भारत र चीन को उदयसंगै जापान संगको सम्वन्धमा उनिहरुको प्रभाव र शक्ति विस्तारको क्रममा एसियामा विकाश हुँदै गएको रणनीतिक चुनौतीमा नेपालका चुनौती र सम्भावना बारे चर्चा गरिएको लेख

1. एसियामा ववििककससिितत ररणणननीीतततत रर ननेपेपाालल
1
केशिप्रिाद भट्टराई
ग्रिसदेखि इरानिम्मको भूभाग जितेर हिन्दुकुश िुुँदै अफगातनस्तानमा आइपुगेपति सिकन्दरले
पठानिरूको िामना गनुुपर् यो। त तीन महिनामा इरानमा पूण ुतनयन्रण गनु िम ुउनलाई
अफगातनस्तानमा वििय प्राप्त गनु तीन िर्ु (इ.पू. ३३०-३२७) लाग्यो। त
िोिी िमयमा उनले आफ्नी आमालाई यिरी िठी लेखेका ए, 'म अहिले सिििंिस्ता बिादुर र
िाििी मातनििरूको भूसममा आइपुगेको िु। त यिाुँको िरेक फुट िसमन तििोल्न मेरा िैतनकिरूलाई
इस्पातै-इस्पातले बनेको पखाुल फोनुुिस्तै कहठन ि। त तपाइुँले एउटा सिकन्दरलाई िन्म हदनुभयो
तर यिाुँ िरेक मातनि सिकन्दर िस्तै िन। त्'
ििंिारको दोस्रो शजततशाली राष्ट्र तत्कालीन िोसभयत ििंघले अफगातनस्तानमा आक्रमण गर् यो,
अफगानीिरू िोसभयत ििंघिुँग १० िर्ु लडे, तर पराजित भएनन। त् अल कायदाको आतिंककारी
आक्रमणविरुद्ध ििंिारको ििुशजततमान देश अमेररकालगायत अत्याधुतनक िैन्य क्षमताका नाटो
राष्ट्रिरू झन्डै डेढ दशकदेखख अफगान भूसममा लडडरिेका िन ्तर युद्ध अतनखणुत नै िोडेर
उनीिरू आफ्नो िैन्य फफतीको तयारीमा िन। त्

2. सिकन्दरले िुन जस् ततको िामना अफगातनस्तानमा गरे, त्यस्तै अनुभि िोसभयत ििंघ, अमेररका र
नाटो राष्ट्रले िदीयौंपति पतन गरररिेका िन। त् उता, िुन्नी उग्रपन् ीिरूले सिररया र इराकमा
आफ्नो प्रभाि र तनयन्रण तनरन्तर बढाइरिेका िन। त्
२०१३ मा मार ैइराकमा ८ ििार ििुिाधारण माररए। त धेरै कुरामा पज िम एसियाकै विस्तार मान्न
िफकने उत्तर अमेररकी राष्ट्रिरूमा ट्युतनसियाबािेक िबै मुजस्लम अततिादबाट पीडडत िन। त्
अमेररका र पज िम युरोपको िैतनक र रािनीततक िस्तक्षेप र िम नुमा उत्तरी अफाकाका
देशिरूमा आएको रािनीततक पररितुनले ती क्षेरमा झन ्अजस् रता र अन्योल पेको ि। त
मूलत: िरेक िर्ु यो िा त्यो रूपमा शजतत राष्ट्रिरूको रणनीततक स्िा ुआमजन्रत आन्तररक
द्िन्द्िमा मार ैििंिारमा कम्तीमा दुई लाख ५० ििार मातनिको मृत्यु िुने गरेको ि। त िालै
राष्ट्रििंघीय मानिा धकार आयोगका उच्िायोगकी उच्िायुतत नभी वपल्लेले भनेअनुिार सिररयामा
गिृयुद्ध िुरु भएयता पज िमी राष्ट्रद्िारा िम तु विरोहोिी र राष्ट्रपतत बिर अल-अिदप्रतत
बफादार िेनाबीिको गिृयुद्धमा एक लाख ९१ ििारको मृत्यु भयो र २९ लाख मातनि विस् ावपत
भए। त
2

3. उता, पूिु िोसभयत ििंघबाट िुट्हटएका मुजस्लम बिुलमध्ये एसियाका ताजिफकस्तान, उज्िेफकस्तान,
फक गिुस्तान, किाकस्तान, तुकुमेतनस्तानमा पतन अजस् रता, हिििंा र इस्लामी अततिादको विस्तार
भइरिेको ि। त एकाततर राज्य तनरिंकुशता र अकोततर मुजस्लम अततिाहदताले ििुर बनाएका ती
राष्ट्र अिुरक्षा, आ कु गततिीनता र भ्रष्ट्टािारले प ल लो भएका िन। त्
िीन, रूि, तयाजस्पयन िागर, इरान, अफगातनस्तानद्िारा घेररएका मध्य एसियाका मुजस्लम राष्ट्र
विगतमा ब्रिहटि र रूिी िाम्राज्यबीि िामररक स्िा कुो केन्रोहमा रिेको पासमर, हिन्दुकुश र ततयान
शान पिुत क्षेरमा अिजस् त िन। त् अतत विसशष्ट्ट रणनीततक मित्त्ि बोकेको भूभाग भएकाले मार
िोइन, तेल, प्राकृततक ग्याि, खतनि पदा ुर िन िम्पदाले पतन यी मुलुक भररभराउ िन। त्
तयनै पिुतबाट उत्पवत्त भएर अरल िागरमा गएर समसिने मध्य एसियाका प्रमुख नदी अमुदररया र
िुरदररयाले मुजस्लम र फक्रज ियन िभ्यताको िीमा कोने काम पतन गरेका िन। त्
ग्रिका सिकन्दर, पसिुयाका दररयि प्र म, मिंगोसलयाका िगिंेि खाुँ र उज्िेफकस्तानका ततमुर
िस्ता मिायोद्धािरूले कततपय अिस् ामा क्रूर र शजततशाली इततिाि तनमाुण गरेको मध्य
एसियाका यी मुलुकका बीिमा कुनै प्राकृततक िीमा िैन। त
स्टासलनले यी पाुँि मुलुकको मुजस्लम िनििंख्यालाई एकताबद्ध िुन नहदन कृब्ररम आधारमा
तयनीिरूलाई विसभन्न स्िायत्त प्रान्तमा विभािन गररहदएका ए। त िोसभयत ििंघको विघटनपति
यी िबै स्ितन्र भए। त वि िको एक प्रमुख रणनीततक मित्त्िका क्षेरमा परेकाले यी मुलुकले
अमेररका, िीन, रूि, भारत, इरान, तुकी र पाफकस्तान िस्ता अन्तराुजष्ट्रय र क्षेरीय शजततिरूको
कहठन आ कु र िामररक दबाब खेवपरिेका िन। त्
अमेररका, िीन, रूि िस्ता शजतत राष्ट्रिरूको परस्पर विपरीत स्िा कुो टकरािटका कारण यी
मुलुकको जस् रता र आ कु विकाि मार पति परेको िैन। त तयनीिरूले विखण्डनको िम्भािना
पतन बोकेकै िन। त्
ििंक्षेपमा उत्तर अफाकादेखख पज िम, मध्य र दक्षक्षण एसिया िुुँदै इन्डोनेसिया र फफसलवपन्ििम्मका
देश इस्लामी अततिादबाट पीडडत िन ्र यी िबै अततिाद यो िा त्यो रूपमा शजततराष्ट्रको
रणनीततक स्िा ुर प्रततस्पधाुबाट िजन्मएका िुन। त्
ददक्षक्षििणण एएससससययाा रर ददक्षक्षििणणपपूर्वूर्वीी एएससससययााककाा चचुनुनौौततीी
3

4. एसियाको िुदरूपूिुदेखख पज िम िेउिम्म बसलयो रणनीततक प्रभाि राख् ने भारत, िीन, िापान,
दक्षक्षण कोररया, इिरायल र रूि िस्ता शजततशाली देशमा प्रखर राष्ट्रिादी िविका नेता ित्तामा
िन। त् भूमण्डलीकरणले तनमाुण गरेको गहिरो आ कु अन्तरिम्बन्धलाई िुनतती हदुँदै ििंिारको
दोस्रो र तेस्रो ठूलो आ कु शजतत बनेका िीन र िापान पूिी िीन िागरका ििाना हदयायुर
िेन्काकु द्िीप िमूिमा को स्िासमत्िलाई सलएर कडा िैन्य प्रततस्पधाुमा उरेका िन। त्
सबैले जित् ने र ेरेक नािकरकले ससरानीमा राख्ने संवर्वधान बनाउन नसक्ने ेो भने एससयाको एक
छेउदेखि अको छेउसम्म ेुन्डरी मच्चाएर आइरेेको रणनीततक आँधी-बेेरीले कसैलाई बाँकी राख् ने
छैन।
दुिै देशले लडाकु विमान र िलबेडा ती द्िीपिमूिको तनगरानीमा तैना गरेका िन। त् िीनले
मानिरहित स्ििासलत ड्रोन विमान पतन त्यिाुँ तनगरानीमा पठाउन ालेको ि। त
िापानिुँग िुरक्षा िजन्ध गरेको अमेररकाले आि यक परे िजन्धअनुिार िापानको िुरक्षा ुलड्ने
घोर्णा गररिकेको ि। त िाब्रबकमा आन्र र प्रशान्त मिािागर क्षेरमा बराबर िैन्य क्षमता तैना
गरररिेकोमा िापान र दक्षक्षण कोररया िस्ता ठूला र विकसित अ तुन्रका िा ैिीन, भारत र
इन्डोनेसिया िस्ता उदीयमान अ तुन्रको उपजस् तत र उनीिरूको बढ्दो िैतनक क्षमताको कारण
अमेररकी राष्ट्रपतत बाराक ओबामाले आफ्नो 'एसिया धुरी' को नीतत घोर्णा गरेका िन। त् यि
िन्दभुमा इराक र अफगातनस्तान िस्ता मुलुकबाट आफ्नो िैन्य फफताु गरे पतन पूिी, दक्षक्षणपूिी
र प्रशान्त क्षेरमा आफ्नो िैतनक उपजस् तत बढाउने रणनीतत अमेररकाले घोर्णा गररिकेको ि। त
यिअन्तगतु आन्र मिािागर क्षेरको िैतनक उपजस् ततलाई १० प्रततशत घटाएर एसिया र प्रशान्त
क्षेरमा बढाउुँदै ि। त अस्रेसलया, न्युजिल्यान्ड, फफसलवपन्ि, ाइल्यान्ड, िापान र दक्षक्षण कोररयािुँग
िुरक्षा िजन्ध गरेको अमेररकाले ती देशमा आफ्नो िैन्य अड् डा राखेकै ि। त
िा ैअमेररकाले उतत क्षेरमा दशकौंदेखख आफ्नो िातौं ििंगी बेडा तैना गरेको ि, ििको दातयत्ि
रूि र िापानबीिको कुररल द्िीप िमूिदेखख अस्रेसलया दक्षक्षण अन्टाहटुका िुुँदै भारत-पाफकस्तान
िीमािम्मको १२ करोड ४० लाख िग ुफकलोसमटर क्षेर रिेको ि। त यिी क्षेरमा िीन, भारत, रूि,
उत्तर र दक्षक्षण कोररया िस्ता ििंिारका पाुँि ठूला िैन्य शजततिरूिमेत पिुन। त्
आफ्नो स् ापनाकालदेखख नै िीनिुँग पाफकस्तानको घतनष्ट्ट रणनीततक िम्बन्ध रहिआएको ि, तर
अगस्त १३ मा दी डडप्लोम्याटमा प्रकासशत अखखलेश वपल्लालामारीको लेखअनुिार िीनको मुजस्लम
4

5. बिुल सिजन्ियाङको उगुर स्िायत्त प्रदेशमा मुजस्लम कट्टरपन् ी त ा पृ कतािादीद्िारा िञ् िासलत
बढ्दो िातीय हिििंामा पाफकस्तानको िात रिेको आशिंका िीनलाई ि। त
यिले िमग्र दक्षक्षण एसियाको रणनीततक िातािरणमा पररितुन ल्याउने िम्भािना बोकेको ि। त
सिजन्ियाङमा िीनले पृ कतािादीविरुद्ध स्ििासलत ड्रोन आक्रमण िुरु गरेको ि। त काराकोरम
क्षेरको विकट पिाडी िाखम माग ुिुुँदै अफगातनस्तान र पाफकस्तानका आहदिािी क्षेरमा अल
कायदा र तासलिानी िमूिद्िारा प्रसशक्षक्षत लडाकु सिजन्ियाङमा प्रिेश गरेर आतिंक मच्िाइरिेको
अनुभि िीनले गरररिेको अिंफकत पाण्डाले पतन हद डडप्लोम्याटमा लेखेका िन। त्
यिका िा ै ितनयाुँ भूउपग्रिले सिजन्ियाङको विकट िीमा क्षेरमा लडाकुले आिागमनका ला ग
उपयोग गने गरेको गुप्त िुरुङ माग ुपतन फेला पारेका िन। त् अफगातनस्तान र पाफकस्तानका िा ै
मध्य एसियाका मुजस्लम बिुल मुलुकिरूिुँग िीमा िोडडएको सिजन्ियाङमा बढ्दो इस्लासमक
पृ कतािादी गततवि धले िीन-पाफकस्तान िम्बन्धमा िहटलता प्ने िुतनज ित िस्तै ि। त
त्यिमा निाि िररफको तनिाु ित िरकारको रािीनामाको माग गदै विसभन् न इस्लासमक
ििंगठनिहित प्रसिद्ध फक्रकेट खेलाडी इमरान खानको दलले िञ् िालन गरेको ितुमान रािनीततक
विरोध कायुक्रम बसलयो बन्दै गएमा पाफकस्तानमा िररफ िरकार कमिोर बन्ने र कट्टरपन् ीिरू
बसलयो िुुँदै िानेिन। त् यिले िीन-पाफकस्तान िम्बन्धमा प िुनतती प्ने देखखन्ि। त
यो िन्दभुमा अफगातनस्तान-पाफकस्तान क्षेरमा अिजस् त तासलिान र अल कायदा भारत र
िीनको ला ग प्रमुख िुरक्षा ििंकट बन्ने जस् तत देखखएका िन। त् यिले दुई मुलुकका िम्बन्धमा
नयाुँ रणनीततक िमीकरण बन् ने िम्भािना पतन बन्दै गएको ि। त
रर ननेपेपाालल ससन्न्ददभभ भ
तनरन्तर िुनततीपूणु बन्दै आएको आन्तररक र बाह्य पररजस् ततमा-भूरािनीतत र
भूमण्डलीकरणबीिको अि यम्भािी द्िन्द्िले अमेररका, भारत, िीन, रूि, िापान िस्ता बसलया
ििंस् ा, अ तुन्र, िैन्य िामर्थ यु , रािनीततक ििंस्कृतत, नेतृत्ि र शजततशाली अन्तराुजष्ट्रय पहििान
बनाएका देश पतन आफ्नो भविष्ट्यबारे िजन्तत िन। त्
नेपालबारे किैलाई भन्नुपदैन। त दुभाुग्य के िो भने िाम्रो रािनीततक नेतृत्ि राष्ट्रको गम्भीर िुरक्षा
ििंकटको तनिारणा ुबसलयो रणनीतत तनमाुणमा भन्दा आफ्ना रािनीततक दुराग्रि र कुण्ठामा पाइन
5

6. िाल्दै नेपालको राजष्ट्रय िुरक्षा र अजस्तत्िमा एकपति अको िहटल ििंकट प्नमा नै आफ्नो
बिादुरी िजम्झरिेको ि। त
िो, देशमा ििंकट र िुनतती आइरिन्ि। त कोिी ििंकट र िुनतती प्ने िुन्िन,् कोिी ततनबाट देशलाई
पार लगाउने िुन्िन। त् मुलुकमा राष्ट्र-भन्िक र राष्ट्र-रक्षक पतन िुन्िन। त् एकाततर मूल्यिरूको
विनाि र विघटन भइरिेको िुन्ि, अकोततर मूल्य िेतना र वि िाि तनमाुणको काम पतन झन ्
तदारुकताका िा अतघ बहढरिेको िुन्ि। त
यिैका ला ग ििंस् ा, ििंगठन र नेतृत्ि िाहिने िो। त िामी त्यस्तो िेतनाको स्तर बढेको कुरा
गरररिेका िौं, तर किले किाुँ त्यस्तो िेतना बढाउने काम गरररिेको ि? िामीिुँग उत्तर िैन। त
मुलुकमा िेतना विकाि गने, मूल्य र वि िाि रोप्ने काम पररिार, िमाि, सशक्षण ििंस् ा, नागररक
ििंगठन र रािनीततक दलिरूले गिुन,् तर िामीकिाुँ ती काम भइरिेको ि? िामीिुँग फेरर उत्तर
िैन। त
राजष्ट्रय पहििान, मूल्य, ििंस्कृतत र परम्पराको विघटनलाई िामीले िेतना विकािका रूपमा दरररोहता
देखाइरिेका िौं। त राष्ट्र र िमािको उन् नततको प्रमुख आधार राजष्ट्रय ििंस्कृततिहित नागररकलाई
उपलब्ध उन् नत स्ितन्रता िो। त
िाम्रो अ धकार र स्ितन्रताका ला ग िामीले राणा, पञ् िायत र रािाविरुद्ध लड्यौं, कागिमा िबै
अ धकार र स्ितन्रता पायौं, तर व्यििारमा??? तनधतुक भन् न िफकन्ि, िामीले िाम्रो स्ितन्रता
िरण गने धेरै ििंस् ा, ियौं र ििारौं नेता प्यौं, तर िाम्रो स्ितन्रताको रक्षा ुउसभने एउटा
भरपदो ििंस् ा र नेता बन् न हदएनौं। त
िाम्रो स्ितन्रता र वि िािलाई रक्षा गररहदने र ततनलाई प्रभािकारी बनाइहदने काम ििंविधान,
कानुन, िाझा मूल्य, वि िाि, मानदण्डिरूले गिुन ्र यो िबै कुराको नेतृत्ि राजष्ट्रय ििंस् ा र
रािनीततले गिु। त
िामीले बनाइरिेको ििंविधानमा भनेिस्तै नागररकको स्ितन्रता, मूल्य र वि िािलाई ििंस् ागत
गनु िो?
िो भने, त्यिले कुनै बाहिरी मद्दत र दबाबविना नै िरेक नागररकलाई प्रतततन धत्ि गरेकै िुनुपिु। त
िरेकको आस् ा िोड्नुपिु। त िुनािमा कोिी िानु-जित्न ितिन,् तर ििंविधानमा कोिी िारेको
िुनुिुुँदैन, िबैले जितेकै िुनुपिु। त
6

7. िबैले जित्ने र िरेक नागररकले सिरानीमा राख् ने ििंविधान बनाउन नितने िो भने एसियाको एक
िेउदेखख अको िेउिम्म िुन्डरी मच्िाएर आइरिेको रणनीततक आुँधी-बेिरीले किैलाई बाुँकी राख्ने
िैन। त ध्यान हदए िुन्ि, अब बढानुका ला ग राणा-रािा िैनन। त्पञ् िायत पतन िैन। त
त्यस्तो आुँधीमा अब बढाररने पालो आयो भनेर अहिलेको ित्ताको केन्रोह र िृत्तमा रिेकाले िजम्झन
िायद हढलो भइिकेको ि। त
7
अन्नपूणभ पोस्ट, २०७१ भदौ १७ िते मंिलबार