संवैधानिक, कानुनी, राजनीतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक र आर्थिक संस्था र संगठनहरू कसैको नियन्त्रणमा छैनन्। मुलुकमा कुनै सन्तुलनकारी शक्ति छैन। बाह्य शक्तिहरूका परस्परविरोधी स्वार्थको प्रकट र प्रच्छन्न अभिव्यक्ति र क्रियाकलापविरुद्ध उनीहरूलाई संयमित रहने र सचेत गराउने संस्थाको अभावमा मुलुकको एकता र अखण्डतामाथि मुलुकभित्र र बाहिरबाट पनि प्रश्नैप्रश्नको ओइरो लागेको छ।

1. ककेे ररााजजससँस्ँस्थथाा फफककककनन ससक्क्छछ ??
1
केशवप्रसाद भट्टराई
संवैधानिक, कािुिी, राजिीनिक, सामाजजक, सांस्कृनिक र आर्थिक संस्था र
संगठिहरू कसकैो नियन्त्रणमा छैिि।् मलुकुमा कुि ैसन्त्िुलिकारी शजति छैि।
बाह्य शजतिहरूका परस्परववरोधी स्वाथिको प्रकट र प्रच्छन्त्ि अभभव्यजति र
क्रियाकलापववरुद्ध उिीहरूलाई संयभमि रहिे र सचेि गराउिे संस्थाको अभावमा
मुलुकको एकिा र अखण्डिामार्थ मुलुकभभर र बाहहरबाट पनि प्रश्िैप्रश्िको ओइरो
लागेको छ।

2. भित्री कारण अनेक होलान ! तर एउटा संवैधाननक ननकायले सरकारलाई कानूनको पालना गने गराउने
सवालमा दिएको आिेश पालना नगनक व्यवस्थापपका संसद्को अथक सभमनतले सरकारलाई दिएको ननिेशनले
नेपाल कुन हि सम्म संवैधाननक अराजकता र अशासनको स्स्थनतमा पुगगसकेको रहेछ िन्ने कुरालाई
छलंग पािकछ I
अस्ततयार िरुुपयोग अनषुन्धान आयोगका अिावहरु होलान, तर ऊ सरकारलाई त्यस्तो आिेश दिने
संवैधाननक हैभसयत रातिछ र उस्को आिेश पवरुद्ध पुनरावेिन भलने र फैसला दिने अगधकार
व्यवस्थापपका संसिको आगथकक सभमनत रातिैन I
यसले त अन्य संवैधाननक ननकाय - ननवाकचन आयोग, लोक सेवा आयोग वा महालेखा परीक्षकको आिेश
पवरुद्ध संसद्को कुनै सभमनतले नेपाल सरकारलाई ती ननकायको आिेश नमान्न ननिेशन दिनसक्ने नजीर
कायम गयो I यस ैहो िन ेकुन ैससंिीय सभमनतले गहृ मन्त्रालय वा प्रहरीलाई अस्ततयार वा अिालतले
कुनै अभियुक्तलाई पक्रिन र थुन्न दिएको आिेशको पालना नगर िन्न पनन सक्ने ियो I पनछ
सच्याइएको हो िने पनन यो हि िजाकको संवैधाननक अराजकताको प्रिशकन हो I
राज्यको पुनसंरचना सम्वन्धमा काङ्ग्रेस र एमाले लगायतका िलले सहमनत गरी संवैधाननक सम्वाि तथा
सहमनत सभमनतमा प्रस्तुत गरेका अवधारणालाई सो सभमनतका संयोजक डा. बाबुराम िट्टराईले सभमनतमा
छल-फल मै आउन दिएनन I सभमनतमा बहस, पवरोध, समथकन हुन सक्ने एउटा कुरा हो, तर प्रमुख
सत्तारुढ िलहरुले प्रस्तापवत संपवधानको कुनै प्रवन्ध बारे प्रस्तुत गरेको अवधारणा आफु र आफ्नो िललाई
मन परेन िन्िैमा छल-फलमै ल्याउन नदिने बाबुराम िट्टराईले अको राजनीनतक र संवैधाननक
अराजकतालाई आमन्त्रण गरेका छन I
उता स्पष्ट-वक्ता, दृढ इच्छा-शस्क्त, प्रष्ट दृस्ष्टकोण र प्रखर प्रजातास्न्त्रक चेतना िएका माननएका एमाले
अध्यक्ष के.पी. ओली आफ्ना वजनिार र िमिार कुराहरुलाई सस्तो राजनीनतक मोलतोलको पवषय बताउन
थालेका छन I यो उनको लबकररन थालेको आत्मबलको पररचय हो I
बाक्लो भसरक भित्रको सशुील कोइरालाको स्वच्छ छपव धभमभलिैं छ र उनी आफ्नो राजनीनतक पँजूीको
संगचनत ररत्याउँिै छन I
प्रचण्डसँग प्रसस्त नेतृत्व क्षमता र उजाक छ, तर त्यसको लागग चादहने राजनीनतक साहश र नैनतक बल
छैन I त्यसैले आफैं समेत सहमत िएर बनाइएको अन्तररम संपवधान र ननयमावलीले स्वीकृत गरेको
सीमा भित्र रही संपवधान ननमाकणका प्रक्रिया अनि बढाइएमा बाइस िलको मोचाकले मुलुक संचालन गने र
2

3. भसहं िरवार कब्जा गने जस्ता अथहकीन कुरा गरेर चरम रुपमा असन्तभुलत राजनीनतक मानभसकताको
पररचय दिइरहेका छन I
सङ्ग्क्षेपमा वतकमान नेपाल राजनीनतक िल र नेताहरुका अराजनीनतक स्वाथक, अहम र अनैनतक िवावहरुका
कारण मुछकनाको स्स्थनतमा पुगेको छ I
नेपाली राजनीनतमा िारतको ननणाकयक प्रिाव त छँिै गथयो, तर नेपाली राजनीनतका केही सवालहरुले
आफ्नो रास्ष्िय दहत र रणनीनतक स्वाथहकरुलाई िरूगामी प्रिाव पाने िएकोले चीन िेखल रुपमा नेपालमा
आफ्नो उपस्स्थनतलाई सिन र सशक्त बनाउँिै गइरहेको छ I
वतकमान अमेररकी नेतृत्वको पवश्व व्यवस्थालाई चुनौती दिने सम्िावना राख्ने िारत र चीन जस्ता पवशाल
आगथकक र सैननक शस्क्तको वीचको पवभशष्ठ िूराजनीनतक अवस्स्थनत बोकेको नेपालमा आफ्नो प्रिाव
पवस्तार गरेर िारत र चीनको रणनीनतक स्वाथकमागथ अंकुश लगाउन सक्रकने अमेररका र युरोपको
रणनीनतक चासो पनन नेपालमा कम छैन I नेपालको िावी संपवधान माफकत त्यो चासोलाई सम्वोधन
गराउन उनीहरु पनन सक्रकने जनत सबै गरररहेका छन I
ववीी..पपीी..ककोो ममेलेल-भभममललाापप ििीीननििककोो ससन्त्न्त्ददभभ ि िरर आआजजककोो ननििययननिि
वी.पी.को रास्ष्िय मलेभमलापको नीनतको सार िनेको - अत्यन्त अनकुूल र प्रनतकूल िवु ैअवस्थामा
रास्ष्ियता र प्रजातन्त्र प्रनतको ननशत कननष्ठा र आचरण हो I सत्र शाल कानतककमा योगी नरहररनाथले
आफुलाई बाबा गोरखनाथको अवतार र राजाको प्रनतननगध बताउँिै तत्काभलन सरकार पवरुद्ध गोखाकमा
एउटा पवद्रोहको नेतृत्व गरेका गथए I अन्य स्जल्लाबाट समेत आएका करीव तीन हजारको सङ्ग्तयामा रहेका
पवद्रोहीहरुले िरेलु हात-हनतयार सदहत सरकारी कायाकलयहरु िेराउ गरे पनछ प्रशासनले गोली चलायो I सात
जना पवद्रोही माररए र अन्य त्यनत नै सङ्ग्तयामा िाइते िए I २२ जना प्रहरी र ननजामनत कमकचारीहरु
पनन िाइते िएका गथए I
उक्त िटना हुँिा राजा महेन्द्र बेलायत भ्रमणमा गथए र फककने पवपत्तकै राजा र वी.पी. वीच योगी
नरहररनाथसँगको राजाको सम्वन्ध र गोखाक पवद्रोहलाई भलएर तीखो िनािन ियो I सो िममा राजाले
वी.पी.लाई िने – ‘लाग्छ, हामी िईु एकै समय र स्थानमा बसेर काम गन कसक्ने अवस्थामा छैनौ I त्यसलैे
या त मलाई पन्छाएर जे गछौ गर, वा नतमी हट र मलाई आफ्नो तररकाबाट राज्य हाक्न िेऊ’ I
प्रत्यत्तुरमा वी.पी.ले िने –‘सरकारको यो अभिव्यस्क्त अत्यन्त ििुाकग्यपणू कछ I म जनतालाई प्रनतननगधत्व
गिकछु र सरकार एउटा सँस्था र राज्यको ननरन्तरतालाई प्रनतननगधत्व गररबक्सन्छ I महाराजगधराजको
मलुकुमा अहम राजनीनतक प्रिाव पनन छ I राष्िको दहतमा हामी िईु हात िएरै काम गन ुकपिकछ I
3

4. सरकारको आत्म पवश्वास जनत िह्रो िए पनन जनताको साथ बबना एक्लै राज्य हाक्न र यस्को
आधुननकीकरण गनक सक्रकबक्सन्न I म त त्यस्तो माग र िावी गनक सस्क्िन I यो साह्रै ठूलो राष्ि
ननमाकणको अभििारा हो र भसगंो राष्ि एक निई यो सम्िव छैन’ I
राजाले वी.पी.का कुरा सुनेनन र त्यसको अभलदिन पनछ नै पुस एक गते आयो I
त्यसको २२ वषक पनछ २०३८ शाल नतर वी.पी.ले िोला चटजीसँगको अन्तवाकताकमा पुन स्वीकार गरेका छन-
अदहले तत्कालै राजाले सबै अगधकार सुस्म्पए िने पनन म सँग एउटा सङ्ग्गदठत र रास्ष्िय स्जम्मेवारी बहन
गनक सक्षम पाटी छैन – हो एउटा िीड तयार हुनेछ – सत्ताबाट आकपषकत र सत्ताबाट लाि भलने तर
काङ्ग्रेसका आिशक, राजसँस्था र मुलुकप्रनत कुनै प्रनतवद्धता निएको िीड I वी.पीले पुन िनेका छन –
‘मलाई थाहा छ हामीले आन्िोलन गयौं िने राजाले आत्मसमपकण गनेछन I तर त्यस्तो ठूलो आन्िोलन
गनुक िनेको पविेशी िुस-पैठलाई पनन खुला आमन्त्रण गनुक हो I पररणामस्वरूप राजा र हामी पनन अन्य
पविेशी मुलुकका राजधानीहरुमा तयार पाररएका रणनीनतको बन्िी हुनेछौं I त्यसकारण म कुनै जन
आन्िोलनको पक्षमा छँिैछैन, क्रकनक्रक त्यो आन्िोलन हाम्रो ननयन्त्रणमा रहने छैन I राजा समक्ष
आत्मसमपकण नगरी राजा पवरुद्ध ठूलो सङ्ग्िषक पनन नगरी िमशः राष्िको प्रजातास्न्त्रक रुपान्तरण गनक
सक्रकन्छ र त्यो नै म गरररहेको छु’ I
अको ठाउँमा वी.पी.ले पुन: िनेका छन – कुनै पनन अनतवािी राजनीनत नेपालको दहत अनुरुप हुनै सक्िैन
, यसले पविेशी स्वाथकहरुको मात्र दहत गिकछ I हाम्रो सबै िन्िा ठूलो समस्या िनेकै हाम्रो रास्ष्िय
अस्स्थरता हो I यदि यो हाम्रो व्यवस्थापकीय क्षमता भित्र हुँिो हो त केही गथएन तर अस्स्थरता सरकारको
ननयन्त्रण बादहर पुग्यो िने राष्िको अस्स्तत्व नै समाप्त हुने छ I त्यसैले कूटनीनतक क्षेत्रमा दहजोआज
एउटा बहस चलाइने गरेको छ – स्स्थरता क्रक पवकाश ? िनेर, तर म िन्छु स्स्थरता र पवकाश I एउटा
मात्र रोज्न ेहो िने िवु ैप्राप्त हुन सक्िैनन ्I
‘यदि नेपालको अस्स्थरता व्यवस्थापन गन नै नसक्रकने स्स्थनतमा पग्ुयो िने यसले िारत र चीन िवुकैो दहत
गिनै न’ वी.पी.को िनाई गथयो I
ककेे ररााजजससँस्ँस्थथाा फफककिििि ससततछछ िि ??
हो ! प्रजातन्त्रको पवकल्प त्यो िन्िा राम्रो प्रजातन्त्र हो I तर पवकृत प्रजातन्त्रको पवकल्प जे पनन हुन
सक्िछ I िलहरुले प्रजातास्न्त्रक संपवधान दिन, मधेश, पहाड र दहमालको एकतालाई अखस्ण्डत राख्न र
िेशमा उदठरहेको धाभमकक पववािको मान्य समाधान दिन सकेनन िने, राजा आउन सक्छन !
4

5. िारत र पस्श्चमा शस्क्तहरुको संयुक्त रणनीनत अन्तगकत नेपालमा गणतन्त्र स्थापना िएको सत्य अव
िाम जस्तै छलंग िैसकेको छ I राजा ज्ञानेन्द्रले कूटनीनतक कुशलता, रणनीनतक चातुयकता र राजनीनतक
इमान्िाररता प्रिशकन गनकसकेको िए पररस्स्थनत उनको ननयन्त्रणमा रहन सक््यो होला I
तर राजनीनतका पाठहरू सधैं नयाँ र चुनौतीपूणक हुन्छन I क्षमता, उजाक र अनुिवको जत्रो सुकै ठूलो
संगचनत पनन राजनीनतमा सधैं अपुग हुन्छ I त्यसैले वी.पी. कोइरालाले सत्र शाल रोक्न सकेनन I राजा
ज्ञानेन्द्रले नेपाली राजनीनतक शस्क्तहरुको सहमनतमा िारत र पस्श्चमा शस्क्तहरुको संयुक्त रणनीनतलाई
छेक्न सकेनन I अन्तत: २०६३ जेष्ठ ४ गते िेखख ननस्कृय बनाइएको राजसँस्था २०६५ जेष्ठ १५ गते
नेपालबाट औपचाररक रुपमा पविा ियो I
तर नेपालको हकमा मात्र निएर पवश्व इनतहासकै लागग एउटा असाधारण राजकीय मयाकिा र गररमा
प्रिशकन गिनै राजा ज्ञानेन्द्र जसरी शौम्य, शान्त र ओजपूणक तररकाले “ऋपष मन” प्रिशकन गिनै राजिरवार
त्यागेर दहडें, यसले सम्िवत: उनलाई आम नेपाली जनता माझ समसामनयक नेपालका अन्य कुनै पनन
राजनीनतक व्यस्क्त िन्िा मागथको आसनमा राखेको छ I
राजा ज्ञानेन्द्र पवरुद्धका आन्तररक र वाह्य शस्क्तहरुको रणनीनतक उद्िेस्यको अत्यन्त आिामक, िूर
र नकारात्मक प्रचार अभियानको पिाकफास पनन अव िै सकेको छ I दहजो राजा पवरुद्ध वषाकइएको िृणा
आज नेपालका राजनीनतक व्यस्क्तहरुमागथ नै फक्रककएको छ I आज उनीहरु जनत अलोकपप्रय छन र
जनताको उनीहरु प्रनतको आिोश र अपवश्वास जुन स्तरमा छ, त्यो यस अनिको नेपालले िेखेको गथएन
I
त्यसैले, मुलुकको प्रजातन्त्रलाई संस्थागत गरी राजनीनतक स्स्थरता दिने, पवकाश र प्रगनतको तीव्र गनत
सुननस्श्चत गने र नेपालको पवभशष्ट धाभमकक र सांस्कृनतक पदहचानलाई समेत कायम राखखरहने संपवधान
वतकमान राजनीनतक नेतृत्वले दिन सकेन िने मुलुकले पवकल्प माग्छ र त्यो अवस्थामा राजा पदहलो
पवकल्प हुन सक्छन I
वतकमान पवश्व सन्ििमका नपेालको राजनीनतक स्स्थरता िारत र चीनको िबुकैो सरुक्षाको अहम सवाल
बनेको छ I नेपाललाई ननरन्तर अस्स्थर बनाएर यहीं भित्रबाट आवश्यक पिाक िारत र चीनको रणनीनतक
स्वाथमका प्रहार गने अन्तराकस्ष्िय शस्क्तकेन्द्रहरुको उद्िेस्य नेपालका िवु ैनछमेकील ेबझ्ुन थालेकाछन र
आपसमा प्रनतष्पधाक गिाक-गिनै पनन नेपालको सवालमा िारत र चीन वीच सहकायकका क्षेत्र पवस्ताररत
हुँिैछन I
5

6. राजनीनतक, सामास्जक र आगथकक जीवनमा व्याप्त पवकृनत र अराजकता, जातीय पदहचानको नाउँमा
िोलीको नेपाललाई आफ्नो व्यस्क्तगत र िलीय राजनीनतक पवताक बनाउने केही व्यस्क्तहरुको अनतवािी
गनतपवगध, राजनीनतक िलहरुको अवशरवादिता र त्यसको पवरुद्ध उठेको तीव्र असन्तोषको स्स्थनतमा
सबैले पवश्वास गने र िर पने कुनै िल, व्यस्क्त र सँस्था नेपालमा बाँकी नै रहेका छैनन I सबै
आन्तररक र बाह्य शस्क्तलाई सन्तुलनमा राख्न समथक कुनै रास्ष्िय राजनीनतक, संवैधाननक र नैनतक
सँस्था मुलुकमा छैन र नै मागथ उल्लेखखत जटील पररस्स्थनत ननमाकण िइरहेको छ I
अको शव्िमा िन्िा यनतखेर मुलुक अशाभसत र केन्द्र पवहीन छ I त्यसैले सबै संवैधाननक, कानूनी,
राजनीनतक, सामास्जक, सांस्कृनतक र आगथकक सँस्था र संगठनहरु कसैको ननयन्त्रणमा छैनन I मुलुकमा
कुनै सन्तुलनकारी शस्क्त छैन I बाह्य शस्क्तहरुका परस्पर पवरोधी स्वाथकहरुको प्रकट र प्रच्छन्न
अभिव्यस्क्त र क्रियाकलाप पवरुद्ध उनीहरुलाई संयभमत रहने र सचेत गराउने सँस्थाको अिावमा
मुलुकको एकता र अखण्डतामागथ मुलुक भित्र र बादहरबाट पनन प्रश्नै प्रश्नको ओइरो लागेको छ I
त्यस अवस्थामा िारत वा चीन िबु ैसमक्ष आत्मसमपणक नगने र िबुकैो अदहतमा काम पनन नगने,
नेपालको एकता र अखण्डतालाई अकुस्ण्ठत राख्न सक्ने, तर िवु ैमलुकुलाई उननहरुको दहतबारे आश्वस्त
पानक सक्ने सँस्था िनेको प्रजातास्न्त्रक राज्य प्रणालीलाई पूणकत: आत्मसात गने राजसँस्था मात्रै हो िन्ने
नेपाली जनतालाई लाग्न सक्छ I उता पवश्वको नेतत्ृव भलने िौडमा रहेका िईु मलुकुले आफ्न ैरास्ष्िय
स्वाथककै लागग पनन यस बारे गम्िीर गृह कायक गरररहेका छैनन िन्ने मान्नु मूखकता मात्रै हो I
6
अन्नपूणक पोस्ट
२०७१ कानतकक २५ मगंलवार