1. ขอบเขตของการวิจัย
พื้นที่การศึกษานี้คือพื้นที่ในลุมน้ํากวานพะเยาครอบคลุมพื้นที่อําเภอเมืองอําเภอแมใจ อําเภอภู
กามยาว และอําเภอดอกคําใต ดังแสดงในภาพ 21 พื้นที่ดังกลาวมีพื้นที่ประมาณ 475,450 ไร คิดเปน
76,072 เฮกตาร มีประชากรอาศัยอยูทั้งสิ้น 255,623 คน คิดเปน 91,871 ครัวเรือน ประชากรสวน
ใหญประกอบอาชีพเกษตรกรรมอาชีพหลัก คือ การปลูกขาวและปลูก ขาวโพด ลิ้นจี่ และลําไย แตใน
งานวิจัยนี้จะทําการศึกษาเฉพาะในสวนของการปลูกขาว
โดยพื้นที่จะมีลักษณะเปนที่ราบอยูตอนกลางและลอมรอบไปดวยภูเขา ดินมีสภาพความอุดม
สมบูรณปานกลาง จะเห็นไดวาพื้นที่ที่เหมาะสําหรับการปลูกขาวคือพื้นที่ในสวนของอําเภอเมือง และ
อําเภอดอกคําใตเปนสวนใหญ ปริมาณฝนเฉลี่ยตอปประมาณ 1,100 มิลลิเมตร อุณหภูมิเฉลี่ยประมาณ
25.5 องศาเซลเซียสโดยระยะเวลาการเก็บขอมูลคือ 1 ป คือในป 2553โดยมีขอบเขตพื้นที่ศึกษาและ
แผนที่แสดงการใชที่ดินในพื้นที่ศึกษา
รูปที่ 1 ขอบเขตของงานวิจัย

2. นาขาวในพื้นที่ศึกษาดังแสดงในรูปที่ 2 สวนใหญกวารอยละ 90 จะเปนนาปเกษตรกรสวนใหญ
จะทําการผลิตขาวเจาหอมมะลิเพื่อการจําหนายและขาวเหนียวจะผลิตเพื่อการบริโภคในครัวเรือนเปน
สวนใหญและจําหนายหากเหลือจากการบริโภค ขาวหอมมะลิของจังหวัดพะเยาจัดวาเปนขาวหอมมะลิ
ที่มีคุณภาพดีพันธุขาวหอมมะลิที่นิยมปลูกไดแกพันธุขาวขาวดอกมะลิ 105 และ กข 15และขาวเหนียว
พันธุ กข 6
รูปที่ 2 พื้นที่การศึกษาของงานวิจัย
ลักษณะการใชที่ดินตลอดทั้งปในพื้นที่การศึกษา ชวงเดือนมกราคมถึงเดือนมิถุนายน เปนชวง
พักนา ชวงเดือนกรกฎาคมถึงเดือนพฤศจิกายน เปนชวงการปลูกขาวนาป และชวงเดือนธันวาคมเปน
ชวงพักนา
กระบวนการที่เกี่ยวของและชนิดของสารเขาและออกจากแตละระบบ
กระบวนการตางๆ ที่เกี่ยวของ ในพื้นที่การศึกษาของงานวิจัยนี้ จะประกอบไปดวยกระบวนการ
และกิจกรรมตางๆที่เกี่ยวของกับระบบการปลูกขาว ดิน การแปรรูปผลผลิตขาว ไดแกการสีขาว รวมถึง
กระบวนการที่นําวัสดุเหลือทิ้งจากขาวไปใช เชน การผลิตปุยหมักและการผลิตอาหารสัตว การเลี้ยง
สัตว โดยกระบวนการตางๆ นี้ มีรายละเอียดดังแสดงในรูปที่ 2 ขอบเขตการไหลของสารในระบบผลิต
ขาวลุมน้ํากวานพะเยาและในตารางที่ 1

3. รูปที่ 3 ขอบเขตการไหลของสารในระบบผลิตขาวลุมน้ํากวานพะเยา

4. ตารางที่ 1 แสดงกระบวนการของระบบและสารเขาและสารออกที่เกี่ยวของ
กระบวนก
าร
ลักษณะของกิจกรรม สารเขาและสารออก
การปลูก
ขาว
และดินใน
พื้นที่นา
ขาว
เกษตรกรสวนใหญจะทําการผลิตขาวเจาหอมมะลิเพื่อการจําหนายและขาวเหนียว
จะผลิตเพื่อการบริโภคในครัวเรือนเปนสวนใหญและจําหนายหากเหลือจากการบริโภค
ขาวหอมมะลิของจังหวัดพะเยาจัดวาเปนขาวหอมมะลิที่มีคุณภาพดี พันธุขาวหอมมะลิที่
นิยมปลูก ไดแก พันธุขาวขาวดอกมะลิ 105 และ กข 15และขาวเหนียวพันธุ กข 6 โดย
การทํานาปลูกขาวสวนใหญเปนนาป จะมีบางพื้นที่ที่ทํานาปรังไดเนื่องจากอยูใกลแหลง
น้ํา
กระบวนการปลูกขาวมีสารที่เขาสูระบบประกอบไปดวย เมล็ดพันธุขาวและปุย สาร
ที่ออกจากระบบไดแก ผลผลิตขาวเปลือก (ซึ่งจะถูกสงตอไปยังโรงสีในพื้นที่) ฟางขาว
คารบอนไดออกไซดที่เกิดจากการเผาตอซังขาว ซึ่งคิดเปนสวนนอยจากพื้นที่ทั้งหมด
สวนใหญในพื้นที่จะใชวิธีไถกลบในพื้นที่นาขาว เนื่องจากมีการรณรงคลดการเผาตอซัง
อยางตอเนื่อง สารที่ออกจากระบบอีกสวนหนึ่งคือการปลอยกาซมีเทนจากนาขาว จาก
การยอยสลายแบบไรอากาศของตอซังหรือเศษหญาที่ถูกไถกลบในนาขาว
ดินในพื้นที่ศึกษาเปนดินที่มีชุดดินหลากหลายในแตละพื้นที่อยางไรก็ตาม มี3 ชุด
ดินที่ครองพื้นที่สวนใหญในพื้นที่นาขาวในพื้นที่ศึกษาซึ่งไดแก ชุดดินพาน ชุดดินหางดง
และชุดดินเชียงราย โดยจากการสํารวจขอมูลในพื้นที่ทั้งหมดพบวาคาคารบอนอินทรีย
เฉลี่ยคอนขางต่ําคือเพียงแครอยละ 0.97
การจัดการ
ฟางขาว
ฟางขาว คือสวนที่เกี่ยวออกมาพรอมกับผลผลิตขาวในพื้นที่ศึกษามีการเกี่ยว
ออกมาทั้งสองแบบคือใชแรงงานคนและใชรถเกี่ยวขาว ซึ่งโดยสวนมากจะใชรถเกี่ยวขาว
การเกี่ยวดวยแรงงานคนฟางจะถูกนําไปมัดรวมกันไวเปนกองเพื่อนําไปใชประโยชน
ตอไป แตการเกี่ยวดวยรถเกี่ยวขาว ฟางขาวจะถูกพนออกมาที่ทายเครื่องและกระจาย
อยูทั่วนา และสวนมากจะถูกไถกลบลงดิน ฟางในพื้นที่นี้จะไมถูกเผาแตจะถูกนําไปใช
ประโยชนในหลายดาน ไดแก เปนวัสดุคลุมดินเพื่อปลูกพืชอื่น เชน หอม กระเทียม, การ
นําไปเปนอาหารสัตว ทําปุยอินทรีย และบางสวนที่ไมไดใชประโยชนก็จะปลอยทิ้งไวใน
นาขาวหรือไถกลบในนาขาว

5. ตารางที่ 1 แสดงกระบวนการของระบบและสารเขาและสารออกที่เกี่ยวของ (ตอ)
กระบวนการ ลักษณะของกิจกรรม สารเขาและสารออก
การสีขาว จากการสํารวจโรงสีขาวในพื้นที่ศึกษาพบวา ในการสีขาวเปลือกจะ
ไดขาวสาร ปลายขาว รําขาว และแกลบ สวนมากขาวสารและปลายขาวจะ
นําไปขาย สวนรําขาวก็จะขายเปนอาหารของสัตวในราคา 8-10 บาท สวน
แกลบที่มีสัดสวนเหลือทิ้งจากกระบวนการสีขาวจํานวน 21 % ซึ่งในปจจุบัน
การใชประโยชนการแกลบมีจํานวนมากและยังมีราคา 0.80-1.20 บาท/
กิโลกรัม แตยังมีโรงสีขาวที่มีขนาดเล็กจะไมนําไปขายแตจะแจกใหชาวบาน
บริเวณชุมชนนําไปใชประโยชนทั้งหมด จากการสํารวจแกลบจากโรงสีขาว
จะนําไปใชประโยชนหลักๆ คือ
โรงสีขาวที่มีขนาดใหญ
- ใชเปนเชื้อเพลิงในโรงสีขาวเอง โดยนําไปเผาเปนเชื้อเพลิงในหมอไอน้ํา
ของโรงสีมีจํานวน 15 แหง
- โรงสีขาวแมใจธนะโชติ นําไปขายเปนเชื้อเพลิงใหกับโรงงานปูนซีเมนต ใน
จังหวัดลําปาง
- โรงสีสหกรณตางๆ นําไปขายใหกับโรงงานอุตสาหกรรม ในจังหวัด
เชียงรายและโรงอบลําไยในจังหวัด
โรงสีขนาดกลาง
- ขายใหกับโรงงานอิฐในจังหวัด
- ขายใหกับโรงเผาถานในจังหวัด
โรงสีขนาดเล็ก
- นําไปปรับสภาพดิน
- ผสมอาหารสัตว

6. ตารางที่ 1 แสดงกระบวนการของระบบและสารเขาและสารออกที่เกี่ยวของ (ตอ)
กระบวน
การ
ลักษณะของกิจกรรม สารเขาและสารออก
การเลี้ยง
สัตว
การเลี้ยงสัตวในจังหวัดพะเยา สวนใหญเปนการเลี้ยงเพื่อการบริโภคในครัวเรือน
และเพื่อใชแรงงานการทําฟารมขนาดใหญเพื่อการคามีไมมากนัก สวนใหญจะเปนกิจการ
ขนาดเล็ก และเปนการเลี้ยงแบบรายยอยกระจายอยูในทุกพื้นที่ทั่วไป สัตวที่นิยมเลี้ยงกัน
มาก ไดแก โคเนื้อ กระบือ สุกร ไกพื้นเมือง ไกเนื้อ ไกไข เปดเนื้อ เปดไข และเปดเทศ
อาหารสัตวคือสารขาเขาหลักที่เขามาในระบบ โดยสวนมากจะมาจากชีวมวล
เหลือทิ้งจากหวงโซการผลิตขาว ไดแก ฟางขาวเปนอาหารหยาบสําหรับโคและกระบือ
รําและปลายขาว เปนอาหารสําหรับสุกร ขาวเปลือกและแกลบเปนอาหารสําหรับเปด
และไก นอกจากนั้น แกลบยังใชเปนวัสดุรองพื้นคอกของสัตวตางๆในพื้นที่อีกดวย
การผลิต
อิฐดินเผา
ในพื้นที่ศึกษามีโรงอิฐขนาดใหญอยู3โรงที่บานแมใสตําบลแมนาเรือ 2 โรง และที่
บานจําปาหวาย ตําบลจําปาหวาย อําเภอเมือง โดยมีกําลังการผลิตประมาณ11กอนตอป
ใชวัตถุดิบที่เปนดินดําและมีสารขาเขาคือแกลบที่ไดจากโรงสีขาวขนาดกลาง
การผลิต
ปุยหมัก
(โดยใช
ฟางขาว
เปน
วัตถุดิบ)
ในพื้นที่ศึกษามีโรงผลิตปุยอินทรียขนาดใหญอยู1โรงที่อําเภอดอกคําใต โดยมี
กําลังการผลิตประมาณ 500 ตันตอป ใชวัตถุดิบที่เปนสารขาเขาคือฟางขาวและมูลโค
กระบือบริเวณใกลเคียง ผลผลิตที่ไดสวนมากจะถูกใชภายในพื้นที่ใกลเคียง ในสวนของ
การผลิตปุยคอกและปุยหมักใชเองในพื้นที่นาของตัวเองมีคอนขางนอยมาก
*ขอบเขตเชิงพื้นที่ คือ พื้นที่ 4 อําเภอที่อยูในจังหวัดพะเยา ไดแก อําเภอเมือง อําเภอดอกคําใต
อําเภอภูกามยาว และอําเภอแมใจ(ซึ่งเปนอําเภอที่อยูในเขตพื้นที่ลุมน้ํากวานพะเยา) แสดงตามรูปที่ 1