शक्ति र सत्तामा रहेकाहरुको आर्थिक स्वार्थमा, आधात पर्ने वित्तिकै कसरी शासन सत्ता ढल्दछ, र कसरी सरकारहरु आम जनताको हितमा आवश्यक प्रभावकारी आर्थिक नीति अवलम्वन गर्न र प्रजातन्त्रलाई सवाल बनाउन भन्दा-- शासक वर्गकै हितमा केन्द्रित राज्य संचालन नीति अवलम्वन गर्न पुग्छन, भन्ने वारे नेपाल र विश्व सन्दर्भ समेटिएको लेख

1. 1
अन्नपूर्ण पोष्ट, विहिबार, साउनअन्नपूर्ण पोष्ट, विहिबार, साउन ११ गतेगते २०७१२०७१ शालशाल
शासकशासकहरुको अर्थतन्त्रहरुको अर्थतन्त्र रर निरीहनिरीह प्रजातन्त्रप्रजातन्त्र
के शिप्रसाद भट्टराई
फे व्रुअरी २०११मा इजिप्टमा लामो समय देखिका राष्रपतत िोस्नी मुबारकको शासन विरुद्ध िनता
सडकमा आए I उनी विरुद्ध िन असन्तोष त थियो नै, तर मूलत: सेनाले मुिारकलाई सियोग गरेन र
सडक प्रदशणनलाई विना िस्तक्षेप तनिाणध अति बढ्न हदयो I
िनता सडकमा आइरिेका थिए त्यसै बेला अमेररकाले इजिप्टलाई हदिंदै आइरिेको सैतनक र आथिणक
सियोग रोककहदयो I यसबाट सेनाको सुविधा, अिशर र अन्य लाभिरुमा ब्यापक कटौती िुने अिस्िा
आयो र अमेररकी सिायतालाई सुतनजचित गनण सेनाले मुिारकलाई बली िढाइहदयो I
रुसमा सन १९१७को सत्ता पररितणनलाई मार्कसणिादी क्राजन्तको सफलता भनेर बुखिन्छ I त्यो क्राजन्तको
एउटा पक्ष थियो तर त्यिााँ पतन सैन्य असन्तुजष्ट एउटा प्रिल कारर्को रुपमा रिेको थियो I १९१७को
फे व्रुिरीमा बोल्शेभभक, मेन्सेभभक र अन्य समाििादीिरू सडकमा प्रदशणन गरररिेका थिए I तर अकस्मात
प्रदशणन विरुद्ध िहटएका सैतनकिरुले आफ्ना-आफ्ना िततयार विद्रोिीिरुलाई सुजपपहदएको ििर सैतनक
कमाण्डरिरुले रुशी शासक िार तनकोलश द्वितीयलाई हदए I
तीन िषण अतिदेखि रुस प्रिम विचि युद्धमा सिंलग्न थियो I मुलुक िरम आथिणक सङ्कटमा थियो,
सैतनकिरुलाई पयाणप्त िेतन र अन्य सुविधा प्राप्त नभएको कारर् सेना तनकोलशसिंग सन्तुष्ट थिएन I
अि अको सन्दभण पतन िोिडएको थियो I रुसमा भोड्का सैतनकिरुको िीिन कै अङ्ग बतनसके को थियो I
विचि युद्धमा रुसी सेना राम्रो सिंग लड्न सककरिेका थिएनन र भोड्का िाएर युद्ध मैदानमा गएका
कारर् युद्धमा रुसी सेनाले अपेक्षक्षत प्रदशणन गनण नसककरिेको भन्ने तनकोलशलाई लाग्यो र उनले भोड्का
माथि प्रततिन्ध लगाइ हदए I आम िनता र सेना माि अत्यन्त लोकवप्रय रिेको भोड्का माथिको
प्रततिन्धले रुसको रािस्िमा एक ततिाइले कमी आयो I बढ्दो युद्ध ििण र िट्दो रािस्िको कारर्
तनकोलशले आफ्नो सरकारको पक्षमा सैतनक बफादारी सुरक्षक्षत गनण सके नन र उनको पतन भयो I
तनकोलशले िुन तनयतत भोगे, ७४ िषण पतछ भमिाइल गोिाणिोभले त्यस्तै बेिोरे I अत्यथधक राज्य
तनयन्रर् र उत्पादन अभभप्रेरर्ाको अभािमा शोभभयत अिणतन्र िला बस्नै आाँटेको थियो र सापयिादलाई
बोर्कदै कपयुतनस्ट पाटीका सबै तिका नेतािरु र सेनाको उच्ि रिन-सिनलाई धान्न सर्कने अिस्िामा
थिएन I त्यसैले िि गोिाणिोभ विरुद्ध गेन्नाडी येनायेभले विद्रोि गरे मस्कोको रेड स्र्किायरमा सेना र
बोररस एल्तभसनको नेतृत्िमा प्रदशणनकारीिरु आमने-सामने भए I त्यततिेर रुसी सेना शान्त बभसहदयो I

2. 2
येनायेभको नेतृत्िको कट्टरपन्िीिरुको विद्रोि असफल भयो तर अन्तत पाटी र सेनालाई हदनु पने लाभ,
सुविधा र अिशर हदने राज्यको िैभसयत नभएकै कारर् गोिाणिोभ र शोभभयत सङ्िको पतन पतन भयो I
त्यसै ताका िीनमा पतन सापयिादी शासन विरुद्ध लािौं मातनस सडकमा आए I तर एक दशक अति
देखि आथिणक सुधारको नीतत अिलपिन गरररिेको िीनले भसङ्गो पाटी पङ्जर्कत र सेनालाई सन्तुष्ट राने
आथिणक क्षमता आिणन गररसके को थियो I बरु पररितणनले उतनिरुको शजर्कत, सुविधा र लाभिरुलाई
कटौती गनण सर्क्यो त्यसैले िीतनया सेना १९८९को प्रिाताजन्रक आन्दोलनलाई दमन गनण कजस्सयो I
शासकिरुको एउटा राजष्रय र अन्तराणजष्रय सञ्िाल िुन्छ I सत्तामा आउन र हटर्कन उतनिरुको पहिलो
ध्यान धनको स्रोतमा रिेको िुन्छ I धनको स्रोतमा शजर्कतशाली पिुाँि र तनयन्रर् रान सर्कने र आफ्ना
प्रततद्िन्द्िी र प्रततष्पधी भन्दा बढी देश र विदेशका शजर्कतशाली िगण, समुदाय र स्िािण समूिलाई धन
माफण त प्राप्त िुने सुविधा,लाभ र अिशर वितरर् गरररिन सर्कनेिरु - ठीक-बेठीक िे िुन िषौं-िषण
सत्तामा हटककरिन्छन I दक्षक्षर् अमेररका, अकिका र एभशयाका धेरै मुलुकमा धेरै िराि शासकिरु यसै
कारर् लामो समय देखि सत्तामा छन I
त्यस्तो धनको स्रोत भनेको तेल, बिुमूल्य ितनि पदािण र विदेशी अनुदान िो I यो कायणमा गरीि िा
मध्य आय समूिमा पने देशका तनरङ्कु श िा प्रिाताजन्रक (?) प्रर्ालीबाट तनिाणथित सरकार मार नभएर
विकभसत र सपिृद्ध देशका शजर्कतशाली स्िािण के न्द्रिरु समेत सिंलग्न िुने त्यलाई दाजपबसा मोयो, ब्रुस
बुएनो डी मेस्कु इटा, अलास्टेयर जस्मि, िोन पककण न्स र पाउल कोभलयर िस्ता धेरै िथिणत लेिकिरुले
उदाङ्गो पारेका छन I
राम शरण महतराम शरण महतको बजेटको बजेट र निरीहर निरीह िेपालीिेपाली प्रजातन्त्रप्रजातन्त्र
नेपाली अिणतन्र िनताको अिणतन्र िोइन शासकिरुको मार िो भन्ने कु रालाई अिण मन्री रामशरर् मित
द्िारा असार २९ गते सिंसदमा प्रस्तुत २०७१-७२को राजष्रय बिेटले पुजष्ट गयो I सािंसदिरुले तनिाणिन
क्षेरमा आफ्ना प्रािभमकताका कायणक्रमिरु सिंिालन गनण पााँि करोड रुपैयााँको लाथग िको धपकी र दिाि
हदिंदै गदाण र कमिोर नैततक र रािनीततक इच्छाशजर्कतको कारर् सरकारसिंग ततनलाई धान्ने क्षमता
निुाँदा साविकमा सबै सािंसदिरुले पाई रिेको तर ब्यापक दुरुपयोग भैरिेको भनेर स्ियम सािंसदिरुले नै
सकारररिेको १० लाि मा अको ५ लाि िपेर १५ लाि पुयाणउन सरकार िाध्य भयो र मोटा-मोटी त्यिी
पद्धततमा ििण गने गरी अको १ करोड रुपैयााँ पतन िप्न सिमत भयो I िरेक तनिाणिन क्षेरमा न्युनतम ५
करोडको कायणक्रम सिंिालन गने सरकारी िािा पतन बिेट माफण त आयो र अको िषणको िावषणक बिेटमा
अहिलेको १ करोडलाई बढाएर ५ करोड यो िा त्यो हिसाबमा सािंसदको िातमा राखिहदने सरकारको
प्रततिद्धता पतन बिेट िर्कतब्यले गयो I
सािंसदिरु आफैं आफ्नो सुविधा लाभ र अिशर बारे तनर्णय गने एकलौटी अथधकार राने िाम्रो िस्तो
कमिोर प्रिातन्रमा यो अस्िाभाविक भने िोइन I विभभन्न िटील प्रकक्रया पुरागरी तनभमणत कानूनले आम

3. 3
िनतालाई उपलव्ध गराएका सुविधािरु प्राप्त गनण िन् कठीन प्रकक्रया अिलपिन गनुण पदाण ती सुविधा र
अिशरिरु कततपय सन्दभणमा अिणिीन िुाँने अिस्िामा आफ्ना लाथग आफैं तनर्णय गने र ती तत्काल
उपलव्ध भै िाल्ने अिस्िाले उनीिरुलाई िन प्रतततनथध भन्दा पतन एउटा विभशष्ट राज्य ढुकु टी दोिक
समूिको रुपमा िडा गरेको छ I
गृि मन्रालय, अिण मन्रालय र अन्य अरबौं अरब रकम िेलाउन पाइने मन्रालयलाई भलएर विभभन्न
सरकारी िटकिरु िीिका वििादका पछािड सत्ताका के न्द्रिरु र बभलया स्िािण समूििरुलाई िुशी पाने र
सरकारको पद र राष्रको ढुकु टी तिा ढुकु टीका स्रोतिरु माथि तनयन्रर् िमाएर आफ्नो रािनीतत र
आथिणक लाभ र अिशरिरुलाई सुरक्षक्षत पानण िो भन्नेमा कसैमा दुविधा रिेको छैन ।
त्यो यसकारर् िो कक - िामी किााँ रािनीततमा लाग्नु भनेको िसरी पतन पदमा पुग्नु, सामाजिक रुपमा
आफ्नो िैभसयत उठेको देिाउनु, पयाणप्त धन सङ्रि गनुण र त्यसको बलमा रािनीततक पद र सामाजिक
िैभसयत हटकाइरिनु िो I
आि भन्दा २०० िषण अति दोस्रो अमेररकी राष्रपतत िोन एडपसले भनेका थिए - “प्रिातन्रको आयु
अत्यन्त छोटो िुन्छ,शजर्कतको अपव्यय र अतत व्यय गदै यसले आफैं आफ्नो ित्या गदणछ, यसरी
आत्मित्या नगने प्रिातन्रलाई सिंसारले देिेकै छैन”।
६७ िषण अति बेलायतका सबै भन्दा प्रभािकारी र सपमातनत प्रधान मन्री मध्ये गतनने सर विन्स्टन
िथिणलले भने “प्रिातन्र सिणिा उत्तम व्यिस्िा िो भनेर कसैले ढोंग गरररिनु परेन ककनकक प्रिातन्रलाई
सबै भन्दा िराि व्यिस्िा भतनन्छ र त्यसैले अन्य सबै शासन प्रर्ालीलाई अिलपिन गररसककए पतछ
मार यस्ले पालो पाउाँ छ” I
िोरै सन्दभणिरुले एडपस र िथिणललाई गलत सावित गरेका छन, तर नेपाल, ििंगलादेश, पाककस्तान दक्षक्षर्
पूिण एभशया िुाँदै मध्य पूिण, अकिका र दक्षक्षर् तिा मध्य अमेररकाका धेरै देशिरुले लगातार उनीिरुलाई
सिी पतन सावित गरररिेका छन ।
प्रिातन्रको सबै भन्दा शजर्कतशाली पक्ष भनेको िनताको सपमान, स्िाभभमान, स्ितन्रता र प्रभुसत्तालाई
प्रतततनथधत्ि गने प्रर्ालीको रुपमा आफैं मा साध्यको पररिय बनाउनु िो I
िनताको व्यजर्कतगत र सामूहिक साम्यण, सािश र वििेक िेतनािाट तनमाणर् िुने विराट शजर्कतलाई
उतनिरुको सामूहिक प्रगतत र सिंिृद्थध, शाजन्त र एकताको पूाँिीमा रुपान्तरर् गनण यो ितत प्रभािकारी
अको प्रर्ाली नभएकोले यो अत्यन्त शजर्कतशाली र उत्तम साधन पतन िो I

4. 4
आिथधक तनिाणिनबाट शासक र नीतत तनमाणतािरु ियन िुने र िरेक मित्िपूर्ण नीतत अिलपिन गररिंदा
िनमत बुझ्ने र त्यसलाई अभभव्यजर्कत हदने पद्धतत र प्रकक्रयािरु पतन विकाश गररएकोले िन अपेक्षा
अनुरुप सिंसारका धेरै देशले ठूलो विकाश र सिंिृद्थध िााँभसल गरेका छन
रोिर ओसबोनणका अनुसार प्रिातन्रले िीिन पद्दतत र शासन प्रर्ालीको रुपमा मातनसलाई िीिनको
िास्तविक मूल्य र ममण अनुरुप जिउन ितत योगदान गरेको छ त्यतत सिंसारको समुच्ि साहित्य, कला,
दशणन, ज्ञान, विज्ञान र प्रविथधको क्षेरमा भएका उपलजव्धिरुले गरेका छैनन ।
तनचिय नै, व्यजर्कतगत र सामूहिक उिाण तिा भसिणनशीलतालाई तनरन्तर उध्िणगामी बनाउाँ दै मातनसलाई
आशा, उमिंग र विचिाश सहितको िीिन प्रिातन्रले मार हदएको छ । प्रिातन्रले िनतालाई हदने सेिा
िततसुकै न्यून िा अपूर्ण रिेपतन त्यो न्यूनता र अपूर्णतालाई आफ्नो समुदाय साँगै आफ्नो पतन व्यजर्कतगत
उन्नतत र प्रगततको पक्षमा ठोस योगदान गने भूभमकामा व्यजर्कत स्िावपत िुने भएकोले प्रिातन्र आफै मा
व्यजर्कतको सिोत्तम सुरक्षा र सपमानको आधार िो ।
पूिी िा पजचिमी दुिै सभ्यता अन्तगणत मूलत: सिै रािनीततक, सामाजिक, आथिणक र सािंस्कृ ततक
थिन्तन, ज्ञान र दशणनको के न्द्रमा मातनस र राज्य िीिको आपसी सपिन्ध रिेको छ । यो सपिन्धलाई
प्रिातन्रले ितत सुन्दर, सभ्य, सुसिंस्कृ त सपिृद्ध र ओिपूर्ण पररभाषा हदएको छ त्यतत अन्य कु नै
प्रर्ालीले हदएको छैन ।
त्यसैले प्रिातन्र िरेक नेपालीको लामो समय देखिको उत्कट अभभलाशा रहिआएको िो I तर स्िािण
समूििरुको अत्यथधक अरािक र अनैततक दिािका कारर् प्रिातन्र तनरन्तर कमिोर रहिआएको पतन
उवत्तकै सत्य िो ।
यसै कारर् नेपाली प्रिातन्र नेपालीिरुको स्ितन्रता,स्िाभभमान र सपमानको सुतनजचिततिाट सपिृद्ध
राष्र तनमाणर्मा पतछ पदै आिको तनयतत भोथगरिेको छ ।