1. 1911 оны Үндэсний Эрх
чөлөөний хувьсгал
Да Лам Цэрэнчимэд
2-р баг

2. Намтар
• Г.Цэрэнчимэд нь 1872 онд Их шавийн нутагт (одоогийн
Төв аймгийн Лүн сум) төржээ. Эцэг нь түүнийг 10 шахам
насанд нь Их Хүрээнд авчирч, төрөл садны нэгэн гавжид
шавь оруулжээ. Тэрээр эцэг, эхийнхээ итгэл, багшийнхаа
айлтгал, номлолыг талаар өнгөрүүлсэнгүй. Удалгүй
Хүрээний номтой гэвш нарын тоонд орж, ихэс лам нарын
анхаарлыг татах болов. Г.Цэрэнчимэд бурхны номд
сүсэглэн суралцаж, төвд, манж хэлийг доторлож эхэлжээ.
Төрөлх монгол бичигт улам боловсорч, шашин төрийн
хэрэг явдлыг гадарлахтайгаа болов. Түүгээр ч барахгүй
бичиж, туурвиж эхэлжээ. Одоогоор түүний «Хүн бүхэн чин
үнэн сүжгээр залбиран үйлдэгтүн» хэмээх ном бичсэн нь
мэдэгдэж байна.

3. Эхний алхам
• Манжийн «Шинэ засгийн бодлого»
идэвхжсэн үед Да лам Цэрэнчимэд
нэгэн санаа зорилго бүхий Чин ван
Ханддорж, өвөрлөгч түшмэл Хайсан
нартай илүү дотночлон
нөхөрлөж, эцсийн их хэргийг
бүтээхээр аминчлан хэлэлцэж
эхэлжээ. Чин ван Ханддорж, Да лам
Цэрэнчимэд нар санаачлан, 1911 оны
VII сард Богд гэгээнд бат оршил
өргөхөөр ирсэн Халхын дөрвөн
аймгийн хан, чуулган дарга, жанжин
хэбэй, хутагт хувилгаад зэрэг ихэс
дээдсийг цуглуулж, үндэсний
тусгаар тогтнол, эрх чөлөөний
тэмцэлд эрслэн босох асуудлыг
хэлэлцүүлжээ.
Нүхтийн Ам/гэхдээ одоогийн/

4. • Богд гэгээн ч тэдний санаа бодлыг талархан, тусгаар
тогтнолын үйл хэрэгт Хаант Оросоос тусламж гуйх
төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд Да ламыг оруулсныг нь
идэвхтэй дэмжсэн байна. Да лам Цэрэнчимэд нар Хаант
Орост очсон хэргээ хязгаарлагдмал хэмжээнд бүтээн, Чин
улсын хатуу чанд мөрдөлт мөшгөлтөөс болж, орос эмчийн
дүрд хувилан нууцаар хил давж орж иржээ. Нутагтаа ирмэгц
тэрбээр Халхын Хүрээний Бүх Хэргийг түр Ерөнхийлөн
Шийтгэх газрыг байгуулалцаж, түүний бүрэлдэхүүнд орж
ажиллан, үндэсний хувьсгалыг бэлтгэн явуулахад хүч,
ухаанаа хөвчлөн зүтгэсэн юм.

5. Хувьсгалын үйл явцыг
Нэмэх багш ерөнхийд нь
ярьчихсан учраас одоо
давтаж ярих нь тийм ч
оновчтой биш гэж үзээд
ялалтын дараа яасныг
сонирхоцгооё

6. Ялалтын дараа
• 1911 оны XII сарын 29-нд шинэ тулгар Монгол
Улсыг тунхаглан, эзэн хааны сэнтийд заларсан
VIII Богд Жибзун-дамба Да ламыг хишиг
хүртэгчдийн аман хүзүүнд нэрийг нь цохон
тэмдэглэж, "...чин сүжигт цол, гурван давхар
магнаг дэвсгэр, түшлэг, ширээ, улбар шар жолоо,
ногоон тэрэг, чин вангийн пүнлүү, үүрд
хөрөнгөөс албан гаргуулахгүй болгон щагнаж,
шадар сайд, бүгд захирах сайд, Дотоод Яамны
хэргийг Бүгд Захиран Шийтгэгч яамны тэргүүн
сайдын тушаалд тохоон талбиад, мөн тус шавийн
харъяат эл албан хэргийг хавсран шийтгүүлэгтүн"
гэжээ. Богд хаан төрийн яамдыг зэрэглэж, Дотоод
яамыг тэргүүн яам болгож, түүнийг толгойлж
байсан Г.Цэрэнчимэдээр Засгийн газрын хэргийг
бүхэлд нь эрхлүүлэх болсон байна.

7. • Да лам Дотоод яамны тэргүүн сайдад томилсон хааны
зарлигийг машид бишрэн хүлээж авсан боловч цагийн
эрхээр өөрт оногдсон үүрэг, шинэ тулгар улсынхаа өмнө
хүлээсэн хариуцлагаа ухамсарлах тутам нэн түгшиж
байгаагаа "Би бол эрдэм ухаан нэн ядуу бөгөөд их л айж
сууна" хэмээн илэрхийлж байжээ. Да ламын энэ мэт
зоримог, далайцтай үйл ажиллагаа нь үүний талаар
монголын ихэс, дээдсийн дунд төдийгүй, хилийн чанадад
эерэг, сөрөг үнэлгээг хуримтлуулсаар байлаа. Жишээ
татахад л Оросын консул В.Люба 1912 оны II сарын эхээр
Петер бургт мэдээлэхдээ Да ламтай зөвлөлдөхгүйгээр
бидний тавьсан хүсэлтэд нэг ч сайд хариу өгөхгүй байна,
ноѐдууд Да ламыг байхад "Үл дуугарна“ хэмээжээ.

8. • Да лам Цэрэнчимэд улс орныхоо эдийн засгийг өөд нь татах
улсын сан хөмрөгийг өсгөн арвижуулах талаар оюун
санаагаа хөвчрүүлж байв. Тэрбээр: "Анх улс төр нээх нь
шинэ гэр барихтай адил элдэв хэрэглэх зүйл маш үлэмж бөгөөд
санд мөнгө цаасгүйн учирт их л чармайж байна. Үлэмжхэн
зээлдэж хэрэглэхийг гуйя гэвч эцэст төлөхийг бодох хэрэгтэй
тул бас айх газар бий" (2.127) гэж бичиж байсан нь хэр
хэмжээнээс хэтэрсэн өр тавилгүй, өөрийн хүчин боломжийн
хирээр тулгуурлах гэсэн чухал санаа юм.
Үүнээс үүдэн, Да лам юуны өмнө, дотоод нөөц бололцоогоо
шавхан дайчилж, байгалийн баялагаа эзэмшиж ашиглан, гадаад
харилцаа, хамтын ажиллагаагаа өргөтгөх замаар улс орны
эдийн засгийн чадавхийг аль болохоор нэмэгдүүлэх чиг
баримжааг тууштай барьж байв.

9. Эцэст нь
• Өдгөө Г.Цэрэнчимэдийн намтар
сэлт, бодол сэтгэлгээний онцлог,
бүтээн туурвисныг судлан
үзэхүйд тэрбээр улс төрийн зөн,
билгүүн чанараар гойд, аливаад
давхар бодож, даамай сэтгэдэг,
өөрийн байр суурин дээр хатуу
зогсож чаддаг цөлх ухаантай
төрийн томоохон зүтгэлтэн
байжээ. Ийнхүү Да лам
Г.Цэрэнчимэд бол Монгол улсын
цадиг шаштирт нэрээ мөнхлөн
үлдээж, түүхийн олон үеийн үзэл
санааны үе судал, хальс
бүрхэвчин дотроос яах аргагүй
нэвт гэрэлтэх түүхэн хүмүүн
бөлгөө.

10. 2-р баг байлаа гэж.