More Related Content Similar to سه شریعتی در آیینه ذهن ما
Similar to سه شریعتی در آیینه ذهن ما (20) More from کانون آرمان شریعتی
More from کانون آرمان شریعتی (20) سه شریعتی در آیینه ذهن ما1. sco
كانــون آرمــان شــريعتـي
ذهن ما
ِ سه شريعتی در آينۀ
Sco1385@Gmail.com
رضــا عليجاني
7001 شماره مقالـه :
02 تعـداد صفحـه :
50/78 آخرين بررسی :
0000 تاريــخ تحـرير :
www.shandel.org
موضـوع : اسالم گرای انقالبی، متفکر ِ مصلح، رند ِ عارف
Print search Prev 1 Next Full Exit
2. سه شریعتی در آینهٔ ذهن ما
ِ
ِ
اسالمگرای انقالبی ـ متفکرِ مصلح ـ رند عارف
ِ ٔ
بهنامخدادوستهمهانسانها
پیش نیاز :
دررابطهباشریعتیدرزمانهایمتفاوت،افرادِمختلفتصویرهایگوناگونیارائهدادهاند.اینتصاویرگاهیاوقات،رایجوپرشماربودهوگاهیاوقات
درذهنِعدهٔمعدودوکمترینقشبستهاست.همچنیناینتصویردرزمانهایمتفاوت،مختلفبودهاست.بهاینتصویرهادردومقطع51سالهو
ِ
ِ ِ
01سالهاشارهمیکنیم.البتهبینِمتنوخوانندهیکارتباطزندهوپویاوبهعبارتدیگریکحلقهیادورِهرمنوتیکیوجوددارد.ذهنوزمانهخواننده
ٔ
درتصویریکهخوانندهازمتنمیگیردنقشدارد،همانطورکهذهنوزمانهمؤلفنیزدرخودِاثرتأثیرمیگذارد.بهاینترتیبدرموردِشریعتینیز
ٔ
خوانندهٔآثارِاو،نوعیبرخوردِهرمنوتیکیباویداشتهاست.
برخیازآنهاهممنتقدِشریعتیبودهاند.مثالًاگردورهٔ51ساله55تا07رادرنظربگیریم،نقدهاییکهبهشریعتیمیشداینبودکهشریعتی
ٔ
ِ
تشکیالتینبود،حرفمیزد،اهلِعملنبودو...،برخینیزمیگفتندشریعتیفلسفهنمیدانستهاست،التقاطیوغربزدهوتحتتاثیرِمتفکرانِغربی
بودهوبامنابعواندیشههایدینیواسالمیآشنانبودهاست.
دردورهٔدیگروتصویرِدیگریکهازشریعتیمطرحشده،عمدهٔنقدهامعطوفبهایناستکهشریعتیانقالبیومتعلقبهدورانِتأسیسـنه
استقرارـبود،ایدئولوژ ِاو،انقالبیوشورشگرانهوغربستیزبود،عملگرابود،تحققیفکرمیکردوبهدنبالِموفقیتبود،نهحقیقت.
ی
ِ
هرچندگفتیمکهبینِخوانندهواثررابطهوجوددارد،امادرعینِحالبایدنسبتخوانشومتنراهمدرنظرگرفتوحتیالمقدوربایدخوانشبه
Print search Prev 2 Next Home Full Exit
3. ساختارِمتننزدیکباشد.ودرمجموعآنرویکردِهرمنوتیکیبهنظردرستترمیرسدکهسعیکندبهمتنهمنزدیکبشود.هرچندمانیتمؤلفرا
ِ
ِ ِ
معناینهاییمتننمیگیریمولیدرعینِحالیکقرائتروشمنداگرنهبهنیتمؤلف،بلکهبایدبهساختارِمتننزدیکشود.
ِ
ِ ِ
امابهنظرِمننسلِما،نسلیکههمزمانیابالفاصلهپسازمرگشریعتیبااومواجهشده،برخوردی"سلفسرویسی"باویداشتهاست.در
رستورانهاییکهحالتسلفسرویسدارد،هرکسظرفیدردستمیگیردوازساالدوترشیوغذاهاو...آنچهراکهدوستداردیاموردِنیازِاوست،
ِ ْ
ِ
درظرفغذایشمیکشد.
فردیدرتعبیریگفتهبودانقال ِایرانحاصلِ"خشم"بودکه"خ"بهخمینی،"شین"بهشریعتیو"میم"بهمجاهدیناشارهداشت.درتصویری
ب
همکهنسلِمادرذهنِخوددردورانِانقالبداشتسهنقشخمینی،شریعتی،مجاهدینباهممخلوطشدهبود.مثالًمبارزهٔمسلحانهرامجاهدین
ِ
مطرحمیکردندولیدکترشریعتیوآیتاللهخمینیقبولنداشتند.آیتاللهخمینیهیچگاهفتوایمسلحانهندادوآنراتاییدنکردولواینکهخیلیها
سعیمیکنندبگویندهیئتهایموتلفهفتوایآیتاللهخمینیراداشتندولینزدیکانایشاناینموضوعراتکذیبمیکنندوهیچسندیهمنیستکه
ِ
نشاندهدآیتاللهخمینیتروروعملِمسلحانهراتاییدکردهاست.همانطورکهدرهیچجایاندیشهشریعتیبسیجوشورشخیابانیمطرحنیستو
ِ ٔ
نمیتواننشاندادکهشریعتیازبسیجخیابانییاشورشتودهوارصحبتکردهاست،اینچیزیاستکهبیشتردربیانیههاوصحبتهایآیتاللهخمینی
ِ ِ
وجوددارد.یامثالًبرخوردِشریعتیباروحانیتبابرخوردِمجاهدینوآیتاللهخمینیکامالًفرقمیکند.آنموقعآیتاللهخمینیدرنقدِروحانیتخیلی
حرفزدهبودوشایددرمجموعهروحانیتتندترینتعبیرهاتوسطایشانبهکاررفتهاست.امامضمونایننقدهابیشتراینبودکهچراروحانیتمنفعل
ْ ِ ٔ
ِ ِ
استوفعالیتسیاسیواجتماعینمیکند.ایننقدهامعطوفبهروحانیتمنفعلوغیرِسیاسیبود،امابرخوردیکهشریعتیباروحانیتمیکردضمنِ
اینکهاینمضمونراهمدربرمیگیرد،امابسیارفراترازآناست،بهطوریکهگفتمانِروحانیتومجموعهساختارِفکر ِحوزویرانقدمیکند،نهصرفاً
ی ٔ
روحانیتیکهدرسیاستشرکتنمیکند.امادرذهنِنسلِماهمهاینهامخلوطشدهبودبهطوریکهیکیرادیگریفرضمیکرد.
ٔ
Print search Prev 3 Next Home Full Exit
4. ازایندستمثالهابهطورِمتعددمیتوانمطرحکرد.دراینمورددرگذشتهدرمبحثتاثیراتگفتمانِشریعتیبهتفصیلبحثکردهایم.تاکیدِ
ِ ِ
ِ
آنبحثاینبودکهاالنبعدازربعقرنبایدبتوانیمتاثیرات"خشم"راتفکیککنیموبهتصویرِنزدیکبهمتنِشریعتیبرسیم.پسازآناستکه
ِ
میتوانیمشریعتیرانقدکنیم.اولبایداورادرستبشناسیموبعدنقدشکنیم.اینبهمعنایآننیستکههرچهخوباستمعطوفبهشریعتی
ِ ِ
کنیمویابرعکس.بایداینهاراتفکیککنیموهریکرابهطورِمستقل،امامجموعهایبشناسیم.ازاینطریقاستکهبهکاراکتروشخصیتواقعی
شریعتیهممیرسیم.
باتوجهبهاینمقدمهبهنظرمیرسدشریعتیسهچهرهداردوهریکازاینچهرههادرهمهمقاطعزمانی،جلوهگر ِخاصخودراداشتهاست،
ی ِ ٔ ِ
حالبرخیبیشتروبرخیکمتر.
شریعتی یک، شریعتی دو، شریعتی سه :
واقعیتشریعتییکواقعیتسهالیهای،سهچهرهاییاسهوجهیاست.یکوجهِآن،شریعتیبهعنوانِیکعنصرِمبارزاست.مسلمانیمبارزیا
ِ ِ
اسالمگراییانقالبی.دروجهِدیگربهعنوانِیکمتفکرودروجهِسوم،بهعنوانِ"رندیعارف"جلوهگرمیشود.
شایدبهتعبیریبتواناینسهچهرهرا1ـعینی2ـذهنی3ـدرونیووجودینامید؛یعنییکچهره،چهرهٔعینیشریعتیاست،جلوههاییکه
ِ
آشکارترینالیهایناقیانوساستکهدرواقعوجهِکارکردیوملموسشریعتیاست.بیشترینجلوهایکهدراذهانوجودداردهمینوجهازشریعتی
ِ ٔ
است.الیهدیگرکهعمیقتراست،بخشاندیشندگیشریعتیاستکهمیتوانیمآنرابخشذهنیبنامیم.والیهدیگر،بخشوجودیودرونیشریعتی
ِ ِ ٔ ِ ِ ِ ٔ
استکهدرواقعمعطوفبهزندگیوواقعیتوجودیوکاراکترِاصلیودرونیشریعتیاست.شایدبااینجمالتخودِشریعتیهمبتواناینبحثرا
ِ ِ ِ
توضیحداد.اودرمقدمهکویرگفتهاست:
ٔ
Print search Prev 4 Next Home Full Exit
5. "...وجودمتنهایکحرفاستوزیست امتنهاگفت ِهمانیکحرف،امابرسهگونه:سخنگفتنومعلمیکردنونوشتن.آ چهکهتنهامردم
ن ن ن
م پسندند،سخنگفتناستوآ چهکههممردموهممن،معلمیکردنوآ چهخودمراراضیم کندواحساسم کنمباآننهکار،که
ی ی ن ن ْ ی
زندگیم کنم،نوشتن..."(مآ31ص000)
ی
شریعتیاینجاسهکاریاسهتبلورِخودراناممیبرد:سخنگفتن،معلمیکردنونوشتن.سخنرانی،تدریسونگارش.اومیگویدآنچهبیشتربه
دردِمردممیخوردوخودمزیادباآنسازگاریندارم،سخنرانیکردناستوآنچهکههمخودموهممردمدوستدارند،معلمیکردنوآنچهکهبا
آنزندگیمیکنم،نوشتناست.دراینجاخودِشریعتیبهاینسهبخشنمرهمیدهدیابهتعبیریاحساسورابطهاشرابااینسهمقولهبیانمیکند.
ویدرادامهمیگوید:
"...نوشت هایم نیز بر سه گون اند: اجتماعیات، اسالمیّات و کویریات. آ چه تنها مردم م پسندند"اجتماعیا "و آ چه که هم مردم
ت ن ی ن ه ه
و هم من،"اسالمیّا "و آ چه که خودم را راضی م کند و احساس م کنم با آن نه کـار، چه م گویم و نه نویسندگی، که زندگی
ی ی ی ت ن
م کنم"کویریا "..."(مآ31ص902)
ت ی
ِ
میتواناینقضاوتشریعتیرابهسخنرانی،معلمیکردنونویسندگیاوهمتعمیمداد.اینسهمقولهسیریازعینبهذهنوازذهنبهدروناست.
ِ
بههرحالباکمیتسامحمیتوانگفتسهچهرهٔشریعتیعبارتنداز:ذهنیتعامیانهایکهازشریعتیوجوددارد،سپستصویروچهرهایذهنیترو
تئوریکترودرنهایتچهرهٔوجودیودرونیازشریعتی.
بهنظرمیرسدتصویرِاولتصویرِرایج،همهفهمتروهمگانیتراستوهمهبااینتصویرآشناهستند.فعالًهمبهدرستییاتحریفشدگیاینتصویرِ
ِ
عمومیکارینداریم.اماتصویرِدومدراقلیتاستیعنیاقلیتیبااینسیمایشریعتییا"شریعتیدو"آشناییدارندوالیهسومشایدبسیاربسیارکم
ٔ ِ
Print search Prev 5 Next Home Full Exit
6. وکمشماربوده،یعنی"شریعتیسه"،شریعتیشناختهشدهوجاافتادهاینبودهاست.
ِ ِ
ِ
قبالًزندگیشریعتیرابهسهدورهوسهفازتقسیمکردهایم:فازِمشهد،فازِارشاد،فازِپساززندان.درهرسهدورهٔفوقهماینسهالیهازشخصیت
ِ
ِ ِ
شریعتیوجودداشتهاست.یعنیاوهموارهیکسریدغدغههایاجتماعی،یکسریدغدغههایفکریوفرهنگیونظریوتئوریکداردودرعینِحال
ِ ٔ ِ
باالیهسوماستکهزندگیمیکند.تغییراتاینسهفازممکناستهریکازآنهاراکمرنگیاپررنگکردهباشدولیدرهمهدورههایزندگی ٔ
شریعتی،اینسهالیههموارهبااوبودهاست.
1 ـ شریعتی یک مبارزِ متفکر :
بهنظرمیرسدکهاینسهشریعتیرامیتواناینگونههمتشریحکرد:الیهاولسیماییکفردِدلسوزِمردمِکشوراستودغدغهایسیاسیـاجتماعی
ٔ
دارد،بهدنبالِآزادیوعدالتوتغییروترقّیاست.شایدبتوانگفت"یکمبارزِمتفکر"،البتهنهبهمعناییکسیاسیکارِحزبیوپراتیک،ولیاین
ی ِ
تصویربیانگرِفردیسیاسیباپسزمینهفکریاستکهمیخواهدجامعهاشراتغییردهد.او،پسازفعلوانفعاالتیکهدربحثاستراتژ ِشریعتی
ٔ
روندِآنراترسیمکردهایم،بهبازگشتبهخویش،پروتستانتیسماسالمیولزومِتغییرِفرهنگیجامعهمیرسدواینهاراخمیرمایهوبستریبرایتحوالت
ِ ِ ِ
ِ ِ
عمیقِاجتماعیمیداند.اودرهمینرابطهبهایننتیجهمیرسدکهبایدفرهنگمنسجمیداشتکهاسمایدئولوژیبرآنمینهد.آنفرهنگمنسجم
ِ
ِ
وایدئولوژینیزمعطوفبهکس ِآزادیوعدالتاست.
ب
هرچندعناوینِ"مجموعهآثار"هایشریعتیخیلیدقیقنیستیاهرتیتریکهرویجلدآمدهبیانگرِهمهمفاهیمیکهدرآنمجموعهآمدهنیست
ٔ
(خودِدوستانیکهزحمتطاقتفرساییبرایتدوینِاین"مجموعهآثار"هاکشیدهاندهمایننکتهرامیگویند)امااگراینحواشیرادرنظرنگیریمو
ِ
عناوینِاین"مجموعهآثار"هاراردیفکنیموآنهارابینِآنسهالیهتقسیمبکنیم،مثلِکاریکهشریعتیسرِیکیازکالسهایشدررابطهبااسامی
ِ
سورههایقرآنانجامدادهبودواسامیهمهسورههاراپایتختهنوشتهوگفتهبودچنددرصدعینیاست،چنددرصداحکاماستو...بهاینشکل
ِ ٔ
Print search Prev 6 Next Home Full Exit
7. طبقهبندیکردهبود،درعینِحالیکهاشارهمیکندکهنامِهرسورهکهباالیآنآمدهمبینِهمهمطالبیکهدرآنسورهآمده،نیست،بهنظرمیرسد
ٔ
درسیمایاولِشریعتیعناوینِاین"مجموعهآثار"هارامیتوانچیدـهرچندبرخیرامیتواندویاسهجاآوردـ:خودساز ِانقالب،ابوذر،بازگشت،
ی
ماواقبال،حج،شیعه،نیایش،تشیععلویوصفوی،جهتگیر ِطبقاتیاسالم،اسالمشناسیتهران،حسینوارثآدم،چهبایدکرد،مذهبعلیهِمذهب،
ِ ِ ِ ی
ِ
علی،روششناختاسالم،میعادباابراهیم.
ِ
2 ـ شریعتی یک متفکرِ مصلح :
سیمایدومِشریعتیسیماییکروشنفکریااهلِکتابومطالعهوتحقیقونظریهپردازییابهتعبیریمتفکریمصلحاستکهالبتهمانندِیک
متفکرِآکادمیسینیایکاستادِکالسیکدانشگاهنیستکهمثالًبخواهدسیرِجامعهشناسی،روانشناسییافلسفهعلمرابگویدیابخواهدهمهنظریهها
ٔ ٔ ِ
رابگویدوفرضاًخودشهمیکخطاضافهکند.شریعتیدغدغهتغییردارد،اندیشههاییراهمکهازاینجاوآنجاگرفته،بههمریختهومعجونو
ٔ
سنتزِجدیدیساختهاستکهبهدنبالِحلومداواییکمشکلِعینیوتاریخیاست.امابههرحالاویکاندیشمنداستنهیکفردیارهبرِسیاسی
وانقالبیعملگرا.اوبهفکروفرهنگاهمیتمیدهدومیگوید"بیمایهفطیراست"مذه ِسنتیاشراهمدرکورهٔشکجاگذاشتهاست.اومیگوید
ب ِ
پدرمدرآرامشمذهبیخویشغُنودهاستومیگویدمنبهایمانیکهازکورهٔشکعبورکردهباشد،خیلیبهامیدهم.
ِ ِ
درمبحث"تاثیراتگفتمانِشریعتی"کلمُستَمعینِشریعتیوکسانیکهازشریعتیالهامگرفتندرابهدوگروهِکلیتقسیمکردیم:آنهاییکهدر
ِ ِ
نهایتیکفردِسنتیبودندوآنهاییکهدرنهایتدغدغهنوگرایانهداشتند.نوگرایانهباتلقیوتعبیرِاقبالِالهوریکهمیگفت"...وقتآنرسیدهاست
ِ ٔ
کهدرکُلِدستگاهِمسلمانیتجدیدنظرکنیم..."بهنظرمیرسدبهجزآنالیهاولـسنتیهاـکهزیادهمبهشریعتیوفادارنمیمانندوباچهارچوبو
ٔ ّ
ِ
کلیتاندیشهاشموافقنیستندوبیشتررگههاوجلوههایاسالمگرایانهشریعتیرامیپسندندویاازآنهابهرهمیگیرندودرتحلیلِنهایی،روحانیترا
ٔ
برروشنفکرانترجیحمیدهندـیامیدادندـ،دیگرافرادبهشریعتیبهعنوانِیکخطی ِمذهبییافردیکهآمدهاستدینرانجاتدهدیاکسیکه
ب
Print search Prev 7 Next Home Full Exit
8. ِ
صرفاًدغدغههایدینیاشمنجربهبحثهاوکارهایششدهنگاهنمیکنند؛چونشریعتیمیگویدمذهبراهاستنههدف.مذهبدرخدمتانسان
ِ
استنهانساندرخدمتمذهب.شریعتیمتنگرانیست،بلکهانسانگراست.
امااگردقتکردهباشیممادراینسهالیههیچجابحثواسممذهبرانیاوردیمدرعینِحالیکهمذهبدرهرسهحضوردارد.مذهب،چهدر
ِ
شریعتیمسلمانِمبارز،چهدرشریعتیبهعنوانِمتفکرِمصلحوچهدرشریعتیبهعنوانِرندِعارفحضوردارد.ولیهیچکسدراولینمواجههباشریعتی
ِ
اوراخطی ِدینییاخطی ِغیرِروحانیمثلِفخرالدینحجازیتصورنمیکندکهمثالًدرروزِمیالدیامبعثوشباحیاءو...بیایدیکسخنرانیدینی
ِ ِ ب ب
بکندوبرود.کسیچنینچهرهایازشریعتیدرذهنندارد.باوجودِاینکهشریعتیفردیعمیقاًمذهبیبودهاست،امامذه ِسنتیاشدرکورهٔشک
ب
ِ
ذوبشدهبود.اودر31ـ41سالگیتحتتاثیرِافکارِموریسمترلینگبهنقطهایرسیدهبودکهصادقهدایتدرپایانِعمررسیدهبود.اومیخواستدر
کوهسنگیمشهدخودکشیکند.شریعتیدرهمینمرحلههمهچیزراجاگذاشتهوازمذه ِسنتیاشعبورکردهبود.شریعتیدرهمیندورهٔنوجوانیاش
ب ِ
ِ ِ
چهاسالمبهمعنایعاموچهتشیعبهمعنایخاصرادرشکلِسنتیاشکنارگذاشت.خودشهمدرکنفرانسنفتآبادانمیگویدکهمذهبدرذهنِ
اوچیستودرهمینجاکلمه"انتخاب"رامیآورد(درجاییکهفلسفه،علم،ایدئولوژیودینراباهممقایسهمیکند).
ٔ
حالاگرباتوجهبهشریعتیدو،یعنیشریعتیبهعنوانِیکمتفکرِمصلح،بخواهیم"مجموعهآثار"هارادراینالیهقراردهیممیتوانیمبهاینهااشاره
ِ
کنیم:بامخاطبهایآشنا،بازگشت(کهعالوهبریکموضوعِسیاسی،یکبحثنظریهمدارد؛جایگاهِماکجاست،جایگاهِغربکجاست،مادرکجای
ِ
تاریخوغربدرکجایتاریخاستو...)،تاریختمدن،تاریخوشناختادیان،چهبایدکرد؟،مذهبعلیهِمذهب،جهانبینیوایدئولوژی،انسان،انسانِ
ِ ِ
ی ِ
بیخود،زن،بازساز ِهویتایرانیواسالمی،اسالمشناسیمشهد،ویژگیهایقرونِجدید،هنر،نامهها،آثارِگوناگون.
ِ
ِ
3 ـ شریعتی یک رند عارف :
اماسیمایسومِشریعتی،سیماییکانسان،درزندگیدرونیوفرد ِخوداست.فردیکهدرتمامِعمر،شاعرمسلک،حساس،شکاک،پرسشگر،
ی ِ
Print search Prev 8 Next Home Full Exit
9. پویندهومضطرباست.نمونههایاستنادیمانرادربحثاززندگیشریعتیدرجلدِاولِشریعتیشناسیآوردهایم.اویکفردِعرفانگراست،دغدغهمعنا
ٔ ِ
ِ
داردوبهدنبالِمعناست،فلسفههستیپرسشدائمیاوست،همیشهبهدنبالِپاسخیابیبرایاینپرسشوجودیاست.ازطرفدیگر،اوانسانیصمیمی
ِ ِ ِ ٔ
وصادقاستودرهرحوزهٔفکری،سیاسیو...کهواردشدهتمامقدوباتمامِوجودواردشدهاست،حتیزندگیشخصیخودشرافدایآنچهکههر
ِ ِ
ِ
موقعدرستمیدانستهکردهاست.اوبسیارشفافوصمیمیاستوهمهرابهخلوتخودراهمیدهد.درکویر،گفتوگوهایتنهاییوهبوطدرونیترین
الیههایذهنیودغدغههایخودرارویکاغذمیریزدوهمهرابهالیههایدرونِخویشدعوتمیکند.
اگراودرالیهاولیکمبارزبودودرالیهدومیکمتفکرِمصلحومعلمبود،امادرشریعتیسه،اوبهدنبالِمعناست،بهدنبالِکرامتومعنویتاست.
ِ ٔ ٔ
کلمهدقیقیپیدانکردمکههمهایندغدغههادرآنبگنجد.شایداویک"رندِعارف"است.دغدغهواضطرابدرپویشگر ِمعناتاآخرِعمرهمراهِ
ی ٔ ٔ
شریعتیبود.
دررابطهباالیهوسیمایسوممیتوانیماز"مجموعهآثار"هایعلی،هنر،گفتوگوهایتنهایی،وهبوطدرکویرنامببریم.
چالشهای درونی ـ من کدامم؟
اینسهالیه،سهوجهوسهچهرهٔشریعتیهموارهبابرخیچالشهایفکریـذهنیوچالشهایدرونیـوجودیدرویهمراهبود.اوخودمیگفت
منمثلبرخیبازیگرانِرادیوکهچندنقشراهمزمانبازیمیکنندوصدایچندنفرراتقلیدمیکنند،مجبورمنقشهایمختلفرابازیکنمومیگوید
ِ
اینها"من"هایمختلفمناستومننمیدانممنِاصلیامکداماستوبهدنبالاشمیگردمویامیگوید:"منمردِحکمتام،نهمردِسیاست".در
ِ
حالیکهاوسیاسیترینواثرگذارتریناندیشمندِمعاصرِماهمبود.اینچندگانگییاچندالیهبودندررابطهباشریعتی،اینسهالیهکلیـالیهعینی،
ٔ ٔ
الیهذهنیوالیهوجودیوبهعبارتدیگروجهِمبارزاتی،سیاسیوانقالبی،وجهِاندیشگی،معلمیومتفکرومصلحبودنووجهِعاطفی،رندی،شاعری،
ِ ٔ ٔ
عرفانیومعناگرابودنـ،تجلیجنگدرونیدرخودِشریعتیبودهاست.همدرذهنِشریعتیچالشوجودداشتهاست،وهمدردرونووجودش.این
ِ ِ
Print search Prev 9 Next Home Full Exit
10. بدانمعنانیستکهشریعتیچندگونهومتضاداستبلکههنرشتألیفوجمعکردنِاینسهالیهاست.اینامرباعثمیشودکهشریعتیبهفرضمَثل
ِ
یکآکادمیسیننباشدکهفقطبخواهدحرفبزندوآنچهکهفکرمیکنددرستاسترابگوید،بلکهبه"تاثیر"همتوجهداشتهاست.بهعنوانِنمونه
شریعتیدربارهٔروحانیتنظراتمتفاوتیداردواینناشیازهمانچالشهایوجوهِسهگانهاوست.درجاییمیگویداسالمِمنهایروحانیت،درجایی
ٔ ِ
میگویددعوایماباروحانیت،دعوایپدروپسراستدرخانهو...اونمیتواندبهپیامدِحرفهایشفکرنکند،یعنیدریکبخشازسخناناشواردِ
عرصهاندیشهمحضونابمیشود،امادوبارهواردِعرصهاجتماعیمیشود.اونبایدآرایشسیاسیجامعهرابههمبزند.چندمجهولیبودنِمعادلهای
ِ ِ ٔ ٔ ٔ
کهشریعتیدرپیحلِآنبودهاستباعثپیچیدهشدنِمعادلهفکر ِخودِاوشدهاست.بهطوریکهحتیدرحوزهٔعینیبادشواریابیاندیشهنهایی
ٔ ِ ِ ٔ ی ِ ِ
شریعتیمواجههستیم.
درحوزهٔدرونیهمهمینچالشها،بهشکلِشدیدتریدردرونِشریعتیوجودداشتهاست.مطالعهکتا ِ"مسلمانیدرجستوجویناکجاآباد"
ٔ ب
نوشتهآقایعلیرهنمانشانمیدهدکهشریعتیهرگاهدرحوزهٔاجتماعیفعالبودهخیلیامیدواروتهاجمیبرخوردمیکردهاست.هرموقعجلوی
ٔ
سرعتاشگرفتهشدهومسیرشمسدودشدهاست،اودچارِوضعمتفاوتیمیشدهکهآقایرهنماازکلمهافسردگیبرایبیانآناستفادهکردهاست.
ٔ ِ
ِ ِ
شریعتیهمیشهبیندرونوبیرون،امیدوناامیدی،شکویقینرفتوبرگشتدارد.اینچالشهایدرونی،شخصیتحساسوظریفوشاعرمسلک
شریعتیراهموارهدرگیرِخودمیکردهاست.اومیگویدبانوشتندارمزندگیمیکنم،شایدنوشتنعرصهایبرایفرافکنیهمینچالشهایدرونیاو
ِ ِ
بودهاستوشریعتیبااینفرافکنیبهآرامشمیرسیدهاست.
سه شریعتی در آینه ذهن ما (07 ـ 55) :
ٔ
بهنظرمیرسداینسهچهرهدرطولِزمانهمانعکاسیکموبیشدربینِمخاطبانوخوانندگانِداشتهومردمومخاطبانِشریعتیبیشترازهمه
باالیهاول،تعدادِکمیباالیهدوموتعدادِبسیارکمتریباالیهسومآشنابودهاند.اینکسعیمیکنیمدردومقطعـ51سالهو01سالهـبهترسیمو
ٔ ٔ ٔ
Print search Prev 01 Next Home Full Exit
11. نقاشیکاراکترِشریعتیبپردازیم.
ِ
شریعتی یک مسلمان مبارز :
ِ
اگربخواهیمالیهاولرادر51سالاولـیعنیاز55تا07ـبررسیکنیم،شایدبتوانآنچهدرآنزمانازشریعتیدراذهانترسیمشدهبودرا
ٔ
سیماییک"اسالمگرایانقالبی"دانستوبرایاواینویژگیهارابرشمرد:اواسالمراازخرافاتزدودوبهصحنهاجتماعآورد.قرآنراازقبرستاننجات
ٔ
دادوازآسمانبهزمینآورد.جوانانرامذهبیکردوازفساداخالقیوانحرافاعتقادینجاتداد.نقدهاییبهبرخیروحانیونوبزرگانِروحانیتمثلِ
عالمهمجلسیداشت؛امابهروحانیونمبارزعالقهخاصداشتواحتراممیگذاشت.درعینحالیکهنقادِروحانیونِغیرِسیاسیبود."ساواک"و"سیا"
ٔ ٔ
رویاوحساسیتداشتندبهطوریکهگروهشریعتیشناسیتشکیلدادند.اودرخارجازکشورنیزباگروههایآزادیبخشهمکاریمیکردو...
دراوایلانقالبتصویرِیکمعلمـچریکازشریعتیدرذهنِنسلِمابود.اومعلمیانقالبیبود،کتابهایشممنوعشدهبودوخودشهمبهمسخره ِ
ِ ِ
کردنِبازجوهاومقاومتدرزنداندستزدهبود.ارتباطنزدیکیبامجاهدینداشتوحرفش"خونیاپیام"بود.شیفتهابوذر،مخالفاستثمارـبهویژه
ٔ
ِ ِ
مخالفبازارِسنتیوارتباطآنباروحانیتـبود.اینکاراکترتقریباًچهرهٔغالبیبودکهشایدسالهای55تا07دراذهانازاووجودداشت.
ْ
شریعتی یک متفکرِ مسلمان جامعهشناس :
ِ
اماالیهدومِشریعتیدرتصویریکهدرآنزماندراذهانِعدهایبود،چگونهبود؟آنهاییکهسعیمیکردندفرهنگیتروفکریترباشریعتیبرخورد
ٔ
کنندمیگفتندشریعتیجامعهشناسبود،بحثهایفکریمیکرد،بهغربرفتوتحصیلکردواسالمراازمنظرِجامعهشناسیشناختو...
اگریادمانباشداوایلِانقالبکتابیباعنوان"استبداد،استثمار،استعمار،استحمارازدیدِشریعتی"منتشرشدهبود.گاهسعیمیشدکهکتابهای
ِ
شریعتیرابخوانندومطالبیرابهطورِموضوعیازآناستخراجکنندوبگویندشریعتیدربارهٔاینهاچهتبیینیدارد.بهطورِمثالکتا ِ"دیالکتیک
ب
Print search Prev 11 Next Home Full Exit
12. توحیدی"،"فلسفهتاریخ"و...ازدیدگاهِشریعتیگردآوریشدهبود.برخیهممیگفتندشریعتی"اقتصادِتوحیدی"رامطرحکردهاست.برخینیز
ٔ
ِ ِ
میگفتندشریعتی"خطمَشیآگاهیبخش"رامعرفیکردهاست.اینهاآثارکسانیبودکهسعیمیکردندبااندیشهشریعتیعمیقتربرخوردکنند.اما
ٔ
متأسفانهبهاینمواردچنداننمیتواناضافهکرد.شریعتیراجعبهاگزیستانسیالیسم،الیناسیون،ماشیندراسارتماشینیسم،هنر،دورانگذارو...بحث
کردهاست،اماکسیبهایننظریاتاونپرداختهاستودرحوزهٔآکادمیواندیشهمحضجایشریعتیخالیبودهوهست.
ٔ
ِ
شریعتی یک عارف انقالبی :
اماالیهسومِشریعتینیزبازتا ِمحدود ِدراذهانِبرخیمخاطبانداشت.البتهفضایحادّوسیاسیشدهٔزماناجازهنمیدادکهاینتصویر،تصویرِ
ی ب ٔ
پرشماروپرنفوذیازشریعتیباشد.شایددراینمقطعدربارهٔانعکاسالیهسوم،کهنازکتروالغرترهمهستتنهافاکتیکهمیتوانآورد،بحثیاست
ِ ٔ
ِ ِ ِ
کهدکترچمرانبرسرِمزارِدکترشریعتیمطرحمیکند.در"مرثیه"ایکهچمرانمیخواندازشریعتیبهعنوانِیکعارفانقالبی،عارفسیاسیوعارف
شورشییادمیشود.عارفیکهبسترسازیمیکندتاانسانراحتاززندگیکندهشود.اینالیهخیلیکممطرحمیشد.برخیهمـازجملهآقایامیر
رضاییـدرمقالههایشانوجوهِانسانیـعرفانیشریعتیرامطرحمیکردند.
ِ
سه شریعتی در آینه ذهن ما (08 ـ 07) :
ٔ
ِ ِ
درمقطعبعدیبازمیتواناینسهالیهرادید.دردهسالاخیرجامعهماپیشرفتهوتحوالتیرخدادهوحاکمیتروحانیتبهتدریجآثاروعوارض
ٔ ِ ِ
خودرانشاندادهاست.فضایجامعه،فضاینقدِحاکمیتروحانیتوتفکرونظریاتآنهابهعنوانِمحوروستونِفقراتحکومتجدیداست.شایددر
ِ ِ ِ ِ
ایندورهرویکردبهشریعتیکمکمجنبهانتقادیهمبهخودمیگیرد.برخیهمکهرویکردِانتقادیندارندباتوجهبهوجوهیکهدرشریعتیمیشناسند،
ٔ
رویکردینزدیکومواز ِآنچیزیکهمنتقدانمیگویند،دارند.
ی
Print search Prev 21 Next Home Full Exit
13. شریعتی ایدئولوگ ـ اسالمگرا ـ انقالبی :
دراینمقطع(08ـ07)الیهاولِشریعتیبازتا ِخاصیدرآینهذهنِبخشیازجامعهماداشتهاست.ازنظرِآنها:شریعتیکسیاستکهمذهب
ٔ ٔ ب ٔ
راسیاسیکردوبرایایجادِیکحرکتاجتماعی،ایدئولوژیسازینمود.کسانیهمکهانتقادینگاهمیکنند،میگویندایدئولوژیمنفیاست،شریعتی
ِ
گزینشکردهوجنبهعرفانی،اخالقیوانسانیدینراکنارگذاشتهاست.برایکسانیهمکهاینجنبهانتقادیومنفیرادرنظرنمیگیرنداینوجه
ٔ ِ ٔ
ٔ ِ ب ِ
برایشانغالباست:شریعتیایدئولوژیانقالبیداردوبهدنبالانقال ِدائمیاست.آنهاییکهانتقادینگاهمیکنند،میگویندایدئولوژیمرامنامهحزبی
است،انقالبصرفاًبرایدورهٔتاسیساستوشریعتینهضتونظامرامطرحکردهوشریعتیانقالبراشورشدائمیمیداند.(گوییاوآنقدرمغشوش
ِ
استکهمیگویدهرروزبایدانقالبکرد!منظورازنهضتونظام،حرکتوسکوناست.قبالًدراینبارهبحثکردهایم.شریعتیمیگویدعلیوقتیبه
حکومترسیدتازهانقالبیشدهبودیعنیدرحکومتهمرویکردِ"نهضتی"داشتونه"نظام"،بهمعنایمحافظهکارییاتوجیهِوضعموجودیاازبینرفتنِ
ِ
دینامیسموتحرک.ولیکسانیکهفقطواژههارامیگیرندوبهمفاهیمدرونیاشکاریندارند،نهضتونظامرابهمعنایانقالبوحکومتگرفتند).
ِ
چیزِدیگریکهمطرحمیشودایناستکهشریعتیبومیگرابودوباغرببرخوردِهویتیداشتواسالموهویترابهعنوانِیکجلوهدربرابرِغرب
مطرحمیکرد.آنهاییهمکهمنفیترنگاهمیکنندشریعتیرایکغربستیزمیشناسند.
وجهِدیگرِشریعتییک،دراذهانِدرایندورهایناستکهفلسفهسیاسیشریعتی،دموکراسیمتعهدبودماایننظرراهمدرمخالفینوهمدر
ِ ِ ٔ ِ
موافقیندیدهایم.آنهاییهمکهمنفیبرخوردمیکنندمیگویندشریعتیبهدموکراسیاعتقادنداشت،باآزادیسربهمِهرنبود،امتوامامترامطرح
َ
کرد.
دریکبرداشتدیگرچنینتصویرمیشودکهشریعتیخیلیآکادمیکنبودوبارِعاطفیکلماتاشزیادبودوکسانیکهمنفیترفکرمیکنند
ِ ِ
میگوینداندیشهورزیجدینداشتورمانتیکبودوبازکسانیکهافراطیتربرخوردمیکنند،میگویند:اصالًبیسوادبود،بهتعبیرِآقایجوادطباطبایی
Print search Prev 31 Next Home Full Exit
14. نهدردینشناسیکسیاوراجدیمیگرفتونهدرجامعهشناسیویابهتعبیرِاحساننراقی،ازجامعهشناسیهمچیزینمیدانست.اینشکلِافراطی
استوشکلِمالیمترآناستکهمیگویندآکادمیکنبود.
دروجهِدیگرنظرِعدهایایناستکهشریعتییکاتوپیستبود،یکآرمانگرا.ودرشکلمنفیترشهمگفتهمیشودکهیکخیالبافذهنیبود
ِ
وبهِدنبالِمدینهفاضلهوانسانوجامعهایدهآلمیگشتواینهافقطدررویاوجودداردودرواقعیت،جامعهوانسانِایدهآلیوجودندارد.
ٔ ٔ
بههرحالاینهاراکهکنارهمبگذاریمامروزهتعبیرِرایجتریابیرونیترازشریعتی،جدایازمخالفتوموافقتیکهباآنصورتمیگیرد،یک
"اسالمگرایانقالبی"است.شکلاغراقشدهاشایناستکهیک"مائویاسالمی"استکهمیخواهدازهرعنصرییکچاشنیانفجاردرستکند.شکلِ
ِ ِ
اغراقنشدهاشایناستکهفقطمیخواستازفرهنگتیریبسازدبرایرهاکردنبهسو ِدشمنوسرنگونیاووایجادِانقالب.
ِ ی ْ
اینچهرهٔبیرونیوالیهبیرونیازشریعتیاست.اینچهرهباچهرهٔاولاودردورانانقالبچندانمتفاوتنیست.مثالًآنموقعمیگفتندازشریعتی
ِ ِ ٔ
دربازجوییپرسیدندکهتوعلیقاعدیوفضلاللهمجاهدیرامیشناسی.اوهمگفتعلیقاعدیکهخودمهستم،امافضلاللهمجاهدیرانمیشناسم!
ِ
آنموقعشریعتییکچریکسخنرانبودکهاینطوربازجوهاراسرِکارمیگذاشتهوسرانجامهمبهخارجکشوررفتونهایتاًساواکاوراکشت.
ِ
بهاینترتیبدردورهٔانقالبچهرهٔشریعتیچهرهٔچریکیبودکهسخنرانیمیکرد،االنهمهمانچهرهاستولیچونآنموقعچهرهٔرایجزمانهبود،
باآنمثبتبرخوردمیشدولیحاالچونتحوالتیاتفاقافتاده،باآنمنفیبرخوردمیشود.بااینتفاوتکهدرآنهنگامافرادتاحدودیآثارِشریعتی
راخواندهبودند.امااالنمتأسفانهخیلیکمهستندکسانیکهآثارشریعتیراخواندهباشند.درنتیجهآنهاشریعتیرابیشترازتأثیراتاشمیشناسند
تاازآثارش.مثالًبرایاینافرادخیلیتعجبآوراستکهگفتهشودشریعتینمیخواستانقالبکند.اومیگفتانقال ِقبلازآگاهیفاجعهاستویا
ب
اونگاهِبسیارتحلیلیبهغربدارد.
Print search Prev 41 Next Home Full Exit
15. شریعتی طراح پروژهٔ فرهنگی ـ نقادِ مدرنیته :
ِ
الیهدومبارویکردیمثبتوتوجهبهجنبهاندیشگیشریعتی،اورابهعنوانِنقادِمدرنیتهمیشناسد.شایدبتواناینخصایصوویژگیهاراهماز
ِ ٔ ٔ
دیدِکسانیکهشریعتیرااندیشهورزمیدانند،آورد:شریعتیبهدنبالِانقال ِفکریوفرهنگیبود،پروژهٔاوپروتستانتیسماسالمیبود،رویکردِانتقادی
ِ ب
بهمدرنیتهداشتوتقریباهمسووهمگرابامکت ِانتقادیبودومیتواناورابامکت ِفرانکفورتوتنهاحلقهبازماندهاشهابرماسمقایسهکرد.برخی
ٔ ب ب
معتقدندکه"خردِ"موردِتوجهشریعتیانتقادی،مفاهمهایورهاییبخشبودوخردِابزار ِمدرنیتهمحققنبود.برخیهممعتقدندکهشریعتیعقلِ
ٔ ی ِ ٔ
شهودیرامطرحکردوعقلِشهودیامریاستکهدرشرقودرادیانپُررنگتراستتادرغرب.اینهاجلوههاییازشریعتیدرمیانِکسانیاست
ْ
کهبااواندیشهورزانهتربرخوردمیکنند.
شریعتی عارف ـ شاعر :
ِ
شایدبازتا ِچهرهٔسومِشریعتیدرآینهذهنِزمانهدرمقطع(08ـ07)،سیماییکسرگشتهشوریدهسرباشد،سیماییکعارفـشاعر،عارفیبه
ٔ ِ ٔ ب
دنبالِمعناوآرامش.گاهیاوقاتهمبرخیقرائتهاوروایتهاازشریعتیشبهِصوفیانهاست.
الیهسومِشریعتیدرذهنِنسلِجدیدِجوانهمبسترِخاصیدارد.درذهنِایننسل،شریعتیشاعریظریف،حساسوجملهپردازاست،فردِ ٔ
رمانتیکیکهدربارهٔعشقودوستیحرفزدهاست،بهطوریکهدرکارتپستالهاییکهشایددختروپسرهابههممیدهند،یکسریجمالتازشریعتی
ْ ْ
همهست!
درس آموزی از سه تصویر، سه بازتاب :
ـهموارهفهمازشریعتیسیاستزدهبودهودرپرتوِسیاستبههمهچیزنگاهشدهاستوبرایمخاطبانومنتقدانجنبهعینیوسیاسیشریعتی
ِ ٔ ْ
Print search Prev 51 Next Home Full Exit
16. روتروبرجستهتربودهاست.همدر51سالاولوهمدر01سالِدومتصویریکهعموماًازشریعتیوجودداشته،درمقطعاولیکمسلمانِمبارزودر
ِ ِ
ٔ ْ ٔ ِ ِ
مقطعدومیکایدئولوگاسالمگرا ِغربستیزاست.بهعبارتدیگرهموارهوعمدتاًاززاویهعینیوسیاسیبهشریعتینگاهشدهاستبدونِآنکهبااندیشه
ی ِ
ِ
اونسبتیبرقرارشودویااساساًبهدرونِاونزدیکشوند.دراینتصویرسازیهموارهعینیتبرذهنیتوذهنیتبردرونیاتاوغلبهداشتهاست.
ِ
ـبیشترازاثربهتاثیراتشریعتیتوجهشدهاست،یعنیصحنه،نهمتن.متأسفانهبسیاریازمنتقدانِشریعتیشناختیازمتنوآثارِاوندارند.
ـجامعهمااندیشههارابیشترمینوشدتااینکهبجود!یعنیخیلیراحتباافکارواندیشههابرخوردمیکند.سعیمیکندآنهاراخیلیسادهو
ٔ
ِ
خالصهکندوفقطبخشهاییراکهبهنظرشمفیدمیآیدومسائلِدَمِدستاشراحلمیکند،اخذکند.بهعبارتدیگرگزینشیو"سلفسرویسی"
ْ
باآنبرخوردمیکندوچندانحوصلهمکثوتَعمقوتامّلرویاندیشههاوپیبردنبهاعماقوجزئیاتاشراندارد.بیشتربهنیازهایخودشتوجه
ّ ٔ
ٔ ِ
میکندتاتواناییهایاثر.برایناساسهیچگاهالیهکویریاتشریعتیوجهغالباشنبودهاستویاالیهدوموسومِوجودوشخصیتاشدرتصویریکه
ٔ
ازاوکشیدهشدهدرحدِصفربودهاستوحتیمیتوانگفتبهاسالمیّاتشریعتیهمصرفاًازدیدِحلِمسائلِعینیودمِدستیتوجهشدهاست.البته
ِ
نسلِگذشتهمطالعهبیشتریرویآثارشریعتیداشتـباتوجهوتأکیدبرایننکتهکهشایدبیشاز05درصدِآثارشریعتیتامقطعانقالباصالًچاپ
ِ ٔ
نشدهبود!ـنسلِجدیدنسبتبهآننسلهمباآثارِشریعتیآشناییکمتریدارد.
نکتهدیگردرادامههمینمطلبایناستکههموارهدرذهنِمخاطبان،سایهاسالمیّاتبرنظریههاواندیشهشریعتیسنگینیمیکردهاست.شریعتی
ٔ ٔ ٔ ٔ
بهجزاسالمیات،بحثهاینظریوتئوریکیفراوانیداردکهاینهاتحتتأثیرِسایهاسالمیاتودرظِلِیکتئوریسینِمذهبیمَغفولوکمتوجهباقیمانده
ٔ ِ ِ
است.مانندِبحثهایفراوانیکهاوراجعبهانسان،تاریخ،جامعهو...دارد.اینهابحثهاینظریاوست،چهاواسالمگراباشدچهنباشد.
ِ
ـنکتهدیگرایناستکهتصویرِاولِشریعتیهمیشهمناقشهبرانگیزبودهوبراساسشرایطزمانهاینمناقشهتغییرکردهاست.چهرهٔعمومیتر،
ِ ٔ
رایجتروعامیانهترازشریعتیهموارهمناقشهبرانگیزبودهوپیرامونِآنهاگردوخاکزیادیشدهاست.اماالیههایعمیقترِشریعتیاصالًمطرحنشده
Print search Prev 61 Next Home Full Exit
17. است.درحالیکهاگرآنهامطرحشوندمناقشاتبررویآنهاخیلیسنگینترخواهدبود.ولیمیبینیمبااینکهتنهابخشهاییازالیهاولمطرحشده،
ٔ
هماننیزغیرِقابلِتحملوحاشیهسازومناقشهبرانگیزبودهاست.مثلِسخنرانیآقایآغاجریکههیچکسنمیگویدمحتواواصلِحرفهایاوچهبوده
ِ
است،بلکهفقطیکجمله"مگرمنمیمونمکهتقلیدکنم"،دستاویزشدهوهمهدربارهٔآنحرفمیزنند.زمانِشریعتیهمچنینبود.وقتیاسالمشناسی
ِ ٔ
مشهدرامطرحمیکرد،کسیبهاینکهنظراتودیدگاههایشچیستکارینداشت.فقطدربارهٔآنقسمتازبحثکه"...پیامبروقتیدرآخرِعمردید
ِ
مردمدرمسجدجمعاندودارندپشتسرِابوبکرنمازمیخوانند،لبخندزد..."مسالهبرانگیزشد.
ایندردورهٔسنتیهابود.متأسفانهاالنهمعمقِبحثهادرهمینحداست.اگرکمیعمیقترباهمینبحثهاییکهدربارهٔایدئولوژی،مطرحشد
برخوردکنیم،میبینیممشابهِماجرایلبخندِپیامبرونمازِابوبکراست.میگویندایدئولوژی،تعطیلیعقل،توتالیتاریسمو...است،تمامشد.اولباید
ِ
ِ
پرسیدکهاصالًایدئولوژیچیستکهباآنمخالفتوازآنشیطانسازیمیشود.االنایدئولوژیماننداَنگ"خُردهبورژوا"کهدرگذشتهمارکسیستها
بهمذهبیهامیزدند،مثلِیکفحشومارکشدهاست.سطحبرخوردِآنموقعسنتیهاباسطحیکهامروزدارندباآغاجریبرخوردمیکنند،چندان
ِ ِ
فرقنمیکند.همآنموقعوهمحاالچندانواردِعمقِقضیهنمیشوندوتنهاباتَعصباتمذهبیشانبرخوردمیکنند.
ّ ِ
ِ ی
درحوزهٔبهاصطالحروشنفکرینیزچهدرگذشتهوچهدرحال،تنهابراساسعالئقِسیاسیوفکریشانوبهطورِخیلیسطحیبامباحثفکر ِ
ِ ِ
عمیق،برخوردمیشود.یکباربحثوحملهاینبودکهعدهایمیگفتندشریعتیالتقاطیاستوفلسفهنمیداندومتأثرازغربیهاست،بدونِآنکه
ِ
هیچگاهبحثالتقاطبهخوبیروشنومفهومسازیشود.بعدهمماجرایالتقاطتمامشدوحاالبحثازایدئولوژیاست.فکرنمیکنماینموضوعنیز
ِ
سرنوشتبهتریپیداکند.
برخوردِشریعتیباروحانیتهمهمیشهمسالهبودهاست.آنطرفگفتههیچروحانیزیرِپا ِقراردادِاستعماریراامضانکردهاستواینطرفهم
ی
راجعبهحجرهٔدربستهوبازارِسربستهواسالمِمنهایروحانیتونظایرِاینبحثکردهاست.همیشهاینوجهشهممناقشهبرانگیزبودهاست.بازموضوع
Print search Prev 71 Next Home Full Exit