1. Лекция тақырыбы:
Сайлау құқығы және сайлау жүйелері

2. Лекция жоспары:Лекция жоспары:
Сайлаудың мәні.Сайлаудың мәні.
Сайлау жүйелері.Сайлау жүйелері.
Референдум: ұғымы,түрлері.Референдум: ұғымы,түрлері.

3. Демократиялы мемлекетті ма ыздық ң ң
белгісі-оны азаматтарының ң
лауазымды адамдар мен мемлекеттік
билік органдарын, сондай-ақ
жергілікті зін- зі бас аруө ө қ
органдарын сайлау а еркін дауысғ
беру ар ылы атысыу болыпқ қ
табылады.

4. Көп елдердің саяси өмірінде сайлау рөлі мен мағынасы бірдейКөп елдердің саяси өмірінде сайлау рөлі мен мағынасы бірдей
еместігі белгіліеместігі белгілі
Сайлаудың төте және төте емес
(жанамалы) түрлері болады
Төте емес сайлауда
( жанама сайлау деп те аталады)
сайлаушылар белгілі бір
кандидаттарға дауыс
бермейді,тек оны
іріктеушілерге дауыс береді,
мысалыАҚШ президентіне,
Финляндия президентіне ,
Эстония президентіне
Төте сайлауда сайлаушылар
кандидаттар
үшін тең құқықта, тікелей
дауыс беруге қатысады

5. Жалпыға бірдей сайлау құқығы деп, мемлекеттің
сайлауға қатысуға құқығы бар барлық
азаматтарының сайлауға қатысуын айтады.
Әлбетте, сайлауға соттар қабілетсіз деп танығандар,
сол секілді еркінен айрылып, түрмеде отырғандар
қатыспайды.Сондай-ақ кейбір елдердің
конституциялары мен заңдары мұнан басқа да
шектеулер ықтимал. Мысалы, Түркия Республикасының
Конституциясының 67-бабында “жалпыға бірдей
сайлауларға дауыс беруге нағыз әскери қызметтегі
солдаттар мен унтерофицерлер, әскери курсанттар
қатыса алмайды” деп көрсетілген

6. Тең сайлау құқығы.
Сайлаушылар сайлауларға тең құқықтар
негізінде қатысады
Төте дауыс беру.
Кандидаттарды
азаматтар
тікелей сайлайды
Жасырын дауыс
беру.
Сайлаушылардың өз
еркімен көңіл
білдірулерін
бақылауға алуға
тыйым салынады
Сайлау еркіндігі.
Сайлау азаматтардың
сайлауға және
сайлануға
байланысты
өз құқықтарын еркін
жүзеге асыруына
негізделеді

7. Сайлау құқығы
белсенді( активті) сайлау
құқығына
және
белсенді емес (пассивті)
сайлау құқығына
бөлінеді
Біріншісінде –
сайлаушылар
дауыс берсе
Екіншісінде –
сайланып қойылатын
лауазымға үкіметкерлік
құқығы беріледі

8. Сайлау жүйесі деп
сайлауға қатысқан сайлаушылардың
дауыс беруін
есептейтін заң тарапынан
белгіленген
есептеу тетігін айтады

9. Дүние жүзінде
сайлау
жүйесінің негізгі
үш түрі бар
Мажоритарлық
Тепе-теңдік
(пропорциялық)
Аралас

10.  Мажориталық (мажор – к тері кі, к ілді дегенө ң өң
француз с зі) деп, дауыс беру н тижелерінө ә
берілген дауысты к пшілікті принципіменң ө
аны тайтын сайлау ж йесін айтадық ү
з кезегінде, мажоритарлы ж йеӨ қ ү
т мендегі екі т ргеө ү :
берілген дауыстарды абсолютті басымдылы ына ж нең ғ ә
берілген дауыстарды салыстырмалың
(относительно) басымдылы ына б лінедіғ ө

11.  Абсолютті
басымдылық жүйесінде
сайлаушылардың 50
проценттен (50% +1)
басымы дауыс бергенде
кандидат сайланды деп
есептеледі. 1958
жылдан бері мұндай
жүйе Францияда бар.
 Ал, салыстырмалы
басымдылық жүйесінде
басқа кандидаттардың
бәріне қарағанда көп
дауыс алу мүмкіндігіне
орай жеңген кандидат
сайланады. Мұндай жүйе
өте көп таралған әрі
көп қолданылады.
Мысал ретінде АҚШ,
Ресей, Индия,
Ұлыбритания,
Өзбекстан, т.б.
көптеген елдерді
атауға болады.

12.  Тепе-теңдік (пропорциялық)Тепе-теңдік (пропорциялық) сайлау жүйесініңсайлау жүйесінің
можоритарлық сайлау жүйесінен айырмашылығы бар.можоритарлық сайлау жүйесінен айырмашылығы бар.
Яғни, тепе-теңдік сайлау жүйесі басымдылықЯғни, тепе-теңдік сайлау жүйесі басымдылық
принципіне емес, қайта алынған дауыстар мен жеңіппринципіне емес, қайта алынған дауыстар мен жеңіп
алынған маңдаттардың тепе-теңдік принципінеалынған маңдаттардың тепе-теңдік принципіне
сүйене жасалады.сүйене жасалады.
 Тепе-теңдік жүйе толықТепе-теңдік жүйе толық (яғни,сайлау округі болып(яғни,сайлау округі болып
бүкіл ел саналса)жәнебүкіл ел саналса)және шектеулішектеулі (яғни, елдің(яғни, елдің
аумағында бірнеше округтер құрылған болса) болуыаумағында бірнеше округтер құрылған болса) болуы
мүмкін. Тепе-теңдік жүйе бойынша Жапония, Бельгия,мүмкін. Тепе-теңдік жүйе бойынша Жапония, Бельгия,
Италия, Норвегия, ФРГ, Швейцария және т.б. елдерИталия, Норвегия, ФРГ, Швейцария және т.б. елдер
сайлау өткізеді.сайлау өткізеді.
 Тепе-теңдік жүйедеТепе-теңдік жүйеде әрбір саяси партия сайланатынәрбір саяси партия сайланатын
орынға өзі кандидаттарының тізімін ұсынады, алорынға өзі кандидаттарының тізімін ұсынады, ал
сайлаушылар, әдетте, бұл тізімге тұтастай дауыссайлаушылар, әдетте, бұл тізімге тұтастай дауыс
береді.береді.

13.  Аралас жүйеАралас жүйе депдеп парламенттің бір бөлігінпарламенттің бір бөлігін
мажориталық жүйемен, бір бөлігін партиялық тізімменмажориталық жүйемен, бір бөлігін партиялық тізіммен
(тепе-теңдік жүйемен) жүзеге асыруды айтады.(тепе-теңдік жүйемен) жүзеге асыруды айтады.
 Аралас жүйе, мысалы, Герман БундестагынаАралас жүйе, мысалы, Герман Бундестагына
сайлауда ФРГ-де қолданылады. 1994 жылы 16сайлауда ФРГ-де қолданылады. 1994 жылы 16
қазанда Бундестагтың кезекті сайлауындақазанда Бундестагтың кезекті сайлауында
депутаттардың жартысыдепутаттардың жартысы
 (барлық депутаттар - 656) бірмандатты округтер(барлық депутаттар - 656) бірмандатты округтер
бойынша көпшілікке бағынышты мажоритарлықбойынша көпшілікке бағынышты мажоритарлық
жүйемен, ал екінші жартысы-тепе-теңдік жүйеменжүйемен, ал екінші жартысы-тепе-теңдік жүйемен
(саяси партиялардың тізімі бойынша) сайланды(саяси партиялардың тізімі бойынша) сайланды

14. • лемдік т жірибеде Жапонияны сайлау ж йесіӘ ә ң ү арапайым ақ ғ
жатпайды, е к рделі сайлау ж йелеріні бірі болып табылады.ң ү ү ң
Ол мажориталы ж йеге ж не к пмандатты сайлау округтерінеқ ү ә ө
негізделген. М ны стіне ке естер палатасы мен кілеттікұ ң ү ң ө
палата а кілдер сайлау шін сайлаушылар округтерін ру рғ ө ү құ ә
т рлі жолдармен ж ргізіледі. Мысалы, т менгі палата а сайлауү ү ө ғ
шін сайлаушылар бір округтік дауыс берсе, ал жо ар ы палата аү ғ ғ ғ
екі округттен дауыс береді. кілеттік палата а сайлау ткізудеӨ ғ ө
к пмандатты (2-6 депуттатар) округтер рылады. Онда ресмиө құ
тіркелген саяси партияларды белгілі кілі ретінде кілеттікң ө ө
палата депутатты ына барлы депутаттар тіркеліп, сайлау ағ қ ғ
т седі. Ке естер палатасы сайлауында рбір префектураү ң ә
к пмандатты (2-8 депутаттар) округ болып табылады. Б лө ұ
округтен парламентке сайлан ан 100 депутат б рын рбір партияғ ұ ә
з тізіміне енгізген кандидаттар арасынан, ресми сайлауларө
арсанында алдын-ала ткізілген дауыс беру н тижесінде, рбірқ ө ә ә
партиялардан та дап алын ан кандидаттар санына тепе-те т рдең ғ ң ү
тандап алынады.
• Жалпы лтты округтердеұ қ м ндай тепе-те дік кілдік ж йесіұ ң ө ү
1982 жылдан бастап енгізілген. Ал 1983 жылы бірінші рет
парламенттік сайлауларда олданыла бастады.қ

15. Демократияның тікелей әрі маңызды
түрі референдум
болып саналады.
Осыған орай Өзбекстан Республикасы
Конституциясының 9-бабында:
«Қоғамдық және мемлекеттік
тұрғыдан ең маңызды да көкейтесті
мәселелер халықтың талқылауына
шығарылып, жалпы дауыс беруге
ұсынылады /референдум/
делінген

16. Референдумды өткізу тәртібі
заңмен белгіленеді.
Қырғыз Республикасы
Конституциясының 1-бабы бойынша:
«Халықтың еркін анықтап алу үшін
заңдар мен соған ұқсас мемлекет
өміріне қатысты мәселелер
референдумға
қойылуы мүмкін. Референдум өткізудің
негіздері мен тәртібі конституциялық
заңдармен белгіленеді».

17. Референдумның басты мақсаты
жалпымемлекеттік тұрғыдағы
ең маңызды мәселелерді /мысалы,
мемлекет басшысының не парламенттің
елге үндеуі/ не болмаса жергілікті
маңызды мәселелерді /
/жергілікті басқару органдарының
жергілікті сайлау корпусына үндеуі/
сайлау корпусына таратып,
шешуді білдіреді.

18. Референдумда қойылатын мәселелерді өз мәніне қарай төмендегіше бөліп
көрсетуге болады:
Конституциялық /өзгертулер мен толықтырулыр енгізу үшін
ұсынылатын жаңа конституция жобасы/;
Заң шығарушы /жаңа заңның жобасы немесе күші бар заң/;
Консультациялық /мысалы, нақты бір елдің халықаралық қатынасына
тікелей тиісті маңызды бір мәселе бойынша жұртшылық пікірін білуді
ұйымдастыру. Осындай референдум Швейцарияда оның БҰҰ –ға мүше
болып кіруі алдында өткізілді/;
Міндетті /референдум өткізуді конституция бекіткен. Мысалы,
Жапония Конституциясының 96-бабында парламенттің екі палатасы
қуаттаған елдің Негізгі заңына жасалған өзгертулер жобасы
референдумға қою міндеттелген; сол секілді Өзбекстан Республикасы
Конституциясының 74-бабына сәйкес Қарақалпақстан Өзбекстан
Республикасы құрамына қарақалпақ халқының жалпыға бірдей
референдумы негізінде шыға алады/.
Факультативтік /кейбір мәселелерді референдумда өткізу, әдетте
өкіметтің немесе сайлау корпусының еркіне беріледі. Кейде, мысалы,
Литва Республикасы Конституциясының 9-бабына сәйкес референдум
сайлау құқығына ие 300 мыңнан кем емес азаматтардың талабымен де
өткізіледі/.

19.  Осы арада сайлаудың да, референдумның да бір-біріне ұқсас
жақтары көп екенін айта кеткеніміз жөн: олардың екеуіне
бірдей дәл сол сайлау корпусының өзі қатысады; оны әдетте
дәл сол органдар өткізіп, дауыс беру нәтижелерін де солар
жүзеге асырады. Алайда, бір-біріне ұқсамайтын өзіндік
ерекшеліктері де бар. Ол жайлы айтар болсақ, әуелі сайлауда
еркін білдірудің негізгі объектісі болып әрдайым адам
саналса /депутатқа, президентке және т.б./, ал референдумда
қандай да бір нақты мәселе /конституция жобасы немесе аса
маңызды ішкі саяси немесе халықаралық мәселелерді
қамтитын және т.б. заңдар/ қаралады.
 Екіншіден, сайлауларда дауыс беру нәтижелері мажоритарлық,
тепе-теңдік, аралас жүйелермен анықталатын болса, ал дауыс
берудің нәтижелері референдумда тек мажоритарлық жүйемен
жүзеге асады. Сонымен қатар, референдум өткізгенде әдетте,
сайлау округтері құрылмайды. Шетелдердің мемлекеттік
тәжірибелерінде одан да басқа өзгешеліктердің болуы
ықтимал.