B�l�m B � Nehir Sistemlerine Genel Bak Nehirler ve akarsular bir d.pdfalankarshoe84
Blm B Nehir Sistemlerine Genel Bak
Nehirler ve akarsular bir drenaj havzas iinde dzenlenir (havza olarak da bilinir (ekil 2). Drenaj
havzas, ya toplayan ve ak belirli bir dereye veya nehre ynlendiren corafi alandr. Drenaj
havzasndaki ana akarsu, tm Havzann suyu nihai olarak drene olacak ana akm olarak adlandrlr
Ana akm drenaj havzasndan kt alan havzann en alt noktasn tanmlar Daha kk yan akarsular ana
akma ak besler Drenaj havzasnn snrna denir tipik olarak havzann tepesini tanmlayan en yksek
ykseltilerden oluan drenaj blm.
sayfa - 3
ekil 2. Ana akarsu ve yan akarsularn gsterildii drenaj havzas.
Drenaj havuzlar leklenebilir bir zelliktir. Bu, daha byk drenaj havuzlarn tanmlamak iin kk drenaj
havuzlarnn birletirilebilecei anlamna gelir (ekil 3). Mississippi veya Rio Grande gibi byk nehirler
bir ktann nemli bir blmn kaplayabilir. Bir nehir veya akntnn balad yayla noktas kaynak olarak
tanmlanr. Bir akarsuyun gle veya nihayetinde okyanusa boald nokta az olarak tanmlanr.
Daha kk bir lekte, bir akn belirli bir blmn incelerken, ekil 3'teki ek ile profil grnmnde gsterilen,
gzlemlenebilir zellikler vardr. Kanal, suyun normalde snrl olduu alak alandr. Bir kanaln
bankalar, kanaln kenarn tanmlar. Set, kanal evreleyen arazinin yksekliinin zerinde ina edilmi,
kyda bir srttr. Takn yata, nemli blgelerde olduka bataklk olabilen setin tesindeki dz alandr.
Yaylalar, takn yatann tesindeki daha yksek rakml alandr.
Nehir sistemleriyle ilikili ek kavramlar, boaltma, aama ve yk ierir.
Resmi olarak dearj olarak tanmlanan ak, zamann bir fonksiyonu olarak bir nehir tarafndan tanan
su hacmidir. Tipik olarak, dearj metrekp/saniye cinsinden llr ve bir akarsu zerinde her saniye
belirli bir noktadan geen 1 metre X 1 metre X 1 metre boyutlarndaki kplerin says olarak
grselletirilebilir (ekil 4). Debi genellikle akarsuyun azna doru artar.
Aama, basite kanaln tabannn zerindeki aktaki suyun yksekliidir. ekil 5'te gsterildii gibi tr aama
vardr. Normal aama, suyun hazneye hapsedildii aamadr.
Yan AkarsularGvde Akarsudrenaj havzasazkaynakdrenaj blme21
sayfa - 4
kanal ve takn yata yksekliinin altnda bir kota sahiptir. Takn aamas, su setlerinin yksekliinin
zerinde olduu ve aka sele neden olduu zamandr. Takn aamas, suyun kanal iinde snrl olduu ancak
evredeki takn yatann yksekliinin zerinde olduu zamandr. Bu durumda, set arzalanrsa su basmas
meydana gelebilir.
Yk, suyun yannda akarsuyun tad malzemedir. tr yk vardr (ekil 6). Yatak yk, kanaln taban ile
temas halinde tanan byk taneli tortudan (tipik olarak kum ve akl) oluur. Asl yk, aa ynde hareket
eden suyla karan ve genellikle suya amurlu bir grnm veren kk taneli tortudan (tipik olarak kil ve
silt) oluur. znm yk, molekler dzeyde paralanm malzemelerden oluur ve tipik olarak ayrk
iyonlardan oluur. Nehir suyundaki yaygn pozitif iyonlar (katyonlar) arasnda Na, Mg, Ca ve K
bulunur ve negatif iyonlar (anyonlar) Cl, slfat ve karbonat iyonlardr.
ekil 3. Nehir kaynan ve azn gsteren Rio Grande drenaj havzas ve bir dere profilini gsteren i ksm.
Mora .
3. * Su kaynakları arasında nasıl bir iliĢki vardır?
* Yeryüzündeki sular hangi hallerde bulunmaktadır?
( Su döngüsü Ģemasından yararlanarak yer altı ve yer üstü su
kaynaklarına ait kavram haritası oluĢturunuz? )
4. Su çevrimi nedir? Su çevrimi, yeryüzünde, yeraltında
ve atmosferde suyun varlığını ve hareketlerini tasvir
eder.
• Dünya’daki su kaynaklarını; Okyanuslar,
denizler, göller, barajlar, akarsular ve yer altı
suları oluşturur.
• Tüm su kaynaklarından sıcaklığın etkisiyle
buharlaşan sular tekrar yağış olarak
yeryüzüne düşer.
• Yağışlar, Irmakları, denizleri, gölleri ve yer altı
sularını besler.
9. Okyanuslar ve Denizler:
• Okyanus ve deniz suları tuzludur. Bu nedenle
içme ve sulama amacıyla kullanılamaz.
• Ekvatordan uzaklaşıldıkça deniz ve okyanus
sularının sıcaklığı ve tuzluluk oranları azalır.
• Deniz ve okyanuslar tuzlu olmalarına rağmen
milyonlarca türde hayvan ve bitkinin yaşam
alanlarıdır
10. YağıĢ oluĢumuna etkileri bakımından okyanus suları, karada
yaĢayan canlılar için de yaĢamsal bir öneme sahiptir.
11.
12. Dünya’daki kara ve su alanlarının
oransal dağılımı?
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Karalar Sular
% 29
%71
14. Göller
• TANIM: Her yanı kara ile çevrili, derin –
geniĢ ve durgun su kütlesidir…
• Bir su kütlesinin göl sayılabilmesi için:
• I. Göl çanağının doğrudan deniz ya da
okyanuslarla bağlantısı olmamalıdır.
• II. Göl çanağında yıl boyunca su
bulunmalıdır. ( Alanı ve derinliği değişebilir)
• III.Göl tabanında ağaç yada ot türü bitkiler
tutunup yetişmemiş olmalıdır.
15. • A) Bulunduğu enleme göre değişir.
• B) Gölün derinliğine göre değişir.
• C) Gölün yükseltisine göre değişir.
• D) Gölü besleyen kaynakların
özelliğine göre değişir.
Göl Sularının Sıcaklığı:
16. Göl Sularının Tatlı –Tuzlu Olması:
• a) Gölün “Gideğen” i olup olmamasına
bağlıdır.
• Gölün fazla sularını boşaltan akarsuya
Gideğen yada Gölayağı denir.
• Gideğeni olan göllerin suyu genellikle
tatlıdır.
17. • b) Göl çanağının jeolojik ve litolojik
yapısına bağlıdır.
• Gölün bulunduğu çanaktaki kayaçların
özelliğine bağlı olarak göl suları tatlı, kireçli
sodalı yada tuzlu olabilir.
• c) Gölün bulunduğu bölgenin iklimine
bağlıdır.
• Örnek: Sıcak ve kurak iklim bölgelerindeki
göllerin suyu genelde tuzlu olur.
• Tuz Gölü, Lut Gölü gibi…
18. • d) Gölü besleyen akarsuların debisi ve
geçtikleri arazilerin jeolojik özelliklerine
bağlıdır.
• Örnek: Gölü besleyen akarsuların tuzlu ve
jipsli bölgelerden geçmesi Tuz Gölü’nün
sularını daha da tuzlu hale getirmiştir.
21. TEKTONĠK GÖLLER:
• Yer kabuğu hareketleriyle meydana gelen
çanaklarda ( Graben ve Senklinal gibi.)
suların birikmesiyle oluşmuştur.
• Türkiye’deki ve dünyadaki göllerin büyük
bir kısmı tektoniktir.
22. • Dünyanın en büyük
tuzlu su gölüdür.
• Yüzölçümü :371.000
km² dir.
• Petrol yataklarınca
zengindir.
• Hazar Denizi batıda
Azerbaycan ve
Rusya, kuzeydoğu
ve doğuda
Kazakistan, doğuda
Türkmenistan,
güneyde İran
toprakları ile
çevrelenmiştir.
23.
24. VOLKANĠK GÖLLER
• Volkanik patlamayla oluĢan krater-
kaldera ve maar çukurluklarına suların
dolmasıyla oluĢan göllerdir.
• Volkanik faaliyetlerin görüldüğü kuşaklarda
yaygındır.
• Akdeniz Kuşağı, Pasifik Ateş Çemberi
Kuşağı gibi…
27. KARSTĠK GÖLLER
• Kolay eriyebilen kalker ve alçı taşı gibi kayaçların
yaygın olduğu bölgelerde erime ya da çökmeyle
oluşan çanaklarda ( Dolin,Uvala, Obruk ve Polye
gibi ) suların birikmesiyle oluşur.
• Bunlardan bir kısmı sürekli, bir kısmı da
geçici göl niteliğindedir
30. BUZUL GÖLLERĠ
• Buzul aĢındırması sonucunda oluĢan
çukurlara ( Sirk – Buzyalağı vb ) suların
dolmasıyla oluĢurlar.
• Buzulların etkili olduğu dağlarda yada
yüksek enlemlerde yaygındır.
• Özellikle; Finlandiya – Ġsveç – Norveç
ve Kanada gibi ülkelerde binlerce buzul
gölü vardır.
31.
32. B) SET GÖLLERĠ
• 1) Heyelan Set Gölleri:
• Bir akarsuyun önünün toprak kayması
sonucu kapanmasıyla oluĢur.
• Türkiye’deki heyelan set göllerinin büyük
bir bölümü Karadeniz Bölgesi’ndedir.
34. • 2) Volkanik Set Gölleri: Lavların vadi
önlerini ya da tektonik çanakların önünü
kapatması ile oluĢurlar.
• Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki göllerimizin
çoğu bu Ģekilde oluĢmuĢtur.
35. • Van gölü:
• Yüzölçümü:3.713 km²
• En derin yeri:451 m.
• Yükseltisi:1646 m.
• Suyu sodalıdır.
• Nemrut Dağından
etrafa yayılan lavların
Van Çanağının önünü
tıkamasıyla
oluĢmuĢtur.
36.
37. • 3) Alüvyal Set Gölleri: Yağmur ve sel
sularıyla yamaçlardan inen alüvyonlarının
bir derenin önünü tıkamasıyla oluĢurlar.
39. • 4) Kıyı Set Gölleri ( LAGÜN ):
• Koyların önlerinin kıyı kordonlarıyla
kapanması sonucu oluĢurlar.
• Liman tipi kıyılardır. En güzel örnekleri
Karadeniz’in kuzey kıyılarıdır. ( Ukrayna)
40.
41. • 5) Baraj Gölleri ( Yapay Göller ):
• Vadi önlerinin insanlar tarafından yapılan
setlerle kapatılması sonucunda oluşan
göllerdir.
• Barajların YapılıĢ Amaçları:
• 1. Sulama ve içme suyu temin etmek.
• 2. Enerji üretmek.
• 3. Sel ve su taĢkınlarını önlemek.
• 4. Su ürünleri elde etmek.
• Vb.