koordinasi dan regulasi serta gangguan fungsi yang mungkin
terjadi pada sistem koordinasi manusia melalui studi literatur, pengamatan, percobaan dan
simulai sehingga peserta didik dapat menghayati dan mengamalkan ajaran agama yang
dianutnya, mengembangkan sikap/ karakter jujur, peduli, dan bertanggung jawab serta
dapat mengembangkan kemampuan berpikir kritis, berkomunikasi, berkolaborasi,
berkreasi (4C) dan berliterasi.
3. 10 Menganalisis hubungan antara struktur jaringan penyusun organ pada sistem koordinasi dan
mengaitkannya dengan proses koordinasi sehingga dapat menjelaskan peran saraf dan hormon
dalam mekanisme koordinasi dan regulasi serta gangguan fungsi yang mungkin terjadi pada
sistem koordinasi manusia melalui studi literatur, pengamatan, percobaan, dan simulasi.
4.11 Menyajikan hasil analisis tentang kelainan pada struktur dan fungsi saraf dan hormon pada
sistem koordinasi yang disebabkan oleh senyawa psikotropika yang menyebabkan gangguan
sistem koordinasi manusia dan melakukan kampanye anti narkoba pada berbagai media.
.

2. BIO – 3.10/4.10/4/1.1
2. Peta Konsep:
( Sumber : https://syuhada.net/wp-content/uploads/2017/07/google.com-8-800x618.jpg )
3. ProsesBelajar
Sebelum mempelajari materi ini, perhatikan gambar berikut!
(Sumber: http://3.bp.blogspot.com/-BH2FsCaRS1s/VSIjKQVn_8I/AAAAAAAADNA/N_BPjM6we7I/s1600/xm.png )
Untuk dapat menyelesaikan persoalan tersebut, silakan Anda lanjutkan ke kegiatan
berikut dan ikuti petunjuk yang ada dalamUKBM ini.
1. PetunjukUmum UKBM
a. BacadanpahamimateripadaBTP Irnaningtyas, Biologi untuk SMA/ MA
Kelas XI. Jakarta: Penerbit Erlangga, 2016 hal. 217 s.d. 229
b. Setelah memahami isi materi dalam bacaan berlatihlah untuk berpikir
tinggi melalui tugas-tugas yang terdapat pada UKBM ini baik bekerja
sendiri maupun bersama teman sebangku atau teman lainnya.
a. Pendahuluan
b. Kegiatan Inti
Kemukakan rasa ingin tahu
kalian setelah mengamati
reseptor sensor peraba di
samping, adakah perbedaan
letak? Bagaimana kalian
membedakan rasa nyeri, suhu
panas/dingin dan sentuhan?

3. BIO – 3.10/4.10/4/1.1
c. Kerjakan UKBMini dibukukerjaataulangsungmengisikanpadabagian yang
telahdisediakan.
d. Anda dapat belajar bertahap dan berlanjut melalui kegitan ayo berlatih,
apabila Anda yakin sudah paham dan mampu menyelesaikan
permasalahan-permasalahan dalam kegiatan belajar 1, 2, 3 dan 4. Anda
boleh sendiri atau mengajak teman lain yang sudah siap untuk mengikuti
tes formatif agar Anda dapat belajar ke UKBM berikutnya.
2. KegiatanBelajar
Ayo … … ikuti kegiatan belajar berikut dengan penuh kesabaran dan
konsentrasi!!!
1. Baca dan pahami materi pada BTP Irnaningtyas, Biologi untuk SMA/ MA Kelas
XI. Jakarta: Penerbit Erlangga, 2016 hal. 3 s.d. 7
2. Perhatikan gambar di bawah ini!
(sumber: https://image.slidesharecdn.com/selsarafneuronkelompokb-150205062055-conversion-gate02/95/sel-
saraf-neuron-11-638.jpg?cb=1423117374 )
Setelah membaca keterangan pada gambar tersebut lalu jawablah pertanyaan berikut :
1. Buatlah skema rincian perambatan impuls dalam gerak refleks dan gerak biasa pada
sistem saraf !
Jawab : ...................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
Tuliskan perbedaan di antara keduanya !
Jawab : ....................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
Bagaimana peran kerja otak dalam mengolah pesan ?
Jawab : ....................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
Kegiatan Belajar 1

4. BIO – 3.10/4.10/4/1.1
........................................................................................................................................................................................
Perhatikan skema di bawah ini!
(sumber: https://3.bp.blogspot.com/-Df1hyBgKuT4/VT-pmvlyTwI/AAAAAAAABxw/63Lf2GTFuJE/s1600/ans.gif )
Setelah mengamati skema saraf simpatetik dan saraf parasimpatetik, jawablah
pertanyaan berikut :
1. Bagaimana efek antagonis saraf simpatetik dan saraf parasimpatetik pada
kerja jantung, pembuluh darah, otot saluran pencernaan dan mata ?
Jawab :
.........................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
2. Tuliskan perbedaan saraf simpatetik dan saraf parasimpatetik ditinjau dari
asal serat saraf, jenis neurotransmitter dan efek yang ditimbulkan !
Jawab :
.........................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
Kerjakan di buku kerja Anda
Kalian telah membandingkan gerak refleks dengan gerak biasa. Jelaskan pengertian
gerak tersebut dan berilah contoh gerakannya!
Ayo berlatih!

5. BIO – 3.10/4.10/4/1.1
1. Bacadanpahamimateripada BTP Irnaningtyas, Biologi untuk SMA/ MA Kelas
XI. Jakarta: Penerbit Erlangga, 2016 hal. 229 s.d. 233
2. Amati gambar sistem Endokrin berikut :
(sumber: http://www.pojokilmu.com/wp-content/uploads/2015/12/endoktrin-282x300.png )
Jawablah pertanyaan berikut :
1. Mengapa kelenjar hipofisis disebut master gland ?
Jawab :
............................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
2. Tulis dan jelaskan fungsi abnormalitas sekresi hormon pertumbuhan!
Jawab :
...............................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
3. Bagaimana kerja hormon adrenalin dan noradrenalin bekerja ?
Jawab :
..............................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
Kerjakan di buku kerja masing-masing! Periksakan seluruh
pekerjaan kalian kepada Guru agar dapat diketahui penguasaan materi sebelum
kalian diperbolehkan belajar ke Kegiatan belajar berikutnya!
Kegiatan Belajar 2

6. BIO – 3.10/4.10/4/1.1
........................................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
4. Hormon apa sajakah yang dihasilkan oleh pankreas ? Jelaskan pula fungsinya !
Jawab :
..............................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
5. Jelaskan fungsi ovarium, testis dan plasenta !
Jawab :
..............................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
Kerjakan di buku kerja Anda
Kalian telah mempelajari materi sistem saraf manusia dan sistem hormon. Kegiatan
selanjutnya, silahkan kalian buat tabel perbedaan sistem saraf dengan sistem endokrin
berdasarkan aksi, respons, pengaturan, sekresi, dan komunikasi !
1. Baca dan pahami materi pada BTP Irnaningtyas, Biologi untuk SMA/ MA Kelas XI.
Jakarta: Penerbit Erlangga, 2016 hal. 234 s.d. 243
2. Amati gambar alat indera pada manusia berikut :
Kerjakan di buku kerja masing-masing! Periksakan seluruh
pekerjaan kalian kepada Guru agar dapat diketahui penguasaan materi sebelum
kalian diperbolehkan belajar ke Kegiatan belajar berikutnya!
Ayo berlatih!
Kegiatan Belajar 3

7. BIO – 3.10/4.10/4/1.1
(sumber:http://3.bp.blogspot.com/-_PC-7M1sTh0/VUsGckqLw0I/AAAAAAAABfQ/lm-
4EbFPpWw/s1600/indera.jpg)
3. Jawablah pertanyaan berikut :
a. Jelaskan mekanisme melihat suatu benda !
Jawab :
....................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
Bagaimana pupil dapat beradaptasi terhadap gelap dan terang ?
Jawab :
....................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
Jelaskan mekanisme membau !
Jawab :
.....................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
Jelaskan mekanisme mendengar !
Jawab :
....................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
Bagaimana peranan telinga dalam menjaga keseimbangan ?
Jawab :
.....................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
Apa saja reseptor sensor pada kulit ?
Jawab :
...................................................................................................................................................................

8. BIO – 3.10/4.10/4/1.1
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
Indera Pengecap
Tujuan : Menentukan area kepekaan rasa pada lidah
Alat dan bahan :
 Kertas tissue
 Cotton bud
 Air tawar untuk kumur
 Larutan gula, garam, air jeruk nipis, ekstrak daun intaran
(daun memba), cabai, dan minuman sirup beraroma
Cara kerja :
1. Berkumurlah dengan air tawar terlebih dahulu agar tidak merasakan rasa apapun
(netral) lalu keringkan dengan menggunakan tissue
2. Celupkan cotton bud ke dalam larutan gula, sentuhkan pada area ujung lidah dengan
cepat (jangan sampai) larutan menyebar ke bagian lidah lainnya). Tanyakan kepada
peraga apakah dapat mengecap rasa manis atau tidak.
3. Dengan cara yang sama, lkukan untuk area lidah lainnya, yaitu bagian samping
depan, samping belakang, tengah dan pangkal lidah.
4. Gunakanlah cotton bud yang baru untuk pengujian dengan menggunakan larutan
garam, air jeruk nipis, ekstrak daun intaran, cabai dan sirup beraroma.
Catat datanya dalam tabel.
Tabel pengamatan :
Rasa
Kemampuan mengecap rasa pada area lidah (+/-)
1 2 3 4 5
Ujung Samping
depan
Samping
belakang
Tengah Pangkal
lidah
Manis
Asin
Asam
Pahit
Pedas
Keterangan : (+) = dapat merasakan, (-) = tidak dapat merasakan
Kerjakan di buku kerja masing-masing! Periksakan seluruh
pekerjaan kalian kepada Guru agar dapat diketahui penguasaan materi sebelum
kalian diperbolehkan belajar ke Kegiatan belajar berikutnya!
Lakukan aktivitas berikut secara berkelompok dengan teman-temanmu!!
Kegiatan Belajar 4

9. BIO – 3.10/4.10/4/1.1
Setelah melakukan pengamatan jawablah pertanyaan berikut :
1. Berdasarkan data, dapatkah anda menentukan area lidah yang dapat merasakan rasa
pedas? Apakah sebenarnya rasa pedas tersebut ?
2. Apakah pada bagian tengah lidah dapat mengecap suatu rasa? Jelaskan dan berikan
alasannya.
3. Apakah terdapat perbedaan rasa sirup yang diteteskan pada lidah dalam kondisi
hidung terbuka dengan tertutup? Jelaskan!
4. Berapa jarak bintk buta rata-rata yang didapatkan dari hasil pengamatan?
Jawaban :
1.
........................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
2.
........................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
3.
........................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
4.
........................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................
Bagaimana Anda sekarang?
Setelah Anda belajar bertahap dan berlanjut melalui kegiatan belajar 1, 2, 3, dan 4.
Berikut diberikan tabel untuk mengukur diri Anda terhadap materi yang sudah
dipelajari. Jawablah sejujurnya terkait dengan penguasaan materi pada UKBM ini di
tabel berikut!
Tabel Refleksi Diri Pemahaman Materi
No Pertanyaan Ya Tidak
1. Apakah anda dapat menjelaskan mekanisme gerak
refleks dan gerak biasa?
2. Dapatkah anda menjelaskan mekanisme saraf
parasimpatik dan saraf parasimpatetik?
3. Dapatkah anda menjelaskan perbedaan sistem
hormon dan sistem endokrin?
4. Dapatkah anda menjelaskan fungsi hormon?
c. Penutup

10. BIO – 3.10/4.10/4/1.1
5. Dapatkahanda menjelaskan mekanisme membau,
mendengar, melihat, mengecap dan meraba?
Jika menjawab “TIDAK” pada salah satu pertanyaan di atas, maka pelajarilah kembali
materi tersebut dalam buku teks pelajaran (BTP) dan pelajari ulang kegiatan belajar 1
dan 2 yang sekiranya perlu Anda ulang dengan bimbingan guru atau teman sejawat.
Jangan putus asa untuk mengulang lagi!.
Apabila Anda menjawab “YA” pada semua pertanyaan, lanjutkanlah ke UKBM
berikutnya.
Di mana posisi Anda?
Ukurlah diri Anda dalam menguasai materi Sistem Koordinasi (1) dalam rentang 0 –
100, tuliskan ke dalam kotak yang tersedia.
Setelah Anda menuliskan penguasaan terhadap materi Sistem Koordinasi (1),
lanjutkan kegiatan berikut untuk mengevaluasi penguasaan Anda!
Ini adalah bagian akhir dari UKBM materi Sistem Koordinasi (1) , mintalah tes formatif
kepada Guru Anda sebelum belajar ke UKBM berikutnya.
Referensi
Irnaningtyas, Biologi untuk SMA/ MA Kelas XI. Jakarta: Penerbit Erlangga, 2016.
Khristiyono, Buku Penilaian Bupena untuk SMA/MA kelas XI: Penerbit Erlangga,
2018.
Sukses untuk kalian!!!