1. ทฤษฎีการวิเคราะหการไหลของสาร (Substance Flow Analysis: SFA หรื อ
Material Flow Analysis: MFA)
เปนทฤษฎีก ารวิเคราะหที่ใชอธิบาย ปริมาณสารขาเขาของแตละกระบวนการ(หนวย) ยอย
และระบบรวมทั้งหมดปริมาณสารขาออกของแตละกระบวนการ(หนวย) ยอย และระบบรวมทั้งหมด
ปริมาณสารสะสม(สต็อก) ในแตละกระบวนการ(หนวย) ยอย และระบบรวมทั้งหมด
ในการวิเคราะหการไหลของสารเบื้องตน จะแบงออกเปน 2 หลักใหญๆ คือ
1. การวิเคราะหระบบจะเปนการเลือกขอบเขตของระบบ (System boundary) ของสาร-วัสดุ
และระยะเวลาที่สนใจ
2. การเก็บขอมูล
การวิเคราะหการไหลของสาร สามารถใชอธิบายถึงเสนทางผานเขา-ออก ของสารเฉพาะตัว
หนึ่งๆ (เชน ปรอท ตะกั่ว สารหนู แคดเมียม คารบอน ไนโตรเจน ฟอสฟอรัส เปนตน) จากจุดที่สารนั้น
เริ่มตน เชน การแยกสกัดไดจากการทําเหมืองแร ผานขั้นตอนทั้งหมด ของกระบวนการผลิต นําไปใช
เปนสวนผสม หรือสวนประกอบในผลิตภัณฑสินคาและบริการตางๆ เพื่ออุปโภคบริโภค จนถึงขั้นตอน
การกําจัด รวมถึง การปลอยสารนั้นออกสูสิ่งแวดลอม ในรูปของมลพิษทางอากาศ ทางน้ํา และขยะ
ของเสีย บางทาน อาจเรียกการวิเคราะหนี้วา การทําบัญชีการไหลของสารหรือวัสดุ (ทางกายภาพ)
สิ่งที่ไดจากการวิเคราะหการไหลของสาร คือ
1. ปริมาณสารขาเขาของแตละกระบวนการ (หนวย) ยอย และระบบรวมทั้งหมด
2. ปริมาณสารขาออกของแตละกระบวนการยอย (หนวย) และระบบรวมทั้งหมด
3. ปริมาณสารสะสม (สต็อก) ในแตละกระบวนการ (หนวย) ยอย และระบบรวม ทั้งหมด
หลักในการวิเคราะห จะใชหลักการทํา สมดุลมวลสาร (Mass balance) ซึ่งเปนหลักการพื้นฐาน
ของกฎการอนุรักษมวล วา มวลสารไมสูญหาย หรือถูกทําลายไป ถาพิจารณาระบบ (ดังแสดงในภาพ
18) ที่มีมวลสารไหลผานเขาออก สมการทั่วไป ของสมดุลมวลสาร ในแตกระบวนการ (หนวย) ยอย
และระบบรวมคือ
สารที่สะสมในระบบ = สารที่เขาสูระบบ – สารทีออกจากระบบ
่ (1)
ในการศึกษาวิเคราะหเบื้องตน เราจะสมมติวา ระบบอยูในสภาวะคงที่ (Steady state)
หมายถึง สารที่เขาและออกคงที่ไมเปลี่ยนไปตามเวลา

2. รูปที่ 1 ผังอยางงายแสดงการไหลของสาร (หรือวัสดุ ผลิตภัณฑ) อันเนื่องมาจากกิจกรรมของมนุษย
ที่มา: ดัดแปลงจาก Brunner and Rechberger, 2004
ขั้นตอนเบื้องตนสําหรับการวิเคราะหการไหลของสาร อาจแบงไดเปน 2 สวนใหญๆ คือ การ
วิเคราะหระบบ และ การเก็บขอมูล ซึ่งสามารถแยกเปนขั้นตอนยอยๆ ไดดังนี้ (Baccini and Bader,
1996; Brunner and Rechberger, 2004; Kwonpongsagoon et al., 2007a)
1. เลือกขอบเขตของระบบ (System boundary) สารหรือวัสดุ (Substance, Material) และ
ระยะเวลาที่สนใจจะศึกษาเก็บขอมูล
2. ระบุผลิตภัณฑสินคา กระบวนการผลิต ขนสง แปรรูป ที่เกี่ยวของกับสารที่สนใจ
3. เขียนแผนภูมิแสดงความสัมพันธระหวางกระบวนการยอย และการไหลของสาร
4. เก็บขอมูล เชน ปริมาณผลิตภัณฑสินคา (การผลิต ขนสง อุปโภคบริโภค)ปริมาณสินคาที่
หมดสภาพกลายเปนขยะเพื่อทิ้ง กําจัดหรือนํากลับมาใชใหม ปริมาณสารเคมีที่เปนสวนประกอบใน
ผลิตภัณฑนั้นๆ รวมถึงปริมาณมลพิษสูสิ่งแวดลอม
5. คํานวณปริมาณการไหลของสาร ใชหลักสมดุลมวลสารที่กลาวแลวขางตน
6. เขียนแผนภูมิเชิงปริมาณสรุปผลการวิเคราะห แสดงการไหลของสารทั้งระบบ
ดวยหลักการและวิธีวิเคราะหการไหลของสารเบื้องตน จะทําใหไดขอมูลสนับสนุน นโยบาย
การบริหารจัดการสารเคมี ทําใหเขาใจถึงสาเหตุ ของปญหาในภาพรวม ทั้งระบบกอนการตัดสินใจ
ดําเนินการใดๆ
เครื่องมือนี้ไดรับการคิดคนพัฒนาเพื่อใชสนับสนุนนโยบาย การจัดการสิ่งแวดลอมในประเด็น
ตางๆ ในประเทศแถบยุโรปมานาน โดยเฉพาะ สวิตเซอรแลนด ออสเตรีย เนเธอรแลนด เดนมารค และ
สวีเดน สําหรับประเทศไทย เครื่องมือชนิดนี้ ยังไมคอยเปนที่รูจัก งานวิจัยมีนอย เมื่อเทียบกับเครื่องมือ
ชนิดอื่นๆ หรือมีอยูบาง ก็เปนเพียงขั้นพื้นฐาน และยังไมมีการนําไปประยุกตใชสนับสนุนเชิงนโยบาย
อยางจริงจัง