การขึ้นทะเบียนคาร์บอนฟุตพริ้นท์ของผลิตภัณฑ์ สถาบันอาหาร กระทรวงอุตสาหกรรม กว่าครึ่งทศวรรษที่กระทรวงอุตสาหกรรม เล็งเห็นถึงความสำคัญในการส่งเสริมให้ผู้ประกอบการและ อุตสาหกรรมอาหารในประเทศไทยมีความพร้อมสำหรับกระแสตลาดสีเขียว หรือตลาดสินค้าอาหารที่เป็นมิตรต่อ สิ่งแวดล้อมที่กำลังเป็น ที่นิยมและขยายตัวอย่างแพร่หลายทั่วโลก หากแต่จะมองย้อนไปยังจุดเริ่มต้นการพิจารณา ผลกระทบทางสิ่งแวดล้อมตลอดวัฏจักรชีวิตของผลิตภัณฑ (Product Life Cycle Assessment: LCA) นั้น ได้เริ่มต้น ขึ้นจากการพิจารณาบรรจุภัณฑเ์พื่อลดการใช้ทรัพยากรของบริษัทโคคาโคล่า ตั้งแต่ช่วงปี พ.ศ. 2533 หลังจากนั้น กระแสการเรียกร้องผลิตภัณฑ์สีเขียวได้วิวัฒนาการ และขยายวงกว้างออกไปทุกส่วนของภาคอุตสาหกรรม และ เป็นที่คาดการณ์เอาไว้แล้วว่า ภาคอุตสาหกรรมอาหารซึ่งเป็นส่วนที่มีการแข่งขันทางการตลาดสูงมาก ย่อมจะถูก หยิบยกประเด็นเรื่องผลกระทบทางสิ่งแวดล้อมนี้มาใช้ไม่มากก็น้อย

2. นยีขเูผ
1. ลุกะตตัภมัสฐษรศเ.รด.ศร
2. ญุบงอกาดุยชตัร.รด
3. งอทมุทะรปยัทุอณุค
กองบรรณาธิการที่ปรึกษา
1. รช็พเ.รด รตุบนิช
2. ญุบจใาภวุยณุค
รากิธาณรรบงอก
1. าดลฤณุค ปลิศณรรว
2. ดิ์กัศิธทฤรภาภุสณุค
3. ยันิขกัทนฒัวริศณุค
พมิพดัจูผ
ราหาอนับาถส มรรกหาสตุองวรทะรก
2008 รทนิรมอณุรอยอซ 36 รทนิรมอณุรอนนถ
นัางยี่ขบงวขแ ดัลพงาบตขเ รคนาหมพทเงุรก 10700
ทพัศรทโ 0-2886-8088
โทรสาร 0-2883-5856
ำทดัจดใลคคุบหใิมมาห าซำา รษกัอณษกัลยาลน็ปเตาญุนอรากบัรดไมไยดโรพแยผเอืรหงลปแดัด
จากสำา มรรกหาสตุองวรทะรกมรรกหาสตุอจิกฐษรศเนางกัน

พิมพครั้งที่ 1 กันยายน 2557 จำนวน 300 เลม

3. ตำแหนงปจจุบัน:
- หัวหนาหนวยวิจัยเพื่อการจัดการพลังงานและเศรษฐนิเวศ สถาบันวิจัยวิทยาศาสตรและเทคโนโลยี
มหาวิทยาลัยเชียงใหม
- อาจารยภาควิชาวิศวกรรมอุตสาหการ คณะวิศวกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยเชียงใหม
- ที่ปรึกษาและผูทวนสอบ ในทำเนียบรายชื่อที่ไดรับการขึ้นทะเบียนตามแนวทางการประเมินคารบอน
ฟุตพริ้นทของผลิตภัณฑของประเทศไทยขององคการบริหารจัดการกาซเรือนกระจก (องคการมหาชน)
ประวัติผูแตง
รศ.ดร.เศรษฐ สัมภัตตะกุล
สถานที่ติดตอ:
ภาควิชาวิศวกรรมอุตสาหการ คณะวิศวกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยเชียงใหม
239 ถ. หวยแกว ต. สุเทพ อ. เมือง จ. เชียงใหม 50200
โทรศัพท 053-942086 E-mail: sate@eng.cmu.ac.th
สาขาวิชาที่เชี่ยวชาญ:
การประเมินวัฏจักรชีวิตของผลิตภัณฑ (Life Cycle Assessment)
คารบอนฟุตพริ้นท (Carbon Footprint) วอเตอรฟุตพริ้นท (Water Footprint)
การออกแบบเชิงนิเวศเศรษฐกิจ (Eco-design) เทคโนโลยีสะอาด (Clean Technology)
การวางแผนและการจัดการพลังงาน (Energy Planning and Energy Management)

4. ตำแหนงปจจุบัน:
- รองหัวหนาหนวยวิจัยเพื่อการจัดการพลังงานและเศรษฐนิเวศ สถาบันวิจัยวิทยาศาสตรและเทคโนโลยี
มหาวิทยาลัยเชียงใหม
- ที่ปรึกษาและผูทวนสอบ ในทำเนียบรายชื่อที่ไดรับการขึ้นทะเบียน ตามแนวทางการประเมินคารบอน
ฟุตพริ้นทของผลิตภัณฑของประเทศไทยขององคการบริหารจัดการกาซเรือนกระจก (องคการมหาชน)
ประวัติผูแตง
ดร.รัตชยุดา กองบุญ
สถานที่ติดตอ:
หนวยวิจัยเพื่อการจัดการพลังงานและเศรษฐนิเวศ สถาบันวิจัยวิทยาศาสตรและเทคโนโลยี
มหาวิทยาลัยเชียงใหม เลขที่ 239 ถ. หวยแกว ต. สุเทพ อ. เมือง จ. เชียงใหม 50200
โทรศัพท 094-4541516 E-mail: R.kongboon@gmail.com
สาขาวิชาที่เชี่ยวชาญ:
การประเมินวัฏจักรชีวิตของผลิตภัณฑ (Life Cycle Assessment)
คารบอนฟุตพริ้นท (Carbon Footprint)
วอเตอรฟุตพริ้นท (Water Footprint)

5. ตำแหนงปจจุบัน:
รองผูอำนวยการฝาย ฝายบริหารโครงการและพัฒนากลยุทธ
ศูนยพัฒนาและสนับสนุนอุตสาหกรรมอาหาร สถาบันอาหาร
ประวัติผูแตง
คุณอุทัย ประทุมทอง
สถานที่ติดตอ:
สถาบันอาหาร
2008 ซอยอรุณอมรินทร 36 ถนนอรุณอมรินทร
แขวงบางยี่ขัน เขตบางพลัด กรุงเทพฯ 10700
โทรศัพท 02-8868088 E-mail: Uthai@nfi.or.th

6. คำนำ สำนักงานเศรษฐกิจอุตสาหกรรม
อุตสาหกรรมอาหารนับเปนอุตสาหกรรมที่มีความสำคัญตอเศรษฐกิจของประเทศ เนื่องจากเปนอุตสาหกรรม
สงออกที่สำคัญ สามารถสรางรายไดมูลคามหาศาลใหกับประเทศไทยในแตละป นอกจากนี้ยังเปนอุตสาหกรรมที่สงเสริม
อาชีพทางดานเกษตรกรรม โดยกอใหเกิดการจางงานและสรางรายไดใหกับเกษตรกร อยางไรก็ตามในปจจุบัน
การคาโลกนับวันจะมีการเปดเสรีมากขึ้น สงผลใหการสงออกผลิตภัณฑอาหารของไทยประสบกับอุปสรรคตาง ๆ เชน
ผูบริโภคในประเทศคูคาสำคัญใหความใสใจตอสิ่งแวดลอม ทำใหประเด็นการปลอยกาซเรือนกระจกถูกหยิบยกขึ้นมา
เปนปจจัยในการเลือกซื้อ และคาดวาจะเปนผลกระทบที่ทำใหเกิดขอกีดกันทางการคาในชวงระยะเวลาอันใกลนี้
จากอุปสรรคทางการคาในตลาดโลกดังกลาว จำเปนอยางยิ่งที่ผูประกอบการในอุตสาหกรรมอาหารของไทย
จะตองมีการเตรียมความพรอมเพื่อความอยูรอดของธุรกิจและรองรับการแขงขันที่เพิ่มขึ้นทามกลางความเปลี่ยนแปลง
ของเศรษฐกิจโลก ซึ่งแนวทางที่จะเพิ่มขีดความสามารถในการแขงขันใหผูประกอบการไทยได คือ การเพิ่มประสิทธิภาพ
ดานการผลิต ตลอดจนปรับปรุงกระบวนการผลิตอาหารใหลดการปลอยกาซเรือนกระจก เพื่อใหผูบริโภคในประเทศ
คูคายอมรับวาผลิตภัณฑอาหารที่มาจากประเทศไทย ผานกระบวนการผลิตที่ใสใจตอการรักษาสิ่งแวดลอม
สำนักงานเศรษฐกิจอุตสาหกรรม ไดตระหนักถึงความสำคัญในการเพิ่มขีดความสามารถในการแขงขันใหกับ
ผูประกอบการอุตสาหกรรมอาหาร ซึ่งมีกวา 8,000 โรงงาน จึงจัดทำโครงการยกระดับการแขงขันอุตสาหกรรมอาหาร
ไทยดวยการลดตนทุนและเปนมิตรตอสิ่งแวดลอม (GoodPracticesonProductivityandContinuousImproving
to Carbon Label) อยางตอเนื่องตั้งแตปงบประมาณ 2556 โดยไดวาจางสถาบันอาหารดำเนินการใหคำปรึกษา
แนะนำเชิงเทคนิคแกผูประกอบการผลิตภัณฑอาหาร รวมถึงการยกระดับองคความรูของบุคลากรในอุตสาหกรรม
ตลอดจนสนับสนุนใหผูประกอบการไดรับการขึ้นทะเบียนฉลากคารบอน ทั้งนี้ เพื่อใหผูประกอบการอุตสาหกรรม
อาหารของไทย สามารถลดตนทุนการผลิต ตลอดจนลดปญหาสิ่งแวดลอม โดยเฉพาะลดการปลอยกาซเรือนกระจก
จากกระบวนการผลิต ซึ่งนอกจากจะเปนการเพิ่มผลิตภาพดานการผลิต พัฒนาและยกระดับมาตรฐานการผลิต
ผลิตภัณฑอาหารในประเทศแลว ยังทำใหอุตสาหกรรมอาหารของไทยสามารถเตรียมพรอมรับการเปลี่ยนแปลงของ
สถานการณเศรษฐกิจและขอกีดกันทางการคาจากตลาดโลก รวมทั้งแสดงใหเห็นถึงการมีสวนรวมของประเทศไทย
ในการลดการปลอยกาซเรือนกระจกสูสิ่งแวดลอม และลดภาวะโลกรอนอยางเปนรูปธรรม
สำนักงานเศรษฐกิจอุตสาหกรรม
กันยายน 2557

7. คำนำ สถาบันอาหาร
หนังสือเลมนี้เปนการเขียนตอเนื่องจากหนังสือเลมแรก “แนวทางการประเมินรอยเทาฉลากบนผลิตภัณฑ
สำหรับอุตสาหกรรมอาหาร” โดยคณะผูเขียนไดเพิ่มตัวอยางการประเมินคารบอนฟุตพริ้นท พรอมสอดแทรกเทคนิค
การเก็บขอมูล และการคำนวณที่มีรายละเอียดเพิ่มมากขึ้น โดยมีเปาหมายเพื่อใหบุคลากรในกลุมอุตสาหกรรมอาหาร
รวมทั้งผูที่สนใจไดรับความรู สามารถเขาใจในหลักการ และนำคารบอนฟุตพริ้นทไปประยุกตใชไดอยางเหมาะสม
หนังสือเลมนี้ไดรับการสนับสนุนดวยดีจากสำนักงานเศรษฐกิจอุตสาหกรรม กระทรวงอุตสาหกรรม ซึ่งผูจัดทำ
ไดรับการสนับสนุนงบประมาณรวมทั้งคำแนะนำที่ดีจากการดำเนินงาน “โครงการยกระดับการแขงขันอุตสาหกรรม
อาหารไทยดวยการลดตนทุนและเปนมิตรตอสิ่งแวดลอม (Good Practices on Productivity and Continuous
Improving to Carbon Label)” มาตั้งแตป 2556 จนถึงปจจุบัน จากประสบการณที่ไดรับในการดำเนินงานโครงการ
ทำใหโรงงานในกลุมอุตสาหกรรมอาหารมีแนวทางลดกาซเรือนกระจกที่เกิดขึ้นจากกระบวนการผลิต และไดรับ
การขึ้นทะเบียนคารบอนฟุตพริ้นทของผลิตภัณฑ รวมถึงยังสามารถผลิตที่ปรึกษาและผูทวนสอบคารบอนฟุตพริ้นท
ตลอดจนสามารถนำประสบการณที่ไดไปใชในการจัดฝกอบรมใหแกผูที่สนใจไมวาจะเปนหนวยงานภาครัฐ ภาคเอกชน
และสถาบันการศึกษามาแลวหลายรุน
สถาบันอาหารหวังเปนอยางยิ่งวาหนังสือเลมนี้จะมีประโยชนตอผูที่สนใจ ทางผูจัดทำขอขอบคุณ
ทุกทานที่มีสวนรวมสนับสนุนและจัดทำหนังสือเลมนี้จนสำเร็จลุลวงมาไดดวยดี หากมีความผิดพลาดประการใด
ทางผูจัดทำยินดีรับคำเสนอแนะและวิจารณ เพื่อเปนแนวทางในการปรับปรุงแกไขเพื่อใหเกิดประโยชนอยางสูงสุด
ในวงกวางตอไป
คณะผูเขียน สถาบันอาหาร
กันยายน 2557

8. สารบัญ
คำนำ สำนักงานเศรษฐกิจอุตสาหกรรม
คำนำ สถาบันอาหาร
ประวัติผูแตง
บทที่ 1 สถานการณคารบอนฟุตพริ้นทของผลิตภัณฑอาหาร 1
Updates for Carbon Footprint of Foods
1.1 สถานการณฉลากคารบอนฟุตพริ้นทผลิตภัณฑ 2
บทที่ 2 หลักการคำนวณคารบอนฟุตพริ้นทของผลิตภัณฑอาหาร 7
Methodology for Determining the Carbon Footprint of Food Product
2.1 การกำหนดวัตถุประสงค 7
2.2 การคัดเลือกผลิตภัณฑ 8
2.3 การกำหนดขอบเขตการประเมิน 8
2.4 การสรางแผนผังวัฏจักรชีวิตของผลิตภัณฑ 9
2.5 การเก็บรวบรวมขอมูล 12
2.6 การคำนวณคารบอนฟุตพริ้นท 17
บทที่ 3 การประเมินคารบอนฟุตพริ้นทของอุตสาหกรรมน้ำตาล 21
Carbon Footprint of the Sugar Industry
3.1 ขอมูลทั่วไป 21
3.2 แผนผังวัฏจักรชีวิตของผลิตภัณฑน้ำตาลทรายขาวบริสุทธิ์ 22
3.3 การเก็บขอมูลบัญชีรายการ 24
3.4 การคำนวณคารบอนฟุตพริ้นท 28
3.5 แนวทางการปรับปรุงกระบวนการผลิตเพื่อลดตนทุนและเปนมิตรตอสิ่งแวดลอม 44
หนา

9. บทที่ 4 การประเมินคารบอนฟุตพริ้นทของอุตสาหกรรมแปงมันสำปะหลัง 51
Carbon Footprint of the Tapioca Starch Industry
4.1 ขอมูลทั่วไป 51
4.2 แผนผังวัฏจักรชีวิตของผลิตภัณฑแปงมันสำปะหลัง 52
4.3 การเก็บขอมูลบัญชีรายการ 53
4.4 การคำนวณคารบอนฟุตพริ้นท 58
4.5 แนวทางการปรับปรุงกระบวนการผลิตเพื่อลดตนทุนและเปนมิตรตอสิ่งแวดลอม 71
บทที่ 5 การประเมินคารบอนฟุตพริ้นทของอุตสาหกรรมกาแฟ 74
Carbon Footprint of the Coffee Industry
5.1 ขอมูลทั่วไป 74
5.2 แผนผังวัฏจักรชีวิตของผลิตภัณฑเมล็ดกาแฟคั่วอราบิกา 75
5.3 การเก็บรวบรวมขอมูล 77
5.4 การคำนวณคารบอนฟุตพริ้นท 83
5.5 แนวทางการปรับปรุงกระบวนการผลิตเพื่อลดตนทุนและเปนมิตรตอสิ่งแวดลอม 97
เอกสารอางอิง 100

10. 1
กวาครึ่งทศวรรษที่กระทรวงอุตสาหกรรม เล็งเห็นถึงความสำคัญในการสงเสริมใหผูประกอบการและ
อุตสาหกรรมอาหารในประเทศไทยมีความพรอมสำหรับกระแสตลาดสีเขียว หรือตลาดสินคาอาหารที่เปนมิตรตอ
สิ่งแวดลอมที่กำลังเปนที่นิยมและขยายตัวอยางแพรหลายทั่วโลก หากแตจะมองยอนไปยังจุดเริ่มตน การพิจารณา
ผลกระทบทางสิ่งแวดลอมตลอดวัฏจักรชีวิตของผลิตภัณฑ (Product Life Cycle Assessment: LCA) นั้น ไดเริ่มตน
ขึ้นจากการพิจารณาบรรจุภัณฑเพื่อลดการใชทรัพยากรของบริษัทโคคาโคลา ตั้งแตชวงป พ.ศ. 2533 หลังจากนั้น
กระแสการเรียกรองผลิตภัณฑสีเขียวไดวิวัฒนาการ และขยายวงกวางออกไปทุกสวนของภาคอุตสาหกรรม และ
เปนที่คาดการณเอาไวแลววา ภาคอุตสาหกรรมอาหารซึ่งเปนสวนที่มีการแขงขันทางการตลาดสูงมาก ยอมจะถูก
หยิบยกประเด็นเรื่องผลกระทบทางสิ่งแวดลอมนี้มาใชไมมากก็นอย อาทิเชน ประเด็นทางตรง คือ เพื่อลดผลกระทบ
จากการใชทรัพยากร และลดผลกระทบทางสิ่งแวดลอมดานตาง ๆ และประเด็นทางออม คือ การกีดกันทางการคา
ที่ไมใชภาษี (Non-Tariff Barrier: NTB) อยางไรก็ตามอุตสาหกรรมขนาดกลางและขนาดใหญในอุตสาหกรรมอาหาร
มีความคุนเคยกับระบบควบคุมคุณภาพการผลิตโดยผานการปฏิบัติในมาตรฐานอุตสาหกรรม (InternationalOrganization
Standards: ISO) เชน ISO9000, ISO14000, ISO18000, ISO22000, HACCP และ GMP มาเปนอยางดี ดังนั้น
การยอมรับและกาวไปสูมาตรฐานทางดานสิ่งแวดลอมตัวใหม ๆ เชน ISO14025 (ฉลากสิ่งแวดลอม), ISO14067
(Carbon Footprint of Products), ISO14064 (Carbon Footprint for Organization) และ ISO14046 (Water
Footprint of Product) ยอมทำไดคอนขางงายกวากลุมอุตสาหกรรมอาหารที่มีขนาดเล็กหรือวิสาหกิจชุมชน ทั้งนี้
มาตรฐานอุตสาหกรรมที่เกี่ยวของกับอุตสาหกรรมอาหารตาง ๆ นั้น ไมไดมีผลบังคับใชโดยตรง หากแตถูกใชเปน
เครื่องคัดกรองการเลือกผูกมิตรสัญญาซื้อขายระหวางบริษัทที่สอดคลองกับนโยบายการจัดซื้อจัดจางที่เปนมิตร
ตอสิ่งแวดลอม (Green Purchasing and Green Procurement) นั่นหมายความวา หากผลิตภัณฑอาหารใดไม
มีมาตรฐานอุตสาหกรรม หรือไมมีฉลากสิ่งแวดลอม อาจจะถูกจัดอยูในกลุมที่ถูกปฏิเสธการซื้อขายไดในตลาด
สีเขียวของโลก กรณีเชนนี้ไดถูกประกาศและนำไปใชอยางชัดเจนจากบางประเทศ เชน ประเทศฝรั่งเศส และญี่ปุน
หรือในบางไฮเปอรมารทชั้นนำของโลก อยาง Walmart และ Sainsbury’s ที่มีนโยบายนำเสนอสินคาที่มีคุณภาพ
และเปนมิตรตอสิ่งแวดลอมตอลูกคาอยางจริงจัง
บทที่ 1
สถานการณคารบอนฟุตพริ้นทของผลิตภัณฑอาหาร
Updates for Carbon Footprint of Foods

11. 2
1.1 สถานการณฉลากคารบอนฟุตพริ้นทผลิตภัณฑ
ฉลากคารบอนฟุตพริ้นท ถือเปนตัวอยางที่ดีของการนำเอาผลกระทบดานสิ่งแวดลอมมาใชนำเสนอ
ผลิตภัณฑอาหารที่แสดงความรับผิดชอบตอคาการปลอยกาซเรือนกระจกอยางเปนรูปธรรม ซึ่งผลิตภัณฑที่สามารถ
แสดงคาบนฉลากได จะตองไดรับการคำนวณและทวนสอบความถูกตองจากผูเชี่ยวชาญ โดยที่การประเมินนั้น
ตองรวมคากาซเรือนกระจกที่เกิดขึ้นตั้งแตตนทาง จนถึงมือผูรับซื้อ หรือผูบริโภค ตัวเลขที่ปรากฏบนฉลากสะทอน
ปริมาณคารบอนฟุตพริ้นทที่เกิดขึ้นของผลิตภัณฑนั้น ๆ ซึ่งจะมีคามากนอยแตกตางกันไป ความนาสนใจจะเกิด
ขึ้นเมื่อผลิตภัณฑที่มีฟงกชันการใชงานเหมือนกัน แตคนละตราสินคา อาจหลีกเลี่ยงไมพนกับการถูกเปรียบเทียบ
ระหวางกันถึงจำนวนการปลอยกาซเรือนกระจก สิ่งที่ดี คือ จะเกิดการแขงขันเปนผูนำในตลาดสีเขียวตอไป ปจจุบัน
ในประเทศชั้นนำไดผลักดันกลยุทธการแสดงคาบนฉลากคารบอนฟุตพริ้นทของผลิตภัณฑ เพื่อเปนการใหขอมูลและ
สื่อสารไปยังผูบริโภคกลุมใหมที่ใสใจเรื่องสิ่งแวดลอมเปนพิเศษที่นับวันกลุมลูกคากลุมนี้จะขยายจำนวนเพิ่มมาก
ขึ้นอยางรวดเร็ว ทั้งนี้อาจเนื่องจากปญหาโลกรอน ปญหาสิ่งแวดลอม และปญหาสุขภาพมนุษย ไดทวีความรุนแรง
และเห็นผลกระทบอยางชัดเจนนั่นเอง เชน โรคใหม ๆ ซึ่งเกิดมากับปญหาการเปลี่ยนแปลงสภาพอากาศ ปญหา
น้ำทวม ปญหาหมอกควัน และปญหาภัยพิบัติจากธรรมชาติ เปนตน
ตัวอยางที่นาสนใจในการแขงขันของตลาดสีเขียวมีใหเห็นไดในทุกมุมของโลกในปจจุบันนี้ อาทิเชน กลุมคาปลีก
ในประเทศสหราชอาณาจักร ไดมีการกำหนดนโยบายทางดานคารบอนฟุตพริ้นทเอาไวชัดเจน ซึ่งอุตสาหกรรม
ในหวงโซอุปทานยอมตองปรับตัว หากยังมีความตองการรักษาสวนแบงการตลาดกับกลุมคาปลีกนี้ไว เชน ผักและผลไม
ที่สงมายังซุปเปอรมารเก็ตในเครือ Sainsbury’s จะตองมีการแสดงคาระยะทางในการขนสง และคาคารบอนฟุตพริ้นท
ที่เกิดขึ้นจากการขนสง ยกตัวอยางเชน มะเขือเทศ มีการนำเขามาจากประเทศอารเจนตินา เปนระยะทาง กิโลเมตร
จะถูกคำนวณเปนคาคารบอนฟุตพริ้นทอยูที่กรัมคารบอนไดออกไซตเทียบเทา ซึ่งคาเหลานี้จะถูกแสดงในใบเสร็จ
นั่นหมายความวา หลังจากลูกคารวมคาใชจายในใบเสร็จแลว ลูกคาจะทราบปริมาณคารบอนฟุตพริ้นทไปดวยนั่นเอง
อยางไรก็ตามในความเปนจริงคาคารบอนฟุตพริ้นทไมไดคิดประเมินแตเฉพาะในการขนสงเทานั้น แตจะรวมไปตั้งแต
ขั้นตอนการไดมาซึ่งวัตถุดิบ (การเพาะปลูก) การผลิตในโรงงาน การจัดจำหนาย การบริโภค และการนำไปกำจัด
ดังนั้นหากมองในบริบทของประเทศไทยมีเปาหมายจะเปนครัวของโลก ที่จะตองสงและจำหนายผัก ผลไม
อาหารไปยังประเทศตาง ๆ ทั่วโลก หากมีความตองการใหอุตสาหกรรมในหวงโซอุปทานวิเคราะหคาคารบอนฟุตพริ้นท
หรือใหมีการจัดการลดคาคารบอนฟุตพริ้นทกอนนำเขาประเทศนั้น ๆ ยอมเปนเรื่องที่อันตรายตอการสูญเสียมูลคา
ทางการตลาดหากไมไดมีการเตรียมความพรอมเอาไว เพราะกลุมคาปลีกเหลานั้นอาจหันไปพึ่งพาการนำเขาจากประเทศ
ที่มีความชัดเจนทางดานสิ่งแวดลอมมากกวาก็เปนไปได

12. 3
รูปที่ 1.1บริษัทคาปลีกในอังกฤษที่มีนโยบายดานคารบอนฟุตพริ้นท
ที่มา: Carbon Trust, UK (2014)

13. 4
2.1ีทปูร
สำหรับประเทศไทย องคการบริหารจัดการกาซเรือนกระจก (อบก.) ไดสนับสนุนใหเกิดกระบวนการ
ทนิรพตุฟนอบราคนางนินเำดรากยดโฑณัภติลผนบทนิรพตุฟนอบราคกาลฉาคงดสแรากะลแบอสนวทรากณวนำคราก
ของผลิตภัณฑ ตั้งแตป พ.ศ. 2552 เปนตนมา มีผลิตภัณฑที่ไดรับการอนุมัติใหใชเครื่องหมายคารบอนฟุตพริ้นท
ของผลิตภัณฑ แลวจำนวน 1,207 ผลิตภัณฑ จาก 282 บริษัท ซึ่งผลิตภัณฑที่ยังอยูในระหวางการอนุญาตใหใช
)7552.ค.ก82ีทนัวณลูมอข(ทัษิรบ961กาจฑณัภติลผ537ีมฑณัภติลผงอขทนิรพตุฟนอบราคยามหงอืรคเ
ตัวอยางฉลากคารบอนฟุตพริ้นทของประเทศตางๆ
ที่มา: www.keiti.re.kr (2014)

14. 5
รูปที่ 1.3 ตัวอยางสินคาติดฉลากคารบอนฟุตพริ้นท
ในการประเมินคารบอนฟุตพริ้นทของผลิตภัณฑ มีแนวทางการประเมินตามหลักการของประเทศไทย
หากแตในการประเมินคารบอนฟุตพริ้นทของผลิตภัณฑของแตละบริษัทจะมีรายละเอียดที่แตกตางกัน แมแต
ผลิตภัณฑชนิดเดียวกัน แตผลิตในสถานที่ตางกัน การประเมินคารบอนฟุตพริ้นทจะมีรายละเอียดการเก็บขอมูล
ที่ไมเหมือนกัน
และเปนผลิตภัณฑภายใตการสนับสนุนของกระทรวงอุตสาหกรรมมากกวา 100 ผลิตภัณฑ และไดรับการตอบสนอง
อยางดีจากกลุมคาปลีกและหางสรรพสินคา เชน 7-11 และ TOPs Supermarket ซึ่งไดมีการโปรโมทและ
จัดจำหนายสินคาที่ติดและแสดงคาฉลากคารบอนฟุตพริ้นทอยางหลากหลาย เชน น้ำมันพืช กาแฟคั่ว บะหมี่กึ่งสำเร็จรูป
และ นมสดพาสเจอรไรสเซอร เปนตน ตัวอยางแสดงดังรูปที่ 1.3

15. 6
โดยในหนังสือเลมนี้ ไดมีการเพิ่มกรณีศึกษาการประเมินคารบอนฟุตพริ้นทที่มีความละเอียดใน
การคำนวณมากยิ่งขึ้น พรอมทั้งนำเสนอความเปนไปได และแนวทางในการลดกาซเรือนกระจกที่เกิดขึ้น โดยแบง
เปนระยะสั้น ระยะกลาง และระยะยาว เพื่อใหเกิดกลไกการผลิตและการบริโภคอยางยั่งยืน สรางบรรทัดฐาน
การผลิตและการบริโภคที่เปนมิตรตอสิ่งแวดลอมใหเกิดขึ้นอยางเปนรูปธรรมประเทศไทยในอนาคตอันใกล และ
สงเสริมการสรางประเทศไทยใหเปนครัวของโลกที่อาณาอารยประเทศมีความตองการอาหารจากประเทศไทย
นำพาเงินตราเขามาพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมในกลุมอุตสาหกรรมอาหารของประเทศตอไป
รูปที่ 1.3.1 ตัวอยางเว็บไซต http://www.nfi.or.th/carbonfootprint/
ดังนั้น เพื่อใหมีความเขาใจในรายละเอียดการประเมินคารบอนฟุตพริ้นท หนังสือ “การจัดการคารบอน
ฟุตพริ้นทสำหรับอุตสาหกรรมอาหาร” จึงถูกจัดทำขึ้นตอจากคูมือพื้นฐานในหนังสือเลมแรก “แนวทางการประเมิน
รอยเทาฉลากบนผลิตภัณฑสำหรับอุตสาหกรรมอาหาร” พรอมโปรแกรมการคำนวณคารบอนฟุตพริ้นทเบื้องตน ซึ่ง
สามารถดาวนโหลดไดที่ http://www.nfi.or.th/carbonfootprint/

16. 7
บทที่ 2
หลักการคำนวณคารบอนฟุตพริ้นทของผลิตภัณฑอาหาร
Methodology for Determining the Carbon Footprint of Food Product
สำหรับบทนี้จะเปนการทบทวนขั้นตอนการประเมินคารบอนฟุตพริ้นททั้ง 6 ขั้นตอน
จากเนื้อหาในหนังสือเลมแรก “แนวทางการประเมินรอยเทาฉลากบนผลิตภัณฑสำหรับ
อุตสาหกรรมอาหาร” โดยมีรายละเอียดดังตอไปนี้
2.1 การกำหนดวัตถุประสงค
การกำหนดวัตถุประสงคถือเปนเข็มทิศในการกำหนดแนวทางการดำเนินงาน ยกตัวอยางเชน หากกำหนด
วัตถุประสงค “เพื่อขอขึ้นทะเบียนฉลากคารบอนฟุตพริ้นท” นั้น หมายถึง การดำเนินงานจะเปนไปตามแนวทาง
การประเมินคารบอนฟุตพริ้นทของผลิตภัณฑสำหรับประเทศไทย ในทางตรงกันขามหากมีการกำหนดวัตถุประสงค
เพื่อหาแนวทางการลดการปลอยกาซเรือนกระจกของผลิตภัณฑ โดยไมขอรับรองการขึ้นทะเบียนฉลากคารบอน
ฟุตพริ้นท จะนำไปสูการดำเนินงาน และการประเมินคารบอนฟุตพริ้นทโดยขึ้นอยูกับผูประเมินที่จะกำหนดขอบเขต
ในการประเมินบนพื้นฐานของหลักการการประเมินวัฏจักรชีวิตของผลิตภัณฑ ซึ่งอาจจะมีรายละเอียดที่แตกตางกัน
เชน การกำหนดหนวยหนาที่การทำงานหากดำเนินการเพื่อขอรับรองการขึ้นทะเบียนฉลากคารบอนฟุตพริ้นท
จะกำหนดตอหนวยผลิตภัณฑที่วางจำหนาย (Sold Unit) ในขณะที่การประเมินเพื่อหาแนวทางการลดการปลอย
กาซเรือนกระจกภายในบริษัท อาจจะกำหนดหนวยหนาที่การทำงานตอ 1 หนวย เปนตน
สำหรับกรณีศึกษาที่จะกลาวในบทตอ ๆ ไป ประกอบดวย ผลิตภัณฑน้ำตาลทรายขาวบริสุทธิ์ แปงมันสำปะหลัง
และกาแฟ โดยกำหนดวัตถุประสงคเพื่อขอรับรองการขึ้นทะเบียนฉลากคารบอนฟุตพริ้นท ดังนั้นการประเมินจะ
เปนไปตามแนวทางการประเมินคารบอนฟุตพริ้นทของผลิตภัณฑสำหรับประเทศไทย รวมไปถึงขอกำหนดเฉพาะ
ของผลิตภัณฑนั้น ซึ่งจะกลาวรายละเอียดไวในบทตอไป

17. 8
2.2 การคัดเลือกผลิตภัณฑ
“ควรเลือกผลิตภัณฑตัวไหนทำกอน” เปนคำถามยอดนิยมสำหรับผูเริ่มประเมินคารบอนฟุตพริ้นท ซึ่งใน
การคัดเลือกผลิตภัณฑขึ้นอยูกับบริษัท หรือผูประเมินวามีความสนใจที่จะประเมินผลิตภัณฑตัวไหนกอนเปน
อันดับแรก ดวยเหตุผลที่แตกตางกันไป
“ควรทำทีละผลิตภัณฑหรือทำทั้งหมด” โดยสวนใหญในการผลิตของบริษัทตอสายการผลิต หรือทั้งโรงงาน
สามารถผลิตผลิตภัณฑไดหลายตัว ดังนั้นขอมูลที่เก็บมาอาจเปนขอมูลตอการผลิตทั้งหมด จะตองมีการปนสวน
ใหแตละผลิตภัณฑ ซึ่งการเก็บขอมูล 1 รอบสามารถประเมินคารบอนฟุตพริ้นทไดทุกผลิตภัณฑพรอมกัน ทั้งนี้ขึ้นอยูกับ
ความพรอมของบริษัทหรือผูประเมิน โดยอาจเลือกทำทีละตัว หรือครั้งเดียวทุกผลิตภัณฑ หากพิจารณาในเรื่องของ
คาใชจายเปนหลัก การจัดทำทีเดียวพรอมกันจะมีคาใชจายนอยกวาการจัดทำทีละ 1 ผลิตภัณฑ
เมื่อคัดเลือกผลิตภัณฑที่จะทำการประเมินแลว ผูประเมินจะตองกำหนดหนวยหนาที่การทำงานซึ่งตาม
แนวทางการประเมินคารบอนฟุตพริ้นทของผลิตภัณฑ กำหนดใหหนวยหนาที่การทำงานในการคำนวณคารบอน
ฟุตพริ้นทเปนหนวยผลิตภัณฑตามขนาดบรรจุที่วางจำหนาย (Sold Unit) โดยจะระบุเปนหนวยน้ำหนักหรือปริมาตร
ในเชิงปริมาณ ระบุคำอธิบายผลิตภัณฑ ชื่อทางการคาหรือรหัสสินคาที่ผูบริโภคสามารถทราบขอมูลเฉพาะราย
ผลิตภัณฑ ระบุชื่อสินคา ขอมูลทางเทคนิคที่เกี่ยวของ เชน กระบวนการผลิต เทคโนโลยีที่ใชในการผลิต น้ำหนักสุทธิ
ของผลิตภัณฑ น้ำหนักเนื้อ น้ำหนักแหง น้ำหนักเปยก รวมถึงระบุชนิดภาชนะบรรจุ วัสดุประกอบผลิตภัณฑ (Auxiliaries)
เชน กระถาง ถุง ดิน ถุงซอส ชอนพลาสติก สอมพลาสติก ตะเกียบ และฉลาก เปนตน (ขอกำหนดเฉพาะสำหรับ
การประเมินคารบอนฟุตพริ้นทผลิตภัณฑกลุมผักและผลไม, 2557) ยกตัวอยางเชน กาแฟคั่วเมล็ดเอสเปรสโซ บรรจุ
ถุงอลูมิเนียมฟรอยด ขนาด 250 กรัม หรือน้ำตาลทรายขาวบริสุทธิ์ ตรา MK บรรจุกระสอบ ขนาด 50 กิโลกรัม เปนตน
2.3 การกำหนดขอบเขตการประเมิน
การกำหนดขอบเขตในการประเมินคารบอนฟุตพริ้นทของผลิตภัณฑ ตองกำหนดใหสอดคลองกับชนิด
ของผลิตภัณฑ ซึ่งสามารถกำหนดได 2 รูปแบบ คือ

18. 9
- Business-to-Consumer (B2C) พิจารณาขอบเขตการประเมินคารบอนฟุตพริ้นทครอบคลุมตลอด
วัฏจักรชีวิตตั้งแต การไดมาซึ่งวัตถุดิบ การผลิต การกระจายสินคา การใชงาน และการจัดการเศษซาก
กลาวงาย ๆ คือ พิจารณาตั้งแตผลิตภัณฑเกิดจนตาย
- Business-to-Business (B2B) พิจารณาขอบเขตการประเมินคารบอนฟุตพริ้นทครอบคลุมตลอด
วัฏจักรชีวิตตั้งแต การไดมาซึ่งวัตถุดิบ และการผลิต โดยขอบเขตสิ้นสุดที่หนาประตูทางออกของ
โรงงานเทานั้น
ในหนังสือเลมแรกไดกลาวไววา ผลิตภัณฑที่เปนแบบ B2C คือ ผลิตภัณฑที่มีการสงถึงมือผูบริโภคสุดทาย
สวนแบบ B2B จะเปนผลิตภัณฑอยูในลักษณะรับจางผลิต (แนวทางการประเมินรอยเทาฉลากบนผลิตภัณฑสำหรับ
อุตสาหกรรมอาหาร, 2556) ดังนั้นจะพบวาความแตกตางระหวาง B2C และ B2B คือ ขอบเขตการประเมิน และ
การใชเครื่องหมายคารบอนฟุตพริ้นท โดยปกติทั้ง B2C และ B2B สามารถแสดงเครื่องหมายในรูปแบบตาง ๆ เชน
แสดงบนเว็บไซต นามบัตร ไวนิล ปายโฆษณา เปนตน ยกเวนกรณีเดียว คือ ผลิตภัณฑที่เปนแบบ B2C สามารถ
นำเครื่องหมายฉลากคารบอนฟุตพริ้นทติดบนผลิตภัณฑได แต B2B ไมสามารถติดฉลากคารบอนฟุตพริ้นทบน
ผลิตภัณฑได
2.4 การสรางแผนผังวัฏจักรชีวิตของผลิตภัณฑ
แผนผังวัฏจักรชีวิตของผลิตภัณฑเปรียบเสมือนแผนที่ในการเดินทาง กลาวคือ แสดงขอบเขตในการ
ประเมิน การเก็บขอมูลครอบคลุมขั้นตอนใดบาง มีขอมูลกิจกรรมอะไรที่เกี่ยวของ กระบวนการผลิตมีกี่ขั้นตอน
เกิดการขนสง ณ จุดใด ซึ่งทำใหผูประเมินสามารถเห็นภาพโดยรวมไดอยางชัดเจน โดยสวนใหญการประเมิน
คารบอนฟุตพริ้นทของผลิตภัณฑอาหาร สามารถเขียนเปนแผนผังวัฏจักรชีวิตของผลิตภัณฑอาหารไดทั้งแบบ
Business-to-Consumer (B2C) และ Business-to- Business (B2B) แสดงดังรูปที่ 2.1
จากรูปแสดงขอบเขตในการประเมินทั้งแบบ B2C และ B2B เริ่มจากการไดมาซึ่งวัตถุดิบ โดยผลิตภัณฑ
อาหารที่เกี่ยวของกับผลผลิตทางการเกษตร จะตองมีการเก็บขอมูลในสวนของกระบวนการเพาะปลูกดวย ซึ่งใน
บางผลิตภัณฑกระบวนการเพาะปลูกถือเปนแหลงปลอยกาซเรือนกระจกที่สำคัญ

19. 10
โดยทั่วไปในระดับโรงงานอุตสาหกรรมมีการจัดการในกระบวนการเพาะปลูก 2 แบบ คือ Contact Farming
และรับซื้อจากเกษตรกรโดยทั่วไปซึ่งไมมีสัญญาการผูกพัน ซึ่งรายละเอียดการเก็บขอมูลอาจมีความแตกตางไป
จากการเก็บขอมูลในกระบวนการผลิตโดยจะกลาวรายละเอียดในหัวขอถัดไป
ถัดจากขั้นตอนการไดมาซึ่งวัตถุดิบจะเปนสวนของกระบวนการผลิตในโรงงาน ซึ่งในสวนนี้พิจารณา
ครอบคลุมตั้งแตการขนสงวัตถุดิบเขาสูโรงงาน ผานกระบวนการผลิตในแตละขั้นตอนจนเปนผลิตภัณฑที่สามารถ
สงไปจำหนายได โดยหากเปนขอบเขตแบบ B2B จะพิจารณาถึงแคประตูทางออกของโรงงานเทานั้น สวน B2C
จะพิจารณาตอไปยังขั้นตอนของการกระจายสินคา การใชงานและการจัดการเศษซากตอไป
ในแผนผังวัฏจักรชีวิตจะตองมีการแสดงสัญลักษณ เพื่อระบุวากิจกรรมการผลิตใดเปนทางตรงและ
ทางออม โดยกิจกรรมการผลิตทางตรง คือ กิจกรรมที่สามารถเขาถึงขอมูลได จะแสดงสัญลักษณเปนเสนทึบ
ในทางกลับกันกิจกรรมการผลิตทางออม กลาวคือ เปนกิจกรรมที่บริษัทไมสามารถเขาถึงขอมูลได หรือเรียกวา
ขอมูลทุติยภูมิ จะแสดงสัญลักษณเปนเสนประดังรูปที่ 2.1

20. รูปที่2.1แผนผังวัฏจักรชีวิตของผลิตภัณฑอาหารกลุมผักและผลไมแบบBusiness-to-Consumer(B2C)และBusiness-to-Business(B2B)
11

21. 12
2.5 การเก็บรวบรวมขอมูล
ขั้นตอนนี้ถือเปนหัวใจสำคัญของการประเมินคารบอนฟุตพริ้นท ความยาก ความงาย เร็วหรือชาในการ
ดำเนินงานขึ้นอยูกับการเก็บรวบรวมขอมูล หากบริษัทมีการจัดเก็บขอมูลที่ดี นั้นหมายความวาบริษัทมีฐานขอมูล
ที่ดี ซึ่งฐานขอมูลนี้นอกจากใชในการประเมินคารบอนฟุตพริ้นทแลวยังสามารถนำไปใชประโยชนในทางอื่น ๆ ได
อาทิเชน การคำนวณตนทุนเพื่อหาแนวทางการลดตนทุน การปรับปรุงกระบวนการผลิต และการจัดทำฉลากทาง
สิ่งแวดลอมอื่น ๆ เปนตน
ในการจัดเก็บขอมูลจะครอบคลุมตามขอบเขตการประเมิน จากหนังสือเลมแรกกลาวไววาการเก็บขอมูล
เริ่มตนที่ขั้นตอนการผลิต โดยจะเก็บขอมูลในกระบวนการผลิตของโรงงาน การไดมาซึ่งวัตถุดิบ การกระจายสินคา
การใชงาน และการจัดการเศษซาก ตามลำดับ ซึ่งขอมูลที่จัดเก็บจะมีทั้งขอมูลปฐมภูมิ คือ ขอมูลที่เกิดจากการใชจริง
และขอมูลทุติยภูมิ คือ ขอมูลที่ไดจากการอางอิงกับแหลงอางอิงที่นาเชื่อถือได
สำหรับโรงงานผลิตการเก็บขอมูลแบงออกเปน 3 สวน คือ ขอมูลกระบวนการผลิต ขอมูลการขนสง
และขอมูลระบบสนับสนุนการผลิต เชน การผลิตน้ำ การผลิตน้ำออน การผลิตไอน้ำ และการบำบัดน้ำเสีย เปนตน
ซึ่งในแตละสวนแบงเปนขอมูลกิจกรรมการผลิต โดยเก็บขอมูลยอนหลัง 12 เดือน ทั้งนี้มีบางผลิตภัณฑที่อาจจะตอง
มีการเปลี่ยนแปลงชวงระยะเวลาของการเก็บขอมูลซึ่งเปนไปตามขอกำหนดเฉพาะของผลิตภัณฑนั้น และคาสัมประสิทธิ์
การปลอยกาซเรือนกระจก (Emission Factor: EF) ดังรายละเอียดตอไปนี้
2.5.1 ขอมูลกิจกรรมการผลิต
ขอมูลกิจกรรมการผลิต ไดแก ปริมาณสารขาเขา แบงเปนวัตถุดิบ และทรัพยากรชวยในการผลิต สวน
สารขาออก แบงเปนผลิตภัณฑ ผลิตภัณฑรวม และของเสีย รวมไปถึงสมมติฐานตาง ๆ ที่เกี่ยวของ ซึ่งในหนังสือ
เลมแรกไดมีการอธิบายวิธีการเก็บขอมูลพรอมยกตัวอยางประกอบไวอยางละเอียดแลวเชนกัน
สำหรับวัตถุดิบหลักสวนใหญจะตองมีการเก็บขอมูลการไดมาซึ่งวัตถุดิบเพื่อนำมาหาคาการปลอยกาซเรือนกระจก
ยกตัวอยางเชน ผลิตภัณฑน้ำตาลทรายซึ่งวัตถุดิบหลัก คือ ออย จะตองมีการเก็บขอมูลกระบวนการเพาะปลูกออย
หรือผลิตภัณฑนมจะตองมีการเก็บขอมูลกระบวนการเลี้ยงโคนม เปนตน หนังสือเลมนี้ในแตละกรณีศึกษาจะมี
วัตถุดิบหลักเปนผลผลิตทางการเกษตรซึ่งตองเก็บขอมูลกระบวนการเพาะปลูก โดยวิธีการเก็บรวบรวมขอมูล
อาจแตกตางจากการเก็บขอมูลในกระบวนการผลิต ซึ่งรายละเอียดมีดังตอไปนี้

22. 13
กิจกรรมที่กอใหเกิดการปลอยกาซเรือนกระจกในกระบวนการเพาะปลูก อาทิเชน การเผาไหมของ
เชื้อเพลิงในเครื่องจักร กาซมีเทนจากการใชมูลสัตว หรือกาซไนตรัสออกไซดจากการใชปุย เปนตน
ซึ่งคำถามยอดนิยมในขั้นตอนนี้ คือ “กระบวนการเพาะปลูกเก็บขอมูลอะไรบาง?”
สำหรับขั้นตอนการเพาะปลูกโดยหลัก ๆ มี 4 ขั้นตอนดังนี้ การเตรียมดิน การปลูก การบำรุงรักษา และ
การเก็บเกี่ยว ซึ่งขอมูลที่ใชในการประเมินคารบอนฟุตพริ้นทประกอบดวยขอมูลทุก ๆ กิจกรรมที่เกิดขึ้นในกระบวนการ
เพาะปลูก ไดแก พลังงาน น้ำ สารเคมี ปุยทุกชนิด ไมวาจะเปน ปุยเคมี ปุยคอก ปุยหมัก สารปองกันและกำจัดศัตรูพืช
หรือโรคพืช สารกำจัดวัชพืช เปนตน โดยแผนผังกระบวนการเพาะปลูกแสดงรายละเอียดไดดังรูปที่ 2.2
รูปที่ 2.2 แผนผังแสดงปริมาณสารขาเขาและสารขาออกของกระบวนการเพาะปลูก
การเก็บขอมูลกระบวนการเพาะปลูกผลผลิตทางการเกษตร

23. 14
ในการเก็บขอมูลกระบวนการเพาะปลูกจะเก็บขอมูลปริมาณสารขาเขาและสารขาออกตอไร ซึ่งจากรูป
ที่ 2.2 สามารถอธิบายรายละเอียดในแตละขั้นตอนไดดังตอไปนี้
ในขั้นตอนการเตรียมดิน ขอมูลที่เก็บรวบรวม เชน น้ำมันเชื้อเพลิง ปุย สารเคมีที่ใช เปนตน ในการเก็บ
ขอมูลแตละรายการจะตองทราบชนิด และปริมาณที่ใชตอไร ยกตัวอยางเชน น้ำมันเชื้อเพลิง จะเก็บขอมูลชนิด
ของน้ำมันเชื้อเพลิง เนื่องจากน้ำมันเชื้อเพลิงแตละชนิดมีคาการปลอยกาซเรือนกระจกตางกัน และปริมาณการใช
กี่ลิตรตอไร ซึ่งจะพิจารณารวมกันทั้งหมดไมวาจะไถดะ ไถแปร หรือไถพรวน โดยในทางปฏิบัติเกษตรกรนอยราย
ที่จะทราบปริมาณน้ำมันเชื้อเพลิงที่ใชในขั้นตอนการไถเพื่อเตรียมดิน ดังนั้นผูประเมินอาจจะตองเก็บขอมูลเพิ่มเติม
กลาวคือ ประเภทของรถไถ ซึ่งสามารถนำประเภทของรถไปหาขอมูลจากแหลงอางอิงตาง ๆ เชน กรมวิชาการ
เกษตร วารถประเภทนั้นในการไถตอไรมีอัตราการใชน้ำมันเชื้อเพลิงกี่ลิตร เปนตน
ดังนั้นผูประเมินตองตระหนักเสมอวาบางครั้งขอมูลที่เก็บไดอาจไมไดอยูในรูปของตัวเลขเสมอไป แตการ
ไดมาซึ่งตัวเลขอาจจะตองเก็บขอมูลสภาพแวดลอม เพื่อนำขอมูลเหลานั้นมาอางอิงเพื่อหาขอมูลในเชิงปริมาณ
สำหรับประเมินคารบอนฟุตพริ้นทได โดยอางอิงจากแหลงขอมูลที่เชื่อถือได
การเตรียมดิน
การปลูก
การบำรุงรักษา
ในขั้นตอนการปลูกจะมีการเก็บรวบรวมขอมูล ยกตัวอยางเชน เมล็ดพันธุ วัตถุดิบหรือวัสดุที่ใชในการ
หอหุมหรือปกคลุมในการปลูก น้ำมันเชื้อเพลิง ปุยชนิดตาง ๆ และสารเคมี เปนตน ซึ่งในการสอบถามขอมูล
ยกตัวอยางเชน เกษตรกรใชเมล็ดพันธุในการปลูกกี่กิโลกรัมตอไร ใชแรงงานคนหรือใชเครื่องจักรในการปลูก
หากใชเครื่องจักรในการปลูกจะตองมีการเก็บขอมูลปริมาณน้ำมันที่ใชของเครื่องจักรตอไร แตหากใชแรงงานคน
จะไมถูกนำมาคิดคารบอนฟุตพริ้นท ในการปลูกตองมีการใสปุยหรือสารเคมีหรือไม ถามีใชปริมาณเทาไหรตอไร
และตองมีการรดน้ำหรือไม ซึ่งหากมีการรดน้ำอาจจะเก็บขอมูลปริมาณน้ำมันเชื้อเพลิงในเครื่องสูบน้ำ เปนตน
ในขั้นตอนนี้สวนใหญจะสอบถามขอมูล เชน ปุย น้ำมันเชื้อเพลิง สารเคมีปราบวัชพืช สารเคมีควบคุม
แมลงหรือโรคพืช ซึ่งในการสอบถามเราตองทราบประเภทของปุยหรือสารเคมีที่ใช ปริมาณที่ใชตอไร เชน ปุยเคมี
สูตรอะไร ใชกี่กิโลกรัมตอไร หากในการปลูกมีการใสปุยมากกวา 1 รอบ ก็จะตองเก็บขอมูลปริมาณการใชรวม
ทั้งหมด ในบางครั้งการพนสารเคมีปราบวัชพืชอาจจะมีการใชเครื่องจักรซึ่งผูประเมินก็จะตองมีการเก็บน้ำมันเชื้อเพลิง
ที่ใชเชนกัน

24. 15
ระยะเวลาอาจมีความแตกตางจากการเก็บขอมูลของกระบวนการผลิต คือ 12 เดือนยอนหลัง โดยในบทนี้
จะอธิบายระยะเวลาในการเก็บขอมูลของกลุมผักและผลไม เพื่อใหสอดคลองกับกรณีศึกษาในบทตอไป จากขอกำหนด
เฉพาะสำหรับการประเมินคารบอนฟุตพริ้นทผลิตภัณฑกลุมผักและผลไมไดมีการกำหนดระยะเวลาในการเก็บขอมูล
แบงออกเปน 3 กรณีดังตอไปนี้
ใหเก็บขอมูลการปลูกพืชผักฤดูเดียวระยะเวลา 3 รอบการปลูก ยกเวน กรณีที่เริ่มตนการปลูกพืชผักฤดู
เดียวในพื้นที่ใหมหรือพืชชนิดใหม ใหพิจารณาเปนระยะเวลา 1 ป เปนอยางนอย โดยเปนขอมูลในปลาสุดที่
สามารถรวบรวมขอมูลได
การเก็บเกี่ยวมี 2 ประเภท คือ ใชเครื่องจักร หรือใชแรงงานคน ซึ่งถาเปนแบบแรกจะเก็บขอมูลปริมาณ
การใชน้ำมันเชื้อเพลิง แตถาใชแรงงานคนคาการปลอยกาซเรือนกระจกมีคาเทากับศูนย ซึ่งในขั้นตอนนี้สารขาออก
ที่ได คือ ผลผลิตตอไร และอาจจะมีเศษซาก เชน ใบออย เปนตน ซึ่งจะตองมีการเก็บขอมูลวาเศษซากเหลานี้
นำไปทำอะไรตอ เชน ไถฝงกลบเปนปุยคาการปลอยกาซเรือนกระจกเปนศูนย หรือเผาทิ้งก็จะตองมีการคำนวณ
การเผาไหมเศษซากในการประเมินคารบอนฟุตพริ้นทดวย
โดยสรุปวิธีการการเก็บขอมูลกระบวนการเพาะปลูก มักเก็บขอมูลดวยแบบสอบถามปลายปดโดยใชวิธี
การสัมภาษณเกษตรกรเปนรายบุคคล ขอมูลที่ไดจากการสำรวจ คือ ปริมาณสารขาเขาและสารขาออก ตั้งแต
การเตรียมดิน การปลูก การบำรุงรักษา และการเก็บเกี่ยว ซึ่งขอมูลที่ไดจากการรวบรวม ไดแก การใชเชื้อเพลิง
ชนิดพันธุพืช ชวงเวลาที่ปลูก ปุย สารปองกันและกำจัดโรค สารปองกันและกำจัดศัตรูพืช สารกำจัดวัชพืช น้ำ ของเสีย
และการจัดการของเสียที่เกิดขึ้น ผลผลิตที่ได และการขนสงเพื่อนำไปจำหนาย โดยขอมูลดิบจะถูกนำมาหาคาเฉลี่ย
แบบถวงน้ำหนัก เพื่อใหเปนขอมูลบัญชีรายการตอไรสำหรับนำไปใชในการคำนวณคารบอนฟุตพริ้นทตอไป
ระยะเวลาในการเก็บขอมูลสำหรับผลิตผลทางการเกษตร
การเก็บเกี่ยว
กรณีพืชผักฤดูเดียว (Annual crop)

25. 16
เก็บขอมูลการปลูกพืชผักสองฤดูเปนระยะเวลา 3 รอบการปลูก ยกเวน กรณีที่เริ่มตนการปลูกพืชผักฤดู
เดียวในพื้นที่ใหมหรือพืชชนิดใหม ใหพิจารณาเปนระยะเวลา 1 ป เปนอยางนอย โดยใชขอมูลในปลาสุดที่สามารถ
รวบรวมขอมูลได
จากขอกำหนดเฉพาะสำหรับการประเมินคารบอนฟุตพริ้นทผลิตภัณฑกลุมผักและผลไม ในกรณีที่บริษัท
สามารถเขาถึงขอมูลได มีหลักการในการสุมตัวอยางของการเก็บขอมูล 3 กรณี ดังตอไปนี้
• รวบรวมขอมูลจากแปลงผักหรือสวนผลไมที่ผลผลิตครอบคลุมอยางนอยรอยละ 50 ของวัตถุดิบที่ใช
ในการผลิตประจำป
• หากไมสามารถทำตามขอ 1 ได ใหใชกฎรากที่สองในการสุมตัวอยาง โดยแบงพื้นที่ทางเกษตรได 2 กรณีดังนี้
กรณีที่ 1 วิธีปฏิบัติทางการเกษตรเหมือนกันในทุกพื้นที่ ใหสุมตัวอยางโดยใชกฎรากที่สองจากจำนวน
ฟารมทั้งหมด เชน บริษัทมีฟารมในการเพาะปลูก 30 แหง ใหสุม 6 แหง ซึ่งหากมีเศษจากการคำนวณรากที่สอง
ใหปดขึ้น เปนตน
กรณีที่ 2 วิธีปฏิบัติทางการเกษตรแตกตางกันในแตละพื้นที่ ใหจำแนกกลุมของฟารมกอน แลวสุมตัวอยาง
โดยใชกฎรากที่สองจากจำนวนฟารมทั้งหมดในแตละประเภท เชน บริษัทสามารถจำแนกวิธีปฏิบัติของฟารมได
3 กลุม โดยกลุมแรกมีฟารม 9 แหง กลุมสองมี 25 แหง และกลุมสามมี 36 แหง ดังนั้นการสุมตัวอยางในแตละกลุม
เก็บขอมูลการปลูกพืชผักยืนตนหรือผลไม ระยะเวลาตลอดอายุขัย ตั้งแตการเตรียมเมล็ดพันธุ การดูแล
รักษาจนกระทั่งสามารถออกดอกออกผล ระยะเวลาใหผลผลิตต่ำ ระยะเวลาใหผลผลิตสูงจนกระทั่งไมมีการออก
ดอกออกผล ในกรณีที่ไมสามารถรวบรวมขอมูลยอนหลังหรือยังไมหมดอายุขัย ใหกำหนดสมมติฐานเกี่ยวกับวิธีการ
ปฏิบัติและดูแลรักษาที่สอดคลองหรือใกลเคียงกับสถานการณจริงมากที่สุด โดยอางอิงกับรายงานทางวิชาการ
ของหนวยงานรัฐที่เกี่ยวของ
แตในกรณีที่บริษัทตองการรวบรวมขอมูลระยะเวลานอยกวา 1 ป จะตองมีการชี้แจงเหตุผลและความจำเปน
รวมทั้งอธิบายความเปนตัวแทนที่ดีของขอมูลดวย
การสุมตัวอยาง
กรณีพืชผักสองฤดู (Biennial crop)
กรณีพืชผักยืนตน (Perennial crops)

26. 17
เทากับ 3, 5 และ 6 แหง ตามลำดับ แตในกรณีที่บริษัทไมสามารถเขาถึงขอมูลไดจะตองมีการระบุแหลงที่มาของ
วัตถุดิบ และอางอิงขอมูลการเพาะปลูกจากแหลงอางอิงทุติยภูมิ ซึ่งรายละเอียดผูประเมินสามารถศึกษาเพิ่มเติม
ไดจากขอกำหนดเฉพาะสำหรับการประเมินคารบอนฟุตพริ้นทผลิตภัณฑกลุมผักและผลไมโดยดาวนโหลดไดจาก
หนาเว็บไซตขององคการบริหารจัดการกาซเรือนกระจก (องคการมหาชน) หรือ www.tgo.or.th
2.5.2 ขอมูลสัมประสิทธิ์การปลอยกาซเรือนกระจก (Emission Factor: EF)
การประเมินคารบอนฟุตพริ้นทคา EF อาจไดจากการเก็บขอมูลและคำนวณ หรืออางอิงจากแหลงทุติยภูมิ
ซึ่งในหนังสือเลมแรกไดกลาวถึงวิธีการเลือกใชคา EF และแหลงอางอิงตาง ๆ ไวแลว โดยคา EF ที่จะตองเก็บรวบรวม
เชน คา EF ของการผลิตวัตถุดิบทุกชนิดที่เปนสารขาเขาของกระบวนการผลิต คา EF ของสารขาออกที่เกิดจาก
กระบวนการผลิต คา EF ของการขนสงวัตถุดิบหรือผลิตภัณฑ และคา EF ของการจัดการเศษซากที่เกิดขึ้นใน
กระบวนการผลิตหรือหลังการใชงานผลิตภัณฑ เปนตน
2.6 การคำนวณคารบอนฟุตพริ้นท
ขั้นตอนสุดทายของการประเมินคารบอนฟุตพริ้นท คือ การคำนวณคารบอนฟุตพริ้นทซึ่งสามารถคำนวณ
ไดจากสมการดังตอไปนี้
ปริมาณกาซเรือนกระจก = ขอมูลกิจกรรม × คาสัมประสิทธิ์การปลอยกาซเรือนกระจก
ขอมูลที่ไดจะถูกนำมาทำสมดุลมวลสารและสมดุลพลังงานขอมูลรายปใหเปนขอมูลตอหนวยหนาที่การทำงาน
ขอมูลบางประเภทอาจตองมีการปนสวน เนื่องจากมีการใชรวมกันในการผลิตผลิตภัณฑหลายชนิด ตามแนวทาง
การประเมินคารบอนฟุตพริ้นทระบุใหใชวิธีการปนสวนตามน้ำหนัก (Mass Allocation) แตอาจมีบางผลิตภัณฑที่มี
การปนสวนตามมูลคาทางเศรษฐศาสตร (Economic Allocation) ซึ่งขึ้นกับขอกำหนดเฉพาะของผลิตภัณฑนั้น
โดยรายละเอียดหลักการตาง ๆ ไดอธิบายไวในหนังสือเลมแรกแลวเชนกัน ซึ่งในขั้นตอนนี้ขอควรระวัง คือ การเลือกใช
คา EF ตองมีหนวยเดียวกันกับขอมูลกิจกรรมดวย

27. 18
สำหรับวัตถุดิบหลักหรือระบบสนับสนุน ในทางปฏิบัติจะมีการคำนวณคาการปลอยกาซเรือนกระจกตอ
หนวยหนาที่การทำงาน 1 หนวย เชน 1 กิโลกรัม 1 ตัน หรือ 1 ลูกบาศกเมตร เปนตน เพื่อสะดวกตอการนำคา
มาใชในการคำนวณ
ขอควรทราบเพิ่มเติมเกี่ยวกับการใชปุย คือ ปุยเคมีใหพิจารณาการปลอยกาซเรือนกระจกในขั้นตอนการผลิต
และการใชงาน สำหรับปุยคอกใหพิจารณาการปลอยกาซเรือนกระจกเปนศูนยเพราะเปนการนำของเสียกลับมา
ใชประโยชน สวนปุยหมักใหพิจารณาการปลอยจากการผลิตวัตถุดิบและการผลิตปุยหมัก กรณีที่ใชเศษผักและผลไม
เปนวัตถุดิบมีคาการปลอยกาซเรือนกระจกเปนศูนย เนื่องจากนำของเสียกลับมาใชประโยชน
รายละเอียดการคำนวณคารบอนฟุตพริ้นทจะแสดงในเอกสารที่เรียกวา Verification sheet เปนเอกสาร
แสดงการคำนวณในรูปของไฟล Excel ซึ่งไดอธิบายไวในหนังสือเลมแรกแลวเชนกัน สำหรับ Verification sheet
เปน 1 ใน 3 เอกสารที่ใชประกอบการทวนสอบคารบอนฟุตพริ้นทของผลิตภัณฑ จากผลการคำนวณใน Verification
sheet จะแสดงใหเห็นวาขั้นตอนใดในวัฏจักรชีวิตเกิดการปลอยกาซเรือนกระจกมากที่สุด และสามารถพิจารณาคา
การปลอยกาซเรือนกระจกในระดับกิจกรรมได โดยกิจกรรมใดที่เปนกิจกรรมสำคัญที่ทำใหเกิดการปลอยกาซเรือนกระจก
มากที่สุด ซึ่งจากผลนำไปสูแนวทางและแผนการลดคาการปลอยกาซเรือนกระจกและตนทุนไดอยางเปนรูปธรรม
ดังคำกลาวที่วา
ทานเชื่อหรือไมวา “ลดการปลอยกาซเรือนกระจกเทากับการลดตนทุนการผลิต” ในหนังสือเลมนี้จะ
อธิบายถึงความจริงของคำกลาวนี้ผานกรณีศึกษาการประเมินคารบอนฟุตพริ้นทของอุตสาหกรรมน้ำตาล แปงมัน
และกาแฟ ซึ่งการที่บริษัทจะสามารถลดการปลอยกาซเรือนกระจก เพื่อลดตนทุนและเปนกระบวนการผลิตที่
เปนมิตรตอสิ่งแวดลอมไดนั้น จะตองมีการวางแผนการดำเนินงานอยางเปนระบบ ซึ่งในแตละกรณีศึกษาจะ
อธิบายแนวทางการปฏิบัติแบงออกเปน 3 ระยะ คือ ระยะสั้น ระยะกลาง และระยะยาว รายละเอียดแสดงดัง
ตารางตอไปนี้
การลดการปลอยกาซเรือนกระจก = การลดตนทุนการผลิต

28. 19
ตารางที่ 2.1 แนวทางการดำเนินงานที่ไดจากการประเมินคารบอนฟุตพริ้นทเพื่อนำไปสูการลดตนทุน
และเปนมิตรตอสิ่งแวดลอม
การประเมินคารบอนฟุตพริ้นทของทุกผลิตภัณฑจะอางอิงตามหลักการในการประเมินทั้ง 6 ขั้นตอน
ดังที่ไดกลาวมาแลวเบื้องตน แตอาจมีความแตกตางกันในรายละเอียดของวิธีการดำเนินงาน เทคนิคในการคำนวณ
หรือสมมติฐานตาง ๆ ที่เกี่ยวของ ยกตัวอยางเชน ในการเก็บขอมูลถึงแมจะเปนผลิตภัณฑเดียวกัน แตบริษัทผูผลิต
แตกตางกัน การไดมาซึ่งขอมูลอาจใชวิธีการหรือเทคนิคที่แตกตางกัน ซึ่งทุกบริษัทจะมีลักษณะจำเพาะของบริษัท
ดังนั้นผูประเมินเองอาจจะตองมีการปรับเปลี่ยนวิธีการดำเนินงานใหมีความเหมาะสมกับสถานการณ และในการประเมิน
ทุกผลิตภัณฑ กลาวไดวาสามารถเพิ่มทักษะและประสบการณในการประเมินได โดยเฉพาะอยางยิ่งขั้นตอนการเก็บขอมูล
เปนการเพิ่มทักษะในการประสานงานซึ่งความยากหรืองายขึ้นอยูกับบุคคล และวัฒนธรรมขององคการที่แตกตางกันไป
รูปแบบแนวทาง รายละเอียด
ระยะสั้น สามารถเริ่มดำเนินการไดทันที
ไมตองใชเงินลงทุนหรือลงทุนนอย
การดำเนินงานไมสงผลกระทบตอการทำงาน
ใชบุคลากรภายในบริษัทเอง
ใชความรูดานเทคนิคที่มีอยูแลว อาจเปนเพียงการปรับรูปแบบในการปฏิบัติงาน
ระยะกลาง มีการวางแผนกอนเริ่มดำเนินการ
ใชเงินลงทุนบาง มีระยะคืนทุนภายใน 2 ป
การดำเนินงานอาจสงผลกระทบตอการทำงานบาง
ใชบุคลากรภายในพอสมควร หรืออาจจะตองมีการใชบุคลากรจากภายนอก
ตองมีการศึกษาความรูทางดานเทคนิคเพิ่มเติม
ระยะยาว มีการวางแผนอยางรัดกุมกอนเริ่มดำเนินการ
ใชเงินลงทุนมาก มีระยะคืนทุนเกิน 5 ป
การดำเนินงานมีผลตอการทำงานมาก
ใชบุคลากรภายในและภายนอก
ตองมีการศึกษาความรูทางดานเทคนิค และอาจจะตองมีการประเมิน
ความเปนไปไดของโครงการเพิ่มเติม
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o

29. 20
การประเมินคารบอนฟุตพริ้นทจะแสดงใหเห็นวาขั้นตอนใดในวัฏจักรชีวิตมีคาการปลอยกาซเรือนกระจก
มากที่สุด หากพิจารณาในรายละเอียดจะพบประเด็นสำคัญที่ทำใหเกิดการปลอยกาซเรือนกระจกเรียงลำดับจาก
มากไปนอยได ซึ่งประเด็นเหลานี้จะนำไปสูแนวทางการปรับปรุงกระบวนการผลิตใหมีประสิทธิภาพมากยิ่งขึ้น
สามารถลดการปลอยกาซเรือนกระจกและลดตนทุนการผลิตได ดังนั้นประโยชนของการประเมินคารบอนฟุตพริ้นท
อาจสรุปไดวา
ดังนั้น การที่บริษัทไดฉลากคารบอนฟุตพริ้นทมา จึงอาจมิใชประเด็นสำคัญ กลาวคือฉลากเปนผลพลอยได
ที่บริษัทควรมีไวเพื่อเพิ่มโอกาสทางการคาขายผลิตภัณฑ แตประโยชนแฝงที่นอกเหนือจากประเด็นเรื่องสิ่งแวดลอม
และสามารถนำไปประยุกตใชใหเกิดประโยชนสูงสุดได ก็คือฐานขอมูล แบบฟอรมการเก็บขอมูล หรือผลการคำนวณ
ที่ไดจากการประเมินคารบอนฟุตพริ้นท จะทำใหสามารถหาแนวทางการปรับปรุงกระบวนการผลิตที่เปนมิตร
ตอสิ่งแวดลอม และลดตนทุนการผลิต ทั้งนี้เพื่อใหบริษัทมุงสูการเปนผูผลิตที่ตระหนักถึงมิติ 3E โดย E แรก คือ
Economic E ที่สอง คือ Energy และ E ที่สาม คือ Environmental ไดอยางเปนรูปธรรมนำไปสูการผลิต
ไดอยางยั่งยืน
“รูตัวเอง เจาะลึกถึงประเด็น เอาไปปรับปรุง ลดตนทุนได และเปนมิตรตอสิ่งแวดลอม”