e-twinning: Ταξίδι στο Βυζάντιο 6ο Δ.Σ.Αρτέμιδος Τάξη Ε΄

1. Η Διατροφή στο Βυζάντιο
E-twinning: Ταξίδι στο Βυζάντιο
6ο
Δημοτικό Σχολείο Αρτέμιδος
Τάξη Ε΄
Δραβοπούλου Βασιλική
Σαμαρόπουλος Δημήτριος
Χρυσανθόπουλος Ιωάννης

2. 1.Ποια ήταν τα ημερήσια γεύματα των Βυζαντινών
και ποια τα βασικά διατροφικά αγαθά τους;
Τα κύρια γεύματα των
Βυζαντινών ήταν:
1.Το πρόγευμα ή
πρόφαγον
2. Το άριστον ή
μεσημβρινόν (γεύμα)
3. Ο δείπνος.

3. Είδη διατροφής
• Στη διατροφή των Βυζαντινών βασικό ρόλο
είχαν το ψωμί, τα λαχανικά, τα όσπρια και
τα δημητριακά, που τα μαγείρευαν με
διάφορους τρόπους. Ο πιο συνηθισμένος
τρόπος μαγειρείας ήταν το βράσιμο, όπως
ειρωνικά μας αφήνει να καταλάβουμε και η
βυζαντινή παροιμία "αργώ μαγείρω πάντα
έκζεστα", δηλαδή "ο τεμπέλης μάγειρας όλα
τα μαγειρεύει βραστά".

4. Οι Βυζαντινοί έτρωγαν επίσης
πουλερικά, που υπήρχαν σχεδόν σε
κάθε σπίτι, καθώς και αυγά, με τα
οποία έφτιαχναν τα περίφημα
σφουγγάτα, τις γνωστές μας
ομελέττες, που αναφέρονται και
από τον Θεόδωρο Πρόδρομο. Από
το γάλα έφτιαχναν τυριά όπως το
ανθότυρο, το βλάχικο και το
κεφαλίτζιν
Κρέας εξασφάλιζαν και με το κυνήγι, αγαπημένη απασχόληση των ανδρών που
τους παρείχε συνάμα ευκαιρίες για προσωπική διάκριση. Κυνηγούσαν με
σκυλιά και γεράκια. Δεν περιφρονούσαν όμως και άλλες μεθόδους όπως τις
παγίδες, τα δίχτυα και τις ιξόβεργες.

5. Τα μεγαλύτερα ζώα αποτελούσαν ακριβότερη
και λιγότερο διαδεδομένη τροφή. Τα
χοιροσφάγια, που γίνονταν κάθε χειμώνα,
προμήθευαν την οικογένεια με τα λουκάνικα,
τα παστά και το μαγειρικό λίπος όλης της χρονιάς.
Το αρνί ήταν προσιτό μόνο στα πιο ευκατάστατα
νοικοκυριά. Σπανιότερα έτρωγαν οι Βυζαντινοί τα
βοοειδή, μια και τα χρησιμοποιούσαν κυρίως για
την καλλιέργεια των χωραφιών. Αγαπούσαν
επίσης τα κάθε λογής ψάρια, φρέσκα ή παστά, και
τα θαλασσινά.
Τα διάφορα κρασιά, για τα οποία φημιζόταν η
Μακεδονία, καθώς και τα φρούτα, συνόδευαν τα
τραπεζώματά τους μαζί με μελωμένα και
σιροπιαστά γλυκά.
Τα γεύματα μπορούσαν να είναι απλά
αλλά και εξαιρετικά πολύπλοκα και
πλούσια, ανάλογα με την οικονομική
κατάσταση κάθε οικογένειας. Εξάλλου,
όπως και οι ίδιοι έλεγαν, καταλαβαίνει
κανείς "από του γεύματος τον πίθον".

6. Τα ψάρια
• Οι Βυζαντινοί ασχολούνταν συστηματικά
με το ψάρεμα και είχαν ανακαλύψει
πολλούς τρόπους ψαρέματος. Ένας
τρόπος ήταν να κλείνουν με δίχτυα μια
περιοχή στα ρηχά, συγκεκριμένα σε μέρη
όπου υπήρχαν θαλάσσια ρεύματα, στο
δέλτα των ποταμών ή στο άνοιγμα
λιμνοθαλασσών. Συχνά οι ψαράδες
ψάρευαν οργανωμένοι σε ομάδες με
αρχηγό τον ονομαζόμενο "Πρωτεύοντα".
• Στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας και της
Βαλκανικής χερσονήσου, στα νησιά του
Αιγαίου, στα παράλια της Προποντίδας
και της Μαύρης Θάλασσας, οι άνθρωποι
ψάρευαν με δίχτυα, αγκίστρια ή καμάκια,
ανάλογα με το είδος των ψαριών.

7. • 'Ένας άλλος τρόπος και αυτός προσφιλής και εύκολος ήταν μόλις άρχιζε να
σκοτεινιάζει, οι ψαράδες έμπαιναν στις βάρκες τους και άναβαν ένα δαδί. Το φως
τραβούσε τα ψάρια, που μαζεύονταν γύρω από τη βάρκα. Τότε οι ψαράδες έσκυβαν
και τα χτυπούσαν με τα καμάκια». Ο Βόσπορος που ενώνει τη Μαύρη Θάλασσα με τη
Θάλασσα του Μαρμαρά, ήταν ονομαστός ψαρότοπος. Εκεί τα θαλάσσια ρεύματα
ήταν ιδιαίτερα ισχυρά, και τα ψάρια παρασύρονταν σε μεγάλα κοπάδια ως τα δίχτυα των
ψαράδων.
Την εποχή της ομαδικής μετανάστευσης των
ψαριών, όταν κοπάδια ολόκληρα
μετακινούνταν από τα γλυκά νερά για να
φτάσουν στη θάλασσα, παγιδεύονταν σ’
αυτούς τους οργανωμένους ψαρότοπους.
Από ειδικά παρατηρητήρια, οι ψαράδες
έβλεπαν πότε γέμιζαν τα δίχτυα τους και
πήγαιναν να τα τραβήξουν, γεμάτα ψάρια.
Αυτός ο τρόπος ψαρέματος ήταν οι
περισσότερον προσφιλής γιατί έτσι
απέφευγαν τους κινδύνους της ανοιχτής
θάλασσας.

8. Ποια ήταν τα καθημερινά επιτραπέζια σκεύη
τους- Πώς μαγείρευαν;
Ως αποθηκευτικά ή
επιτραπέζια σκεύη,
καθημερινής χρήσης καθώς
και δοχεία μεταφοράς
τροφίμων ή άλλων αγαθών,
οι Βυζαντινοί
χρησιμοποιούσαν την
κεραμική.
Η πρώιμη «βυζαντινή»
κεραμική, η οποία συνέχισε
την παράδοση των Ύστερων
Ρωμαϊκών χρόνων,
διαδόθηκε ευρέως στις
περιοχές γύρω από τη
Μεσόγειο, ως αποτέλεσμα
των ασφαλών θαλάσσιων
μεταφορών.

9. Τα συνηθισμένα αγγεία για τη μεταφορά υγρών
(και μερικές φορές στερεών) προϊόντων, όπως
ελαιόλαδο, κρασί, γάρος (είδος σάλτσας από
ψάρι), φρούτα και σιτηρά, ήταν οι αμφορείς,
ένα αγγείο δηλ. με δύο λαβές και επίμηκες ή
στρογγυλεμένο σχήμα. Κατά τη μεταφορά, οι
αμφορείς στοιβάζονταν κάθετα στο κύτος του
πλοίου. Μεγάλα πλοία μπορούσαν να
μεταφέρουν μέχρι τέσσερις επάλληλες σειρές
αμφορέων, δηλαδή χιλιάδες αγγεία σε κάθε
αποστολή. Ήδη από τον 5ο αιώνα, λίγα κέντρα
στο Αιγαίο, την Κιλικία, τη Γάζα, τη Ναγέβ, την
Αίγυπτο και τη βόρεια Αφρική παρήγαγαν το
μεγαλύτερο αριθμό των αμφορέων που
χρησιμοποιούνταν στο εμπόριο όλης της
Μεσογείου.

10. Η Αφρική και η Μικρά Ασία, και σε μικρότερο βαθμό η Κύπρος και η Αίγυπτος,
εξήγαγαν μεγάλο μέρος των επιτραπέζιων σκευών που χρησιμοποιούσαν στα
χριστιανικά σπίτια. Πολλά από αυτά τα αγγεία τα μιμήθηκαν οι γηγενείς
αγγειοπλάστες σε όλο το χώρο της Μεσογείου. Τα σκεύη κατασκευάζονταν από
λεπτό, κοκκινωπό πηλό με τη χρήση τροχού και μήτρας και καλύπτονταν με ερυθρό
επίχρισμα, ένα διάλυμα πηλού στο οποίο εμβαπτιζόταν ολοκληρωμένο το σκεύος.

11. Στα σχήματα περιλαμβάνονταν και
τετράγωνοι δίσκοι με επίπεδη βάση, κυκλικοί
δίσκοι με υψηλό δαχτυλιόσχημο πόδι,
βαθιές φιάλες, πινάκια, λεκάνες, κύπελλα,
κανάτες και λυχνάρια. Τόσο τα σχήματα όσο
και η διακόσμηση (γεωμετρικά, φυτικά και
εικονιστικά μοτίβα, είτε ενσφράγιστα είτε
ανάγλυφα, και αργότερα ζώνες από
μετάλλια) αντιγράφουν τα ακριβότερα
αργυρά σκεύη της περιόδου. Τα οικιακά
κεραμικά περιλάμβαναν επίσης μαγειρικά
σκεύη και μεγάλα δοχεία με χοντρά
τοιχώματα (πίθοι ή dolia) για επιτόπια
αποθήκευση αγαθών σε μεγάλες ποσότητες.

12.
Πινάκιο (πιάτο)
• Το πιάτο της εποχής. Το
συγκεκριμένο πινάκιο
χρονολογείται στα μέσα του
12ου αιώνα και πιθανότατα
προέρχεται από τα ίδια
κεραμικά εργαστήρια με τα
αγγεία που εντοπίσθηκαν στο
γνωστό βυζαντινό ναυάγιο της
Πελοποννήσου στις Βόρειες
Σποράδες.

13. Πήλινο αποθηκευτικό πιθάρι, 6ος αιώνας, Σταμάτα
Αττικής
• Πρόκειται για κοινό μέσον
αποθήκευσης όπου οι
Βυζαντινοί αποθήκευαν
δημητριακά ως επι το
πλείστον, ελαιόλαδο, γάρο
κ.ά.

14. Πήλινο μικρό κύπελλο 5ος - 6ος αιώνας
• Κύπελλο καθημερινής χρήσης
για κρασί και νερό

15. Πήλινη οινοχόη με λαβή (κανάτα)
• Πρόκειται για σκεύος καθημερινής
χρήσης το οποίο χρησιμοποιήθηκε ως
κτέρισμα σε τάφο που ανασκάφθηκε
στην περιοχή του Βύρωνα.
Πιθανότατα προέρχεται από
περιφερειακό εργαστήριο όπου
κατασκευάζονταν αγγεία
χαμηλότερης ποιότητας, προκειμένου
να καλύψουν τις ανάγκες του
τοπικού πληθυσμού για καθημερινής
χρήσης σκεύη. Χρονολογείται στην
παλαιοχριστιανική εποχή, περίπου
τον 6ο αιώνα. Θεωρητικά είναι η
κανάτα της εποχής.

16.
Κούπα (βαθύ πιάτο), χρονολογείται στα τέλη 13ου με
αρχές 14ου
• Πήλινη, μικρού μεγέθους, εφυαλωμένη
κούπα με χαμηλή βάση. Το αγγείο
χρονολογείται στην υστεροβυζαντινή
περίοδο, και πιο συγκεκριμένα στα τέλη
του 13ου ή στον 14ο αιώνα. Την εποχή
αυτή τα σχήματα των αγγείων αλλάζουν.
Γίνονται μικρότερα και βαθύτερα καθώς
προορίζονταν για υδαρή φαγητά, όπως
σούπες και ζωμούς. Οικονομικοί λόγοι ή
ακόμα και η επίδραση των Φράγκων
πιθανότατα προκάλεσαν αυτή την αλλαγή
στο διαιτολόγιο των Βυζαντινών

17. Οινοχόη (καράφα)
• Η κανάτα της εποχής. Η
οινοχόη βρέθηκε από τον
Γεώργιο Σωτηρίου κατά τη
διάρκεια ανασκαφικών
εργασιών στη Βασιλική του
Αγίου Δημητρίου στη
Θεσσαλονίκη και
χρονολογείται στον 14ο αιώνα.

18. Βυζαντινό Σαλτσάριο (σαλτσιέρα)
• Πήλινο σκεύος σε σχήμα ανεστραμμένου κώνου με
δύο λαβές. Το επάνω μέρος του αγγείου
διαμορφώνεται ως ανοιχτό πιάτο με διπλό
εσωτερικό χείλος για να δέχεται κάλυμμα. Στη μία
όψη του ανοίγεται τριγωνικό άνοιγμα για την
τοποθέτηση κάρβουνων προκειμένου να
διατηρείται το περιεχόμενο του πιάτου ζεστό, ενώ
στην άλλη υπάρχουν δύο λεπτές σχισμές για τον
εξαερισμό. Η εφυάλωση του εσωτερικού του
σαλτσαρίου είναι πρασινοκίτρινη και κακής
ποιότητας.
• Το σαλτσάριο θεωρείται εξειδικευμένης χρήσης αγγείο. Πρόκειται για ειδικό
πυρίμαχο μαγειρικό σκεύος που χρησιμοποιούνταν για την παρασκευή και το
σερβίρισμα σαλτσών στο τραπέζι. Οι σάλτσες, "σαβούραι" όπως λέγονταν
απαντούν συχνά στο βυζαντινό τραπέζι για να περιχύνονται ψάρια, λαχανικά και
κρέατα, ενώ η πιο δημοφιλής σάλτσα ήταν ο γάρος, ο οποίος παρασκευαζόταν
από ψάρια, εντόσθια, βράγχια, αίμα ψαριών, αλάτι, πιπέρι και παλιό κρασί.

19. Πήλινο εμφυαλωμένο σκεύος για αρτύματα
• Οτιδήποτε μπορούσε να
καταστήσει το φαγητό νόστιμο
ονομάζονταν από τους
Βυζαντινούς «ήδυσμα» ή
«άρτυμα». Ανάμεσα στα
αρτύματα κυρίαρχη θέση είχε
το λάδι, τα λίπη, το σκόρδο,
τα γαλακτοκομικά, το ξίδι και
οι σάλτσες.

20. Ποια προϊόντα είχαν τη μεγαλύτερη
κατανάλωση;
• Τα κυριότερα είδη διατροφής ήταν το ψωμί, το λάδι, οι ελιές και το τυρί.
Η ποιότητα του ψωμιού παρουσίαζε ποικιλία και ήταν ανάλογη με τις
οικονομικές δυνατότητες του καταναλωτή. Έτσι καλύτερος και ακριβότερος
άρτος ήταν ο καθαρός άρτος ή ο σεμίδαλις, φτιαγμένος από καθαρό
ψιλοκοσκινισμένο σιτάρι ή από σιμιγδάλι ενώ ο υποδεέστερος τύπος ψωμιού,
το μεσοκάθαρον ζυμωμένος από χαμηλής ποιότητας δημητριακά. Αντίστοιχες
διακυμάνσεις στην ποιότητα υπάρχουν και στα είδη τυριού, το αγαπημένο
προσφάγιον των Βυζαντινών. Εκλεκτά τυριά θεωρούνταν το βλάχικο και το
κρητικό ενώ γνωστά ήταν και το ανθότυρο και η μυζήθρα, και το κακής
ποιότητας τυρί το ονόμαζαν «ασβεστότυρον».

21. • Η φθηνότερη και πιο διαδεδομένη τροφή
για το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού
ήταν τα λαχανικά και τα όσπρια. Με
δεδομένες δε τις μεγάλες περιόδους
νηστείας που προβλέπει η Εκκλησία, και
τις οποίες φαίνεται ότι τηρούσαν με αρκετή
ευλάβεια οι Βυζαντινοί, οι τροφές αυτές
καταναλώνονταν για μακρύ χρονικό
διάστημα από το σύνολο του πληθυσμού.
• Μεγάλη κατανάλωση είχαν τα λάχανα, τα πράσα, τα κρεμμύδια, τα
τεύτλα, τα μαρούλια, τα ραδίκια, το καρότο, ο αρακάς, η ρόκα.
Άγνωστες φυσικά ήταν οι πατάτες και οι ντομάτες, που έφτασαν στην
Ευρώπη πολύ αργότερα. Από τα όσπρια συναντάμε τα φασόλια, τις
φακές, τα ρεβίθια, τα κουκιά, τα λούπινα.

22. e-twinning
6o Δ.Σ. Αρτέμιδος
Τάξη Ε΄
Υπεύθυνη προγράμματος:
Φλώρου Άντζελα
: Ταξίδι στο Βυζάντιο