հեթանոսություն

1. Հեթանոսություն։
բազմաստվածության
համակարգը, դրա առաջացումը
և զարգացումը։ Հին Հունաստան
և Հին Հայաստան
Գայանե Օհանյան

2.  Բազմաստվածությունը հեթանոսական կրոնի ձև է, այն
 հավատքն է մեկից ավելի աստվածների նկատմամբ, որոնք
միավորված են դիցաբանական համակարգի մեջ։
Բազմաստվածային համակարգում բոլոր աստվածները
հավասարապես չեն պաշտվում: Բազմաստվածությունը
առաջացել է տոհմային համայնքի քայքայման և դասակարգային
հասարակության ձևավորման շրջանում։ Եգիպտոսում, խեթերի
մոտ պաշտում էին հազարից ավել աստվածների: Իսկ գերագույն
աստվածը Ռամն էր՝ արևի աստվածը: Միջագետքում և
Եգիպտոսում կարելի է հանդիպել մեռնող և կրկին հարություն
առնող աստվածների մասին առասպելների: Եգիպտոսում է եղել
առաջին միաստվածության փորձը՝ Արմեն-Հուպել փարավոնը
զգուշանալով քրմերի աճից, արգելեց բոլոր աստվածների
պաշտամունքը և թողեց միայն Աթոնին՝ արևի աստվածին:
Սակայն երբ նա մահացավ, կրկին բազմաստվածությունը եկավ:
Հայոց բազմաստվածության մասին առաջին վկայությունը
կապված է Շամիրամի նվաճողական գործունեության հետ։ Իր
դեմ ապստամբած հայերին հանդարտեցնելու նպատակով
Շամիրամը հայտարարում է, թե Արային կենդանացրին իր
աստվածները և որ այսուհետ նրանք «արժանի են մեզանից
պաշտվելու և փառաբանվելու»։

3.  Հայկական և Հին Հունական դիցարան
 Հայ ժողովուրդը մինչև քրիստոնյա դառնալը եղել է
հեթանոս, հավատացել է բազմաթիվ աստվածների, որոնց
էլ վերագրել է տարբեր աստվածություններ՝ բնության
ուժերի տարերքներ։ Այս ամենը կապված է այդ
ժամանակվա հավատալիքների ու մշակույթի հետ:
Աշխարհի բոլոր ժողովուրդներն էլ ունեն դիցաբանություն
և դիցաբանական հերոսներ, այդ թվում նաև հայ
ժողովուրդը: Հայոց դիցաբանության մեջ հեթանոսական
կոչվող շրջանը համապատասխանում է հելլենական
ժամանակաշրջանին, սկսվում և ավարտվում է այդ
մշակույթով: «Հայոց հեթանոս» աստվածների՝խառնածին
դիցարանը ձևավորվել է հունական, ասորական և
տեղական կրոնապաշտամունքային հավատալիքների
ազդեցությամբ։
 Հայկական դիցարանի աստվածներն են՝
 Արամազդը - Ինչպես վկայում են Ագաթանգեղոսի և
Մովսես Խորենացու պատմությունները, Հայաստանում
պանթեոնի գլուխ կանգնած էր Արամազդը, իբրև
գերագույն աստված, ով ըստ դիցաբանության բոլոր
աստվածների հայրն էր, երկնքի և երկրի արարիչը։ Նա
կոչվում էր «Մեծ և արի Արամազդ», որի գլխավոր
սրբավայրը գտնվում էր Հին Հայաստանի
պաշտամունքային կենտրոններից մեկում՝ Անի-
Կամախում։

4.  Անահիտը - մայրության, բերքի և պտղաբերության սրբազան աստվածուհին է։ Անահիտ
աստվածուհու պաշտամունքը Հայաստանում առաջացել է Պարսկական Աքեմենյան
ժամանակներից և սերտորեն կապված է եղել մայր ծնողի հանդեպ հարգանքին։ Վաղ
շրջանում եղել է նաև հայկական դիցարանի ռազմի աստվածուհին։ Նրան կոչել են
Ոսկեմայր, Սնուցող մայր, Մեծ տիկին, Ոսկեծղի, Ոսկեմատն։ Անահիտը համարվել է
խոհեմության ու պարկեշտության մայրը, մարդկանց սնուցող, ապրեցնող ու փառավորող
աստվածուհի։
 Միհրը - լույսի և մաքրության` արևի աստվածը: Միհրը Արամազդի որդին է։ Ըստ հին
հունական գրավոր ավանդության՝ հայերը դեռեւս մ.թ.ա. V դարում արևային
աստվածությանը ձիեր են զոհաբերել, իսկ աքեմենյանների ժամանակ Հայաստանի
սատրապը պարսից արքային 20 հազար մտրուկ էր ուղարկում միհրական տոների
համար:

 Վահագն կամ Վիշապաքաղ Վահագնը - հայերի ամպրոպի ու կայծակի աստվածն է:
Վահագնն եղել է հայոց ամենասիրված և ընդհանրական աստվածը։ Որոշ աղբյուրներում
ու առասպելազրույցներում նաև վկայվում է որպես արեգակնային աստված։

 Աստղիկը - հայոց սիրո և ջրի աստվածուհին, որի պաշտամունքը կապված էր Արուսյակ
(Վեներա) մոլորակի հետ։

 Նանեն - պատերազմի աստվածուհին։

 ՏԻՐ- հին հայերի իմաստությունների, ուսման, գիտության աստվածն էր:
 Ամանոր և Վանատուր - հայերի համաժողովրդական սիրո ու ճանաչման արժանացած
աստվածներն էին:
 Սպանդարամետը - հին հայերի ստորերկրյա թագավորության աստվածն էր`
Սպանդարամետը կամ Սանդարամետը:
 Հայկական դիցաբանությունը 4-րդ դարից սկսած ամբողջությամբ իր տեղն է զիջում
քրիստոնեությանը, որը Հայաստանում ընդունվել էր 301 թվականին։

5.  Հին Հունաստանում հեթանոսությունը տարածված
հավատալիքների, ծիսակատարությունների, աստվածների
և աստվածությունների մասին բազմազան
պատմությունների մի ամբողջություն է։ Համարվում էր, որ
աստվածների հայր Զևսը և նրա կին Հերան ղեկավարում են
կամակոր աստվածների ընտանիքը, որի տունը՝պանթեոնը
գտնվում է հունական երկրի հյուսիսային սահմանում
գտնվող Օլիմպոս լեռան վրա։ Հելլենիստական մշակույթի և
նրա ավանդությունների զարգացման մի
արտահայտությունն եղավ Աստվածությունների հայկական
պանթեոնի համադրումը հելլենականի։
 Հելլենական մշակույթի տարածումից հետո հայ հեթանոս
աստվածները նույնացվել են հունական համապատասխան
աստվածների հետ։ Այսպիսով
 Արամազդը նույնացվել է՝ Դիոսի հետ, իսկ հունարեն
անվանումը՝ Զևս։ Անահիտը՝ Արտեմիսի, իսկ հունարեն՝
Հերա, Միհր՝ Հեփեստոսի, Վահանգնը՝ Հերակլեսին,
Աստղիկը՝ Աֆրոդիտեին, Նանեն՝ Աթենասի, Տիրը՝
Ապոլոնի հետ։