It throws lights on the links between King Birendra's Zone of Peace Proposal, BP Koiraalaa's Policy of National Reconciliation and India's policy of Nepal's Tarai

1. बबीीपपीी, ववीीररेेन्द्न्द्रर रर भभााररततीीयय ततररााईई ननीीतततत
1
केशवप्रसाद भट्टराई
बदलिएको पररवेशमा नेपाििे संघीयताबारे नीततमा पुनर्विचार गनुिपर्ि
'नेपािको तराई क्षेत्रमा चिनियााँहरूको बढ्दो उपस्थिनत इस्ददरा गादधीलाई मि परररहेको चिएि,
त्यसकारण ससस् कम लवलयपनन िेपालको तराई ट्राएाएर भारतमा समलाउिे योजिा भएको' बारे
'रअ' का संथिापक प्रम्ख रामेश् वरिाि कावले आफूलाई बताएको सोही संथिाका एक उच्िाचधकारी
आरके यादवद्वारा सलखखत हालै प्रकासशत प्थतक 'समसि रअ' (पृष्ठ २६३) मा उल्लेख न।
यसबारेको आशंका िेपालमा पहहल्यैदेखख व्य त ह्ाँदै आएको भए पनि सम्भवत: हदल्लीका एउटा
स्जम्मेवार उच्ि अचधकारी रहहसकेका व्यस् तबाट भएको यो पहहलो आत्मथवीकृनत हो। 'तर
ससस् क म लवलयलगत्त ैभारतीय राजिीनतमा आएको अदयोल र संकटकालीि स्थिनत घोषणाका
कारण िेपालको तराईलाई भारतमा लवलय गराउिे योजिा थिचगत भयो।

2. आदतररक राजिीनतमै बढी रुमस्ल्लि्परेकोले इस्ददरा गादधीले िेपाललगायत क्षेत्रका अदय म्ल्कमा
पनि आफ्िो योजिा कायाादवयि गराउि पाइिि ्र द्भााग्यवश १९७७ मा जब भारतमा निवाािि
भयो इस्ददरा गादधीको पाटी परास्जत भयो, तसि ागादधी र कावको िेपालको तराईलगायत अदय
क्षेत्रीय थतरका योजिाले कायाादवयि ह्िे अवसर पाएिि'्, यादवले सोही प्थतकको सोही थिािमा
िप प्रथट पारेका नि।्
सोही प्थतकको अको ठाउाँमा यादवले लेखेका नि-् ससस् क ममा नतबतबती मूलका मानिस र
नतबतबतको प्रभाव दयूि गिे उद्देश्यले ससस् कमका लाचग रिटिहटस भारतका राजिीनतक अचधकारी
जोि लाउड ह् वाइटले भाषा र संथकृनतका आधारमा भारतीयहरूसाँग समल्दाज्ल्दा िेपालीलाई ठूलो
संख्यामा ससस् कममा बसोबास गराउि प्रोत्साहहत गरे।
ससस् कमका िेपाली ललवलाई हरतरहले प्रोत्साहि हदएर ससस् कमका शासकमाचि िेपालीको र
उिीहरूमाफात ससस् कममा आफ्िो बसलयो प्रभाव र नियदत्रण थिापिा गिे उद्देश्यले उिले काम
गरेका चिए (पृष्ठ २६६-२६७)।
थमरणीय न - राज्य लवथतारका राएममा िेपालले ससस् कममाचि बारम्बार आराएमण र अचधकार
थिापिा गरेको चियो। सोही राएममा नतबतबत र ससस् कमको मद्दतका लाचग आएको िीिसाँग पनि
िेपालले य्द्ध गरेको चियो।
2

3. िेपाल-अंग्रेज य्द्धपनन सम्पद ि स्गलली सस्दधको द्ई वषापनन रिटिहटस भारतले ससस् कमसाँग पनि
हटटासलया सस्दध गर् यो र िेपालसाँगको य्द्धमा स्जतेका मेिीपाररका भूभाग ससस् कमलाई
हथतादतरण गर् यो। तर दाजिसलगलगायतका भूभाग नतबतबतसाँगको व्यापाररक माग ाप्रयोजिका लाचग
आफैंसाँग राख्यो। पनन ससस् कम कसरी भारतमा लवलय भयो र त्यो राएममा 'रअ' को भूसमका
कथतो रह्यो भद िेबारे पनि यादवले उल्लेख गरेका नि।्
प्रधािमदत्री गादधीको निदेशिअि्सार 'रअ' का प्रम्ख कावले ब्िेको बा लो जालोबाट उम्किै
िस िे गरी जेसलएका ससस् कमका राजा िोग्यालले लामो राजिीनतक लववाद, आदतररक र बाह्य
षड्यदत्रको उपजका रूपमा ससस् कमलाई भारतमा गानेिे असभप्रायले त्यहााँको रास्ष्िय
लवधानयकाद्वारा पाररत ससस् कम सरकार अचधनियममा ४ ज्लाई १९७४ मा हथताक्षर गररसकेका
चिए।
यो अचधनियम पाररत भएपनन ससस् कमको थवतदत्र अस्थतत्व व्यावहाररक रूपमा समाप्त
भइसकेको चियो। ससस् कमलाई भारतमा गानेिे काि्िी र प्रालवचधक पक्षका कायामात्र बााँकी रहेका
चिए। त्यसपनन १४ अलप्रल १९७५ मा ससस् कममा भएको जिमतसंग्रहमा १४९६ मतलवरुद्ध ५९,६३७
मतले ससस् कमलाई भारतमा लवलय गिे प्रथताव पाररत भयो। त्यसअि्रूपको लवधेयकलाई
भारतीय संसद्ले भारतको बाईसौं राज्यको रूपमा पाररत गर् यो र १६ मे १९७५ मा राष्िपनतद्वारा
अि्मोदि भएर ससस् कमको पूणा लवलय सम्पदि भयो।
ससममाािि चचििददतताा ततरर ललववपपररीीतत हहददशशााककाा ययाात्रत्रीी-बबीीपपीी रर ररााजजाा ववीीररेदेदरर
ससस् कम लवलयका राएममा भइरहेका घटिा लवकासलाई व्यग्रतापूवाक अध्ययि गरररहेका राजा
वीरेदरले आफ्िो राज्यासभषेकको अवसर पारेर २५ फेि्अरी १९७५ मा िेपाललाई शास्दत क्षेत्र घोलषत
गररयोस ्भद िे प्रथताव लवश् व सम्दायसमक्ष राखे।
राजाले रास्ष्िय, क्षेत्रीय र लवश् व पररवेशमा शास्दत र स्रक्षा सबाललाई गम्भीरतासाि प्रथत्त गरे,
तर त्यथतो घोषणाको लवचध, पद्धनत र प्रक्रराएयाबारे उल्लेख गरेिि।् त्यनतबेला प्रनतबस्दधत
अवथिामा रहेका िेपाली कांग्रेसलगायत राजिीनतक दलहरूले म्ल्कसभत्र शास्दतलाई संथिागत गिा
दलहरूसाँग वाताा र समझदारीको माग ाअवलम्बि गिा नोडेर संकीणा राजिीनतक थवाि ारक्षाका
लाचग यो प्रथताव आएको भिेर यसलाई एक क्रकससमले अथवीकार गरे। त्यसैले यो प्रथतावले
आवश्यक आदतररक राजिीनतक ऊजाा पाउि सकेि।
3

4. उता, भारतले पनि राजाको प्रथतावलाई आफ्िो रणिीनतक थवािलावपरीत ब्झ्यो। त्यसैले संय् त
राष्िसंघ स्रक्षा पररषद्का सोसभयत संघबाहेक (सोसभयत संघले पहहला समििा गरे पनि पनन
समििा क्रफताा सलएको) सबै थिायी सदथय र संसारका एक सय १६ राष्िले समििा गररस दा पनि
उ त प्रथतावले सािकाता पाउि सकेि।
उता, भारतीय प्रधािमदत्री गादधी र भारतीय कांग्रेसका प्रम्ख हथतीदेखख लवपक्षी दलहरूका प्रम्ख
िेतामाझ पनि बसलयो पह्ाँि भएका र भारतमा निवााससत जीवि रिटबताइरहेका बीपी कोइरालालाई
ससस् कमको समग्र स्थिनत लवकास र अदतत: भारतमा भएको लवलयले थतबतध बिायो। भारतीय
राजिीनतका सबै प्रम्ख िेतृत्व पंस् तसाँग निकट सम्बदध भएका बीपी, इस्ददरा गादधी र 'रअ' को
िेपालको तराईसम्बदधी रणिीनतक योजिाबाट पूरै अिसभज्ञ चिए भद ि सक्रकाँदैि।
मुिुकको एकता र अस्ततत्वमाथि गम्भीर संकटको अवतिामा राजा महेन्द्र , वीरेन्द्र र ज्ञानेन्द्रहरूको
कांग्रेसलसतको परतपर शंका र अर्वश्व ासको पखाािि यिावत रररहरहादाको पररमाम नै रहजोको र
आजको नेपाि हो।
लवषयको गम्भीरताका कारण उिले िेपालको तराईबारेको भारतीय रणिीनतबारे आफ्िो जािकारी
सावाजनिक गरेिि,् तर आफूहरूले िेपाल फकाि गरेको निणायको औचित्य बताउिे राएममा
ससस् क ममाचिको भारतीय कारबाहीले 'िेपाल, बंगलादेश र ससगं ैक्षेत्रमा अस्थिरताको स्थिनत
उत्पद ि' गरेको बताउि भिे उिी ि्केिि।्
ससस् क म घटिालवरुद्ध भारतका लवरोधीले प्रनतकार गिे राएममा कहीं ि कहीं केही गिेनि ्भिेर
बीपीले बताएको केही हदिमै बंगलादेशमा सैनिक लवरोह भयो र बंगलादेश थवतदत्रता आददोलिका
िेता तिा बंगलादेशका राष्िलपता तिा बंगबदध् भिेर चिनििे शेख म्स्जब्र रहमाि र ससगंो
पररवारको बबार हत्या गररयो। रहमािकी नोरी वतामाि प्रधािमदत्री शेख हससिा वाजेद देशबाहहर
रहेकीले मात्र बााँच्ि सक्रकि।्
सि ्१९७६ मा रास्ष्िय मेलसमलापको िीनत सलएर बीपी िेपाल फकाि्को पनाडड ससस् कम लवलय र
इस्ददरा गादधीको िेपाल िीनत िै प्रम्ख कारण रहेको सददभामा उिले भिेका चिए- हहदद्थतािको
िेपाल पाक्रकथताि र बंगलादेशसाँगकोम्सम्बदधमा क्िै गहहरो डोब बनिसकेको नैि, एउटा
आचधकाररक सम्बदध बिेको नैि...
िेपाल कमजोर भएकोले िेपाल सबै अदतराास्ष्िय षड्यदत्र अदतराास्ष्िय दबाबको अखडा भइरहेको
न... िेपालमा एउटा रास्ष्िय संकट उपस्थित भएको न... हहदद्थताि अब कारबाहीमा उत्रेकाले
4

5. राजाको आत्मलवश् वास कम ह्ाँदै गएको र कमजोर आत्मलवश् वासका राजाको उपादेयता िीिलाई
पनि कम भएकोले राजालाई िीिको पनि उलत्तको समििा प्राप्त ह्ि स तैि।
हामीले िेपाल फकािे निणाय क्रकि सलयौं भद िेबारे प्रथट पादउ उिले भिेका नि-् ...रास्ष्ियतामाचि
संकट न, रास्ष्िय अस्थतत्व पनि खतरामा न... अस्थिरताको स्थिनत यनत लवकराल न... हाम्रो देश
रहदन क्रक रहाँदैि भद िे क्रकससमको खतरा आएको न... हामी ि्प लागेर बथयौं भिे पनि... यो
व्यवथिा त रहाँदैि, रहाँदैि... बल गरेर राख्न खोस्जयो भिे राजा रहाँदैिि?्
बीपीका यी चिदता र िासोलाई सम्बोधि गिे उिको रास्ष्िय मेलसमलापको िीनतलाई राजाले
स्िेिि।् बीपीकै जथतो चिदता बोकेर राजाले प्रथताव गरेको शास्दत क्षेत्र प्रथतावको सभत्री ममाले
पनि बीपीको लवश्वास आजाि गरेि।
एकै वा यमा भद ि् पदाा म्ल्कको एकता र अस्थतत्वमाचि गम्भीर संकटको अवथिामा राजा
महेदर, वीरेदर र ज्ञािेदरहरूको कांग्रेसससतको परथपर शंका र अलवश् वासको पखााल यिावत ्
रहहरहाँदाको पररणाम िै हहजोको र आजको िेपाल हो।
ससंघंघीीययततााककोो ननाारराा रर ममोोददीीककोो फफररकक ततररााईई ननीीतततत
माचि ससस् कम लवलयदेखखकै भारतको तराई िीनत र 'रअ' को कायाादेशबारे थवयं 'रअ' का
उच्िाचधकारीले थवीकार गरेको प्रसंग आइसकेको न। लवगतमा भारत र मधेसी िेताहरूको दबाबमा
तराईमा लाखौंलाखलाई िागररकता लवतरण गिेबारे िेपालले सलएको ख्क्लो िीनत पनि माचि
उल्लेख गररएजथतै जोि लाउड ह्वाइटको ससस् कममा िेपालीको आप्रवासिको िीनतअि्रूप
देखखदन।
इस्ददरा गादधी र कावको िेपालको तराई समसिबीिको अवचधमा केही सशचिल भए पनि भारतको
मध्यथितामा कांग्रेस-एमालेहरूले माओवादीसाँग बाह्रब्ाँदे सम्झलता गरेपनन र खास गरेर राजा
ज्ञािेदरले पननल्लोपटक सूयाबहाद्र िापालाई प्रधािमदत्री बिाएपनन त्यसमा तीव्रता आएको
देखखदन।
िापाले िै भारतीय दतूावासलाई आफ्िै तजरिटबजमा वषेिी अबौं रकम िेपालमा लवकास कायाराएमको
िाममा खि ागिे र वीरगदजमा भारतीय वाखणज्य दतूावास खोल्ि थवीकृनत प्रदाि गरेका ह्ि।्
खास गरेर उ त दतूावासको म्ख्य काया िै गादधी र कावको िेपालको तराईसम्बदधी रणिीनतक
योजिा कायाादवयि गि्ा देखखयो।
5

6. प्रयोगशाला िामक प्थतकका लेखक स्धीर शमााका अि्सार िाउ वाखणज्य दतूावास भए पनि
जास्सी र स्रक्षा निकायका प्रनतनिचधको बा लो संख्यामा उपस्थिनत रहिे उ त दतूावासका एक
अचधकारी एसडी मेहताले २०६९ जेठ ३ गते वीरगदजको एउटा होटेलमा बारा र पसाा स्जल्लाका
लवसभद ि दलका मधेसी िेतालाई मधेस एक प्रदेशको पक्षमा आाँधीबेहेरी ल्याउि उकासे र त्यथतो
कायामा भारतले हर सम्भव सहयोग गिे बताए।
िेपालमा संलवधाि घोषणा ह्िे भनिएको अस्दतम समनत जेठ १४ को केही हदिअनघ मात्र मेहताले
तराईकेस्दरत िेताहरूलाई उिालेर तराईमा लवखण्डिको वातावरण बिाउि लाचगपरेका चिए।
आफैंसभत्र जहटल साम्प्रदानयक लवभाजि खेलपरहेको भारतले िेपाललाई संघीयतामा जाि घिेट्िे र
सोअदतगता ससगंो तराईलाई एक प्रदेश बिाउिे र उ त प्रदेशमा ससस् क ममा जथतै असदतोषको
बाढी ल्याएर काठमाडौंबाट अलग पारेर भारतमा गाने िे इस्ददरा गादधी र कावको रणिीनतक
योजिालाई प्िजिवि हदि भारतीय अचधकारीहरू यो वा त्यो रूपमा संलग्ि रहेको तथ्य बाहहर
आउाँदै गदाा भारतको त्यो िीनत सफल भएमा त्यसैको आवरणसभत्रबाट पहाड, तराई सबैनतर
भारतसाँग सीमा जोडडएका भूभागमा साम्प्रदानयक समािता राख् िेहरूका बीिमा अलगअलग
राज्यको माग समयराएममा प्रबल ह्ाँदै गएर ससगंो भारतलाई अस्थिर बिाउि स िे क्रालाई भिे
भारतले ब्झेको देखखएि।
तर िदी प्रणालीले जोडेको िेपालको हहमाल, पहाड र तराईको सम्बदध खल्बसलि गएमा
कालादतरमा तराई र उत्तरी भारतले महाँगो मूल्य ि् ता गि्ापिे तथ्यबारे भारतमा मोदी सरकार
गठि भएपननको भारत सजग भएको देखखदन।
संवेदिशील क्रा के हो भिे भारतको अनघल्लो सरकारले आफ्िो तराई िीनत कायाादवयि गदाा
िेपालमा भारतको प्रभाव क्षेत्र संक्चित ह्ि गई पूवा-पस्श्िम राजमागकाो दक्षक्षणमा सीसमत ह्ि
आइप्ग्िे र िेपालको बााँकी भूभाग भारतले चिनियााँ प्रभाव लवथतारका लाचग थवेस्च्नक रूपमा थवत:
नोडडहदएको ब्खझिे क्रामा भारतको ध्याि गएको चिएि।
िेपालजथतो सरल र मेिी-महाकाली समाि भूगोल र मूलत: समाि संथकृनत भएको म्ल्कलाई
कृरिटत्रम पहहिाि सभराएर त्यसैका आधारमा िेपालमा जातीय प्रदेश निमााण गिे र त्यसबाट
िेपालमा सधैं अशास्दत र अस्थिरता निमााण गरेर त्यथतो अशास्दत र अस्थिरताको बाटो
ए काईसौं शताबतदीमा लवश् व राजिीनतक केदर बदिे सम्भाविा देखाइरहेका भारत र िीिलाई
अशादत र अस्थिर बिाइरहिे केही पस्श् िमा राष्िहरूको सभत्री म्रादलाई पनि भारतीय स्रक्षा
एजेदसीहरूले िेपालको सददभामा ब्झ्ि िाहेको देखखएि।
6

7. भारतको ियााँ सरकार यस सबालमा अनघल्लो सरकारभददा धेरै दरूदृस्ष्टय् त देखखयो। भलवष्यमा
एउटा महाशस् त बदिे संकल्प बोकेको र िेपालको जलस्रोतमा आफ्िो रणिीनतक भलवष्य देखेको
भारतले केही मधेसी िेताहरूको पहाडलवरुद्धको घृणाको राजिीनतलाई स्मस्म्याएर बथिे िाहिा
देखाएि। स्षमा थवराज र िरेदर मोदीले त्यसको थपष्ट जिाउ हदइसकेका नि।्
त्यसैले बदसलएको पररवेशमा िेपालले संघीयतासम्बदधी आफ्िो िीनतमा प्िलवािार गि्ापना र
त्यसका लाचग यो सवााचधक उपय् त समय हो।
7
अदिपूणा पोथट
२०७१ भदल १० गते मंगलबार