ठूला र शक्तिशाली राष्ट्रहरुको अत्यन्त जटील भूराजनीतिक स्वार्थहरुको भुङ्ग्रोमा साना राष्ट्रहरुले कसरी आफ्नो राजनीतिक स्थीरता,आर्थिक संवृद्धि, राष्ट्रिय सुरक्षा र प्रजातान्त्रिक प्रणालीको सफलतालाई सुनिश्चित गर्न सक्छन भन्ने बारे नेपालको सन्दर्भमा प्रकाश पारिएको लेख

1. साना ररााष्ट्ष्ट्ररहहरुरुककोो ससुरुरक्षक्षाा
1
ककेेशशववप्रप्रससाादद भभट्टट्टररााईई
चीन र भारतको बीचमा रहेर हामीले आर्थिक ववकासका बवलया आधार खडा गननि छ ।
गर रबी , अशावतत, भूराजनीवतक जरिलता, प्राकृवतक स्रोत र साधनको वववेकहीन उपयोग र शविशाली वछमेकीहरूका
आर्थिक र रणनीवतक स्वाथिका भनमरीमा परेका संसारका ६० भतदा बढी साना र मझौला राष्ट्रहरू उच्च सनरक्षा संकि
भोवगरहेका छन् यस्तो राष्ट्रको जनसंख्या संसारको कनल जनसंख्याको झतडै एकवतहाइ छ।
यो सतदभिसमेतलाई दृविगत गरेर नै मलेवसयाका पूविप्रधानमतरी महावथर मोहम्मदले 'दनई हजार वर्िको अननभव र ज्ञानका
ववराि् पवितहरू वनमािण गररसक्दा पवन हामी हाम्रा व्यवहारहरूलाई व्यववस्थत गने सबालमा ढनंगे यनगका मावनसभतदा
बढी योग्य र सक्षम देवखएका छैनौं' भनेर भने।
हामीले हेदािहेदै, एकावतर रूप अकोवतर यनरोवपयन यनवनयन र नािो संगठन राष्ट्रहरूको रणनीवतक स्वाथि र महत्त्वाकांक्षाको
जालो कससिँदै जािँदा यनक्रेनमा संकि वनवम्तयो। क्रक्रवमया रूसमा गावभयो।
यनक्रेनबारेको अमेररकी र यनरोपीय नीवत यथाथिववपरीत रणनीवतक आवेगको लगानी हो भनेर फरेन पवलसी ना मक एक
अमेररकी पवरकामा गोडिन एडम्सले लेखेका छन्।

2. अको अमेररकी पवरका क्रद अट्लावतिकमा ववख्यात अमेररकी इवतहासकार जोन लेवबस गक्रिसले पूवी यनरोपमा नािोको
ववस्तार शीतयनद्धपवछको यथाथिववपरीतको अववचाररत, असामवयक र असातदर्भिक कायि बताएका छन्। पूवि अमेररकी
राष्ट्रपवत एच डब्लू बनसका रावष्ट्रय सनरक्षा सल्लाहकार ब्रेति स्कोबक्रोफ्ि र वबल वक्लतिनका रक्षामतरी वववलयम पेरी पवन
नािोको यो ववस्तारको औवचत्य देख्दैनन्।
स्वततरता र प्रजाततरका मूल्य परम्पराहरू नै अमेररका र पविम यनरोपका वास्तववक पवहचान हुन्। ववश् वको लावग
योभतदा ठूलो उनीहरूको अको योगदान हुनै सक्दैन। तर स्वततरता र प्रजाततरको नैवतक मूल्य र शविको प्रभाव स्वयं
यनरोप र अमेररकाले आत्मसात गनि सकेनन् र सोवभयत संघ र पूवीयनरोपमा भएको साम्यवादको अवश्यम्भावी पतनलाई
आफ्ना संकीणि रणनीवतक स्वाथिपूर्तिमा लगानी गरररहे त्यसो नगरेको भए पविम यनरोपको प्रजाततर र समृद्ध अथिततरले
आफैं पूवीयनरोप र रूसलाई पविमी राष्ट्रहरूका नैवतक साम्राज्यमा रूपाततरण गररसकेका हुने वथए।
तर त्यसो भएन। अमेररकी पवरका 'क्रद अट्लावतिक' र प्रवसद्ध जमिन अनलाइन पवरका 'स्पाइगल' का अननसार फेब्रनवरी ९,
१९९० मा क्रेमवलनको सेति क्याथररन हलमा जमिनीको एकीकरणबारे वाताि हुिँदै गदाि अमेररकी ववदेशमतरी जेम्स ए.
बेकरले सोवभयत राष्ट्रपवत वमखाइल गोबािचोभलाई सोवभयत संघले जमिनीको एकीकरणमा बाधा नक्रद ए नािोको सैतय
संरचना सावबकको स्थानबाि एक इतच पवन पूवितफि नबढ्ने प्रवतबद्धता जनाएका वथए।
त्यसको भोवलपल्िको त्यस्तै बैठकमा पवश् चम जमिन चातसलर हेल्मनि कोल र जमिन परराष्ट्रमतरी हातस देवरक गेतस्चरले
गोवािचोभ र सोवभयत परराष्ट्रमतरी एडनवाडि शेभडिनाड्जेसमक्ष त्यही प्रवतबद्धता दोहोर् याएका वथए। तर यी
प्रवतबद्धताहरूले वलवखत स्वरूप ग्रहण नगदै सोवभयत संघ अस्तव्यस्त हुिँदै गयो।
नािो सैवनकहरू पवहला पूवीजमिनी पसे। अमेररका र जमिनी आफ्नो पूवि आश्वासनववपरीत अवघ बढेको आरोप रूसी
राष्ट्रपवत बोररस येल्तवसनले लगाए, तर आततररक रूपमा कमजोर हुिँदै गएको रूप नािोको ववस्तारववरुद्ध जानसक्ने
अवस्थामा वथएन।
2

3. सोवभयत संघको पतनपवछ पूवी यनरोपका सोवभयत संघ आबद्ध राष्ट्रहरू- बनल्गेररया, रुमावनया, स्लोभाक्रकया, स्लोभावनया
र पूवि सोवभयत राज्यहरू वलथनवावनया र सीमा जोवडएकै राष्ट्र इस्िोवनया र लातवभयालाई पवन नािोमा समावेश भए।
सन् २००९ मा अल्वावनया र क्रोएवसया पवन नािोमा समावेश भए।
सोवभयत यनगमा नािो राष्ट्र र मस्कोबीचको दूरी २७०० क्रकलोवमिर वथयो जनन हाल आएर आठ सय क्रकलोवमिरमा
सीवमत भएको छ। हुिँदाहुिँदै रूससिँग सीमा जोवडएका तर संवेदनशील रणनीवतक अववस्थवत र सैतय क्षमताको वहसाबले
बवलया जर्जिया र यनक्रेनलाई पवन नािो संगठनमा आबद्ध गने अवभयानको अततयिबािै यनक्रेनमा वतिमान संकि उत्पत न
भयो।
के कनरा पवन वबसिन सककिँदैन भने, भू-राजनीवतक यथाथि र शवि राष्ट्रहरूको रणनीवतक स्वाथिका दबाब आफ्ना ठाउिँमा
होलान्, तर आर्थिकरूपले कमजोर रूससिँग भतदा बवलयो र आर्थिक रूपमा समृद्ध नािो राष्ट्रहरू र यनरोपीय समनदायसिँग
आबद्ध रहेर आफ्ना अवसर र सम्भावनालाई ववकास र ववस्तार गने पूवीयनरोपका मनलनकहरूको स्वाभाववक चाहनालाई
अननवचत भने भत न सककिँदैन।
ययनक्रनक्रेेनन ससंकंकिि रर क्रक्रफफननल्ल्ययााततडड अअनननभनभवव
सेप्िेम्बरमा तयनयोकि िाइम्समा रेने तयबगिले यनक्रेन संकिको समाधानमा क्रफनल्यातड मोडल उपयनि हुने अवधारणा राखेका
छन्। पवश् चममा स्वीडेन, उत्तरमा नवे र पूविमा रूससिँग सीमा जोवडएको र आधनवनक ववश्वको सबैभतदा ववकवसत
देशमध्येमा गवनने तर करठन भूराजनीवतक अववस्थवतमा रहेको सानो राष्ट्र क्रफनल्यातडले महाकाय भूगोल र सैतय
क्षमताको वछमेकीसिँग शीतयनद्ध र पूवीयनरोपमा साम्यवाद ववस्तारका सबै रणनीवतक दबाबलाई धातदै आफ्नो स्वततरता ,
शावतत र समृवद्धलाई वनरततर अकनवठठत रावखरहन सक् यो।
तयबगिले भनेअननसार यो सफलताको पछावड क्रफनल्यातडको पूणि प्रजातावतरक शासन प्रणाली , सबल बजार अथिततर र
भरपदो सनरक्षा प्रणाली वथयो। क्रफनल्यातडको आर्थिक समृवद्धले सोवभयत अथिततरलाई पवन १९७० को दशकको
अतत्यसम्म भरपदो िेवा क्रदइरहेको वथयो।
एक्क ाईसौं शताब्दीको नतेत्ृव गन ेप्रबल सम्भावना भएका भारत र चीनबीचको अववस्थवत , सबैका ला वग सहज
हावापानी, भौगोवलक ववववधताल ेनपेाललाई एवसया र प्रशातत क्षरेको अततराविष्ट्रय कूिनीवतको केतर र पयििनको प्रमनख
गततव्यको रूपमा ववकास गन िसक्रकन ेपयाप्ति सम्भावना छ।अभाव केवल सम्मावनत र समद्धृ नपेालको नतेृत्व गनि सक्षम,
स्वच्छ , इम ा न दा र,भव वष् य दृव ि र सनदृढ इच्छाशवियनि व्यविको म ा र हो ।
सोवभयत संघ र क्रफनल्यातडबीच सन् १९४८ मा सम्पन्न वमरता र सहयोग सवतधअततगित आफ्नो भूवम सोवभयत
संघववरुद्ध उपयोग हुन नक्रदने र क्रफनल्यातडको आततररक स्वततरतामावथ सोवभयत संघबाि कननै हस्तक्षेप नगने
सहमवतलाई क्रफनल्यातडको राजनीवतक नेतृत्वले ठूलो बनवद्धमत्ता, राजनीवतक पररपक्वता र उच्च कूिनीवतक कौशल देखाएर
वनवािह गरररह्यो। फलत: क्रफनल्यातडमा उन्नत प्रजातावतरक अभ्यास र उदार अथिततरले वनरतत रता पाइरह्यो र क्रफनल्यातड
संसारकै सबैभतदा ववकवसत मनलनकमध्येमा दररन आइपनग्यो।
सोभतदा अवघ १९३९-४० को वहउिँदमा क्रफनल्यातडको जल र स्थल क्षेरमा सैतय तैनाथीको मागलाई क्रफनल्यातडले इतकार
गरेपवछ सोवभयत संघले क्रफनल्यातडमावथ आक्रमण गरेको वथयो। क्रफवनसहरूले असाधारण बहादनरी देखाएर मवहनौं लडे र
सोवभयत सेनालाई परावजत गरे। त्यसपवछ सोवभयत संघले गरेको भयानक बमबारीमा क्रफनल्यातडको दवक्षणी सनरक्षा घेरो
ध्वस्त भयो।
3

4. त्यसपवछ आफ्नो ठूलो भूभाग सोवभयत संघलाई सनम्पन र हातको प्रायद्वीपमा सोवभयत जलसेनाको अड्डा वनमािण गनि क्रदन
क्रफनल्यातड बाध्य भयो। दोस्रो ववश्वयनद्धकै क्रममा १९४४ मा पवन क्रफनल्यातड र सोवभयत संघको बीचमा घमासान यनद्ध
भएको वथयो।
क्रफवनसहरूको असाधारण बहादनरीबाि स्िावलन वववस्मत, प्रभाववत र रवसत पवन वथए। त्यसैकारण 'ठूला शविहरूको द्वतद्व
र स्वाथिमा संलग्न नहुने क्रफनल्यातडको चाहनालाई सम्मान गदै...' भत ने वाक्यांशलाई प्रस्तावनामा नै राखेर १९४८ को
सोवभयत-क्रफनल्यातड शावतत र सहयोग सवतध गनि स्िावलन तयार भए। ५० वर्िको लावग सम्झौता भएको पोकिकला उद
जल सैवनक अड्डा सात वर्िपवछ नै रुस्चेभले क्रफनल्यातडलाई क्रफताि गरे।
१९४८ को सवतधले गरेको अपेक्षाअननरूपको सोवभयत संघको रणनीवतक स्वाथिलाई सम्मान गने आफ्नो प्रवतबद्धतालाई
क्रफनल्यातडले इमानदारीपूविकवनवािह गरेको ववश्वासको वातावरणमा नै १९४८ को सवतधलाई ववस्थापन गरेर १९९२ मा
रूस र क्रफनल्यातडले नयािँ सवतध गरे। १९९२ को सवतधले क्रफनल्यातडको परराष्ट्र नीवतलाई संकनवचत पाने १९४८ का
सवतधका सबै प्रावधानहरू हिायो।
एउिा महाकाय शविशाली अवधनायकवादी शासनको वछमेकमा रहेर उसका सामररक स्वाथिलाई चननौती नक्रदईकन नै
साना मनलनकहरूले पवन सफल कूिनीवत, सबल सनरक्षा र ववकास रणनीवत अवलम्बन गरेर आफ्नो रावष्ट्रय पवहचानको रक्षा,
अततरािवष्ट्रय ख्यावत र आर्थिक समृवद्ध हावसल गनि सक्छन् र आफ्ना नागररकलाई संसारकैउन्नत प्रजाततर र सफलतम
अथिततरको लाभ वनरततर उपलब्ध गराइरहन सक्छन् भन्ने कनरालाई क्रफनल्यातडले सगवि सावबत गर् यो ।
ससंगापनर र ववस्स्ववट्ट्जजररल्ल्ययााततडडककोो ववशशक्षक्षाा
'साना मनलनकहरूले एक्लै ससंगो क्षेरलाई पररवतिन गने शवि त राख्दैनन् तर उनीहरूले आफ्नो स्वततरता र प्रभनसत्तालाई
सनरवक्षत राख्दै बढीभतदा बढी वमर बनाउन सकेर आफ्नो मनलनकमा अरूको चासो र सरोकार बढाई आफ्नो
सातदर्भिकतालाई पनवि गनि सकेभने स्वततर र साविभौम राष्ट्रको रूपमा आफ्नो सनरक्षा र समृवद्ध कायम रावखरहन सक्छन्।'
ससंगापनरका भाग्यववधाता ली क्वान यनको मावथका भनाइ यनवोन गनओ र वन जनन जीले गत वर्िको सेप्िेम्बरमा क्रद स्रेि
िाइम्समा प्रकावशत साना राष्ट्रहरूको सनरक्षाबारे लेखमा उद्धृत छ।
यो सतदभिमा वस्वट्जरल्यातडको सतदभि पवन आउिँछ। फ्रातस, अवस्रया, इिाली र जमिनी जस्ता वनरततर यनद्धरत शविशाली
राष्ट्रहरूबीचको सानो वस्वट्जरल्यातडले सात सय वर्िदेवख वववशि प्रजातावतरक प्रणाली अवलम्बन मारै गदै आइरहेको
छैन, दनई सय वर्िदेवख बवलयो सैतय क्षमतासवहतको तिस्थताको सफल अभ्यासलाई पवन वनरततरता क्रदइरहेको छ।
क्रफनल्यातड, ससंगापनर र वस्वट्जरल्यातडका भूराजनीवतक अववस्थवत फरक छन्। त्यसैअननरूप सनरक्षा रणनीवत पवन फरक
हुने नै भए, तर यी तीनै मनलनकका परराष्ट्र नीवतको केतरमा रहेको भने एउिै जरिल असनरक्षा संवेदनशीलतालाई वनरततर
गवतशील र उच्च कूिनीवतक क्षमता, रावष्ट्रय ववश्वसनीयता र राजनीवतक वस्थरताद्वारा सम्बोधन गदै रावष्ट्रय सनरक्षा र
समृवद्धलाई सनवनवश् चत गरररहे।
साथै, वनरततर आफ्ना तनलनात्मक आर्थिक लाभका क्षेरमा व्यापारका नयािँनयािँ सम्भावना र साझेदारहरू खोजी गदै
आफ्नो सनरक्षा संवेदनशीलतासिँग जोवडएका मनलनकहरूलाई आफूसिँग सनमधनर र शावततपूणि सम्बतधको लाभको अननभूवत
गराइरहन सकेर नै यी तीनविै मनलनक आजको हैवसयतमा आइपनगेका हुन्।
गनओ र जननजी अननसार वल क्वान यनले त आवश्यक परे राक्षससिँग पवन व्यापार गनि पवछ पननि हुिँदैन भनेर भनेका छन्। साना
मनलनकहरूले वद्वपक्षीय र बहुपक्षीय व्यापारद्वारा ठूला र शविशाली मनलनकहरूलाई आफूसिँगको सनमधनर सम्बतधको लाभ
अननभव गराइरहन सकेर नै आफ्नो सनरक्षा र सफलतालाई वनरततरता क्रदन सक्छन्। साना मनलनकहरूको रक्षा र
ववदेशनीवतको सफलताको मापदठड पवन सफल व्यापार नीवत हो भतन्ने सावबत भइसकेको छ।
4

5. क्षेरीय र अततरािवष्ट्रय सम्मेलन, गोष्ठी, सेवमनारहरूका लावग पवन आकर्िक केतरको रूपमा क्रफनल्यातड, ससंगापनर र
वस्वट्जरल्यातडले पयािप्त पूवािधार ववकास गरेका छन्। संघर्िरत वववभन्न मनलनक र पक्षहरूको वातािस्थल र मध्यस्थताको
लावग जेनेभा त ववख्यात छ।
सीमावती भारत र वतब्बतसिँगको व्यापारबाि नेपालले वलच्छवीकालदेवख आफ्नो समृद्ध इवतहास र सामथ्र्य वनमािण गरकेो
हो। वतब्बतसिँगको यनद्ध र शावतत कायम गने अभ्यासहरू व्यापाररक वहत रक्षाकै लावग भएका वथए।
वतिमान पररवेशमा चीन र भारत जस्ता ववशाल जनसंख्या र उदीयमान अथिततरबीचको भौगोवलक अववस्थवतलाई
नेपालले आफ्नो व्यापार ववकास, रावष्ट्रय सनरक्षा, समृवद्ध र अततरािवष्ट्रय सम्मान आजिन गने बवलयो आधारका रूपमा
ववकास गनि सक्छ।
आततररक शावतत, सनरक्षा र आवश्यक भौवतक पूवािधार ववकास गरेर साकि सवचवालयजस्ता क्षेरीय र अततरािवष्ट्रय
संगठनहरूका दजिनौं क्षेरीय कायािलयहरू स्थापना गराउन सक्छ। भारत , चीन, पाक्रकस्तान जस्ता मनलनकहरूका लावग
पारस्पररक वातािस्थल र अनेकौं क्षेरीय र अततरािवष्ट्रय सम्मेलन गोष्ठीहरूका लावग सनववधाजनक स्थानको रूपमा पवन
नेपाललाई ववकास गनि सक्रकतछ।
एक्काईसौं शताब्दीको नेतृत्व गने प्रबल सम्भावना भएका भारत र चीनबीचको अववस्थवत , अवत वववशि र सबैका लावग
सहज हावापानी, भौगोवलक ववववधताले नेपाललाई एवसया र प्रशातत क्षेरको अततरािवष्ट्रय कूिनीवतको केतर एवं अध्ययन,
वचक्रकत्सा, व्यापार, पयििनको प्रमनख गततव्यको रूपमा ववकास गनि सक्रकने पयािप्त सम्भावना छ।
अभाव केवल सम्मावनत र समृद्ध नेपालको नेतृत्व गनि सक्षम , स्वच्छ, इमानदार,भववष्य दृवि र सनदृढ इच्छाशवियनि
व्यविको मार हो।
5
अन्नपूणि पोस्ि२०७१ भदौ २४ गते , २४७१ शाल