พจนานุกรมบาลี - ไทย อรรถกถาธรรมบท ภาค ๑ - ๔ วัดพระราม ๙ กาญจนาภิเษก กรุงเทพฯ

1. 15.5 x 23.5 cm
15.5 x 23.5 cm 41 mm
พจนานุกรมบาลี - ไทย
อรรถกถาธรรมบท ภาค ๑-๔
พระปิยโสภณ และ บุญสืบ อินสาร
 เหมาะสำ�หรับผู้เริ่มศึกษาภาษาบาลี
 สะดวกต่อการศึกษาค้นคว้าด้วยตนเอง
 บรรจุศัพท์ที่จำ�เป็นสำ�หรับภิกษุสามเณรและผู้ศึกษาเบื้องต้น
 ใช้เป็นคู่มือแปลศัพท์ในบทสวดมนต์
 แต่ละศัพท์ แจกแจงรากศัพท์ ธาตุ วิภัตติ ปัจจัย
และการแปลงรูปตามระบบบาลีไวยากรณ์
 ใช้เป็นคู่มือฝึกแปลอรรถกถาธรรมบท ภาค ๑ - ๔ ตามหลักสูตร
พระปริยัติธรรมของคณะสงฆ์ไทย
พจนานุ
ก
รมบาลี
-
ไทย
อรรถกถาธรรมบท
ภาค
๑
-
๔
โดย
พระปิ
ย
โสภณ
และ
บุ
ญ
สื
บ
อิ
น
สาร
◆ ผู้ต้องการรับหนังสือ ติดต่อได้ที่ :
กองทุนปลูกรากแก้วศาสนทายาท
วัดพระราม ๙ กาญจนาภิเษก ๙๙๙ ซอย ๑๙ ถนนพระราม ๙
ห้วยขวาง กรุงเทพฯ ๑๐๓๑๐ โทร. ๐-๒๓๑๘-๕๙๒๖-๗
◆ สนับสนุนการจัดพิมพ์เป็นวิทยาทาน สามารถโอนเงินเข้าบัญชี
ธนาคารกรุงไทย สาขาพระราม ๙ ซอย ๑๓ เลขที่บัญชี : 076-0-29621-9
ชื่อบัญชี “วัดพระราม ๙ กาญจนาภิเษก เพื่อจัดพิมพ์พจนานุกรมบาลี - ไทย”
เพื่อโอนเงินเข้า
ธนาคารกรุงไทย
31.08.63_coate dic2019
โดย
Cover_pim2_diprint40mm.indd 1 8/31/2563 BE 2:44 PM

2. พจนานุกรมบาลี - ไทย
อรรถกถาธรรมบท ภาค ๑ - ๔
พิมพ์ครั้งที่ ๒
Pali-Thai
Dictionary
The Dhammapada Commentary 1-4
Second Edition
น้อมถวายพระราชกุศลอุทิศ
พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร
มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร
๑๓ ตุลาคม ๒๕๖๓
โดย
พระปิยโสภณ และ บุญสืบ อินสาร
ดาวน์โหลดพจนานุกรม
ฉบับดิจิทัล iOS
ดาวน์โหลดพจนานุกรม
ฉบับดิจิทัล Android
00-(1)-(18)_pim2_27.08.63.indd 1 11/10/2563 BE 9:36 AM

3. (2)
พจนานุกรมบาลี - ไทย
อรรถกถาธรรมบท ภาค ๑ - ๔
ISBN : 978-616-568-817-8
พิมพ์ครั้งที่ ๑ ๕ ธันวาคม ๒๕๕๕ จำ�นวน ๑๐,๐๐๐ เล่ม
พิมพ์ครั้งที่ ๒ ๑๓ ตุลาคม ๒๕๖๓ จำ�นวน ๑๐,๐๐๐ เล่ม จำ�นวน ๑,๐๒๖ หน้า
น้อมถวายพระราชกุศลอุทิศ พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร
มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร
ดำ�เนินการโดย กองทุนปลูกรากแก้วศาสนทายาท
วัดพระราม ๙ กาญจนาภิเษก กรุงเทพฯ
โทร. ๐-๒๓๑๘-๕๙๒๖-๗
ผู้แต่ง พระราชญาณกวี [สุวิทย์ ปิยวิชฺโช ป.ธ.๙, ศน.บ. M.A.(London)]
ผู้ช่วยเจ้าอาวาสวัดพระราม ๙ กาญจนาภิเษก
และ บุญสืบ อินสาร ป.ธ.๙, พ.ม., ศษ.บ.
นักวิชาการศาสนาชำ�นาญการพิเศษ
พิสูจน์อักษร พระมหาสาธิต อภิาโณ ป.ธ.๘
พระมหากิจจา สิทฺธาภิภู ป.ธ.๙
ภาพปก ๑. พระราชญาณกวี (นามปากกา พระปิยโสภณ)
๒. สามเณรปรมะ เอกภพธาริน (ราหุล)
๓. สามเณรกิติพัฒน์ สฤษฏ์เกรียง (โชกุน)
๔. สามเณรภวัต ทองสุจริตกุล (ทิกเกอร์)
ลิขสิทธิ์เป็นของ กองทุนปลูกรากแก้วศาสนทายาท
วัดพระราม ๙ กาญจนาภิเษก กรุงเทพฯ
พิมพ์ที่ บริษัทอมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง จำ�กัด (มหาชน)
๓๗๖ ถนนชัยพฤกษ์ แขวงตลิ่งชัน เขตตลิ่งชัน กรุงเทพฯ ๑๐๑๗๐
โทรศัพท์ ๐-๒๔๒๒-๙๐๐๐, ๐-๒๘๘๒-๑๐๑๐
โทรสาร ๐-๒๔๓๓-๒๗๔๒, ๐-๒๔๓๔-๑๓๘๕
E-mail : aprint@amarin.co.th Homepage : http://www.amarin.com
๑
๑
๓
๒
๔
พจนานุกรมบาลี - ไทย
ธรรมบทภาค ๑ - ๔
rama9 temple app
โครงการปลูกรากแก้ว
ศาสนทายาท
คมธรรมสามเณรทิกเกอร์
ของจริงใช้singna
00-(1)-(18)_pim2_27.08.63.indd 2 11/10/2563 BE 9:36 AM

4. (3)
00-(1)-(18)_pim2_27.08.63.indd 3 11/10/2563 BE 9:37 AM

5. (4)
00-(1)-(18)_pim2_27.08.63.indd 4 11/10/2563 BE 9:37 AM

6. (5)
00-(1)-(18)_pim2_27.08.63.indd 5 11/10/2563 BE 9:37 AM

7. (6)
00-(1)-(18)_pim2_27.08.63.indd 6 11/10/2563 BE 9:37 AM

8. (7)
00-(1)-(18)_pim2_27.08.63.indd 7 11/10/2563 BE 9:37 AM

9. (8)
สัมโมทนียกถา
การศึกษาภาษาบาลี เป็นการศึกษาดั้งเดิมของ
คณะสงฆ์ไทยมีมาตั้งแต่กรุงสุโขทัยเป็นราชธานีมีวิวัฒนาการ
มาโดยลำ�ดับ ปัจจุบันจัดการเรียนการสอนเป็น ๙ ชั้น ตั้งแต่
ชั้นประโยค ๑ - ๒ ถึงชั้นประโยค ป.ธ.๙ มีวิชาแปลมคธ
เป็นไทยอยู่ทุกประโยคโดยประโยค๑-๒หลักสูตรใช้หนังสือ
ธมฺมปทฏฺกถา ภาค ๑ - ๔ ประโยค ป.ธ.๓ หลักสูตรใช้
หนังสือธมฺมปทฏฺกถา ภาค ๕ - ๘ ประโยค ป.ธ.๔ หลักสูตร
ใช้หนังสือมงฺคลตฺถทีปนี ภาค ๑ ประโยค ป.ธ.๕ หลักสูตรใช้หนังสือมงฺคลตฺถทีปนี
ภาค ๒ ประโยค ป.ธ.๖ หลักสูตรใช้หนังสือตติยสมนฺตปาสาทิกา ประโยค ป.ธ.๗ หลักสูตร
ใช้หนังสือ ปม - ทุติยสมนฺตปาสาทิกา ประโยค ป.ธ.๘ หลักสูตรใช้หนังสือวิสุทฺธิมคฺค
และประโยค ป.ธ.๙ หลักสูตรใช้หนังสืออภิธมฺมตฺถวิภาวินี
หนังสือแปลมคธเป็นไทยในแต่ละประโยคนั้น ยังขาดพจนานุกรมอธิบายเรียงตาม
หมวดอักษรเหมือนการเรียนภาษาอื่นๆเช่นภาษาอังกฤษเป็นต้นทำ�ให้นักเรียนไม่สามารถ
ค้นคว้าด้วยตนเองได้อย่างกว้างขวาง
เป็นที่น่าชื่นใจยิ่งนักที่ กองทุนปลูกรากแก้วศาสนทายาทวัดพระราม๙กาญจนาภิเษก
ได้ดำ�เนินการจัดทำ�และจัดพิมพ์พจนานุกรมบาลี -ไทยขึ้นประกอบการศึกษาตามหลักสูตร
ของคณะสงฆ์ไทย นับเป็นสิ่งที่ทำ�ได้ยาก
จึงขออนุโมทนาสาธุการ และขอให้การดำ�เนินการจัดพิมพ์พจนานุกรมบาลี - ไทย
ได้สำ�เร็จลุล่วงตามวัตถุประสงค์ที่ตั้งไว้ จงทุกประการเทอญ ฯ
(สมเด็จพระมหารัชมังคลาจารย์)
เจ้าอาวาสวัดปากนํ้า
00-(1)-(18)_pim2_27.08.63.indd 8 11/10/2563 BE 9:37 AM

10. (9)
ภาษาบาลี คืออารยธรรมธารา
คนไทยพูดภาษาไทยและบาลีอยู่ทุกวัน ชื่อคนไทย
ส่วนใหญ่ใช้ภาษาบาลี ภาษาบาลีอยู่คู่กับคนไทย บนผืน
แผ่นดินไทยนับเป็นพันปีมาแล้ว ตั้งแต่พระพุทธศาสนา
แพร่ขยายเข้ามาสุวรรณภูมิอิทธิพลของพระพุทธศาสนาใน
แผ่นดินไทยทำ�ให้ภาษาไทยกับภาษาบาลีผสานกลมกลืนกัน
อย่างงดงาม สิ่งที่น่าเป็นห่วงเวลานี้คือ ระบบการเรียนภาษาบาลี จำ�กัดอยู่เฉพาะวงการ
การศึกษาของพระสงฆ์เท่านั้น ยังไม่แพร่หลายสำ�หรับคนทั่วไป แม้ในคณะสงฆ์เอง
อุปกรณ์การศึกษาก็ยังไม่ก้าวหน้าเท่าที่ควร นั่นคือยังขาดพจนานุกรมที่สมบูรณ์ เกื้อกูล
การเรียนภาษาบาลีได้จริงๆทำ�ให้เยาวชนรู้สึกท้อใจในการเรียนคิดว่าภาษาบาลีเป็นของยาก
เป็นภาษาต่างชาติ ทั้ง ๆ ที่คนไทยทุกคน ก็พูดภาษาบาลีไทยผสมกันทุกประโยคอยู่แล้ว
การที่ พระราชญาณกวี (สุวิทย์ ปิยวิชฺโช ป.ธ.๙ M.A.) วัดพระราม ๙
กาญจนาภิเษก ดำ�ริจัดทำ�พจนานุกรมภาษาบาลี - ไทย ขึ้นมา โดยได้คุณบุญสืบ
อินสาร ป.ธ.๙ นักวิชาการศาสนาชำ�นาญการพิเศษ สำ�นักงานพระพุทธศาสนาแห่งชาติ
เป็นกำ�ลังสำ�คัญในการทำ�งานรวบรวมอธิบายศัพท์ จัดทำ�พจนานุกรมบาลี - ไทย ครั้งนี้
ถือเป็นการปฏิรูปการศึกษาของคณะสงฆ์ไทยที่สำ�คัญยิ่ง เพราะยังไม่เคยมีพจนานุกรม
ภาษาบาลี - ไทย ที่แจกแจงไวยากรณ์แต่ละศัพท์ สะดวกต่อผู้เริ่มต้นศึกษาแบบนี้มาก่อน
เชื่อว่าจะเป็นอุปกรณ์ที่สามารถทำ�ให้พระภิกษุสามเณร - เยาวชน - ประชาชนทั่วไป
หันมาสนใจศึกษาภาษาบาลีมากขึ้น
(สมเด็จพระวันรัต)
ผู้รักษาการแทนเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต
กรรมการมหาเถรสมาคม
วัดบวรนิเวศวิหาร
กรุงเทพมหานคร
00-(1)-(18)_pim2_27.08.63.indd 9 11/10/2563 BE 9:37 AM

11. (10)
คติธรรม
ครั้งอดีตกาล ผู้ปกครองนิยมนำ�กุลบุตรให้บรรพชา
เป็นสามเณร เพื่ออบรมขัดเกลา อบรมบ่มเพาะอุปนิสัย กิริยา
มารยาท ได้เรียนรู้ศิลปวัฒนธรรมประเพณี ทั้งนี้เพื่อให้มีจิตใจ
อ่อนโยนเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่อ่อนน้อมถ่อมตนรู้จักรับผิดชอบหน้าที่
ของตนตามแนวทางคำ�สอนในทางพระพุทธศาสนาแม้ลาสิกขา
ออกไปก็จักดำ�รงตนเป็นพลเมืองที่ดีของประเทศชาติ เป็นแบบอย่างที่ดีงามให้อนุชนได้ดำ�เนินตาม
แต่กาลเวลาเปลี่ยนไป ความนิยมในครั้งนั้นจืดจางไปจากวิถีของชาวไทย บัดนี้
วัดพระราม ๙ กาญจนาภิเษก ได้จัดตั้งกองทุนปลูกรากแก้วศาสนทายาท เพื่อสนับสนุนส่งเสริม
ทุนการศึกษาแก่เยาวชน โดยให้เข้ามาบรรพชาเป็นสามเณร ทำ�ให้มองเห็นความเจริญรุ่งเรืองของ
พระพุทธศาสนาในอนาคตว่ามีศาสนทายาทสืบต่อ เสมือนหนึ่งพระอาทิตย์อุทัยขึ้น ปรากฏเป็น
แสงสว่างให้ชาวโลกได้ประโยชน์จากแสงสว่างของพระอาทิตย์นั้น ขออนุโมทนาในกุศลเจตนา
ครั้งนี้ อันจักเป็นไปเพื่อความวัฒนาสถาพรของพระศาสนาในอนาคตกาล
อนึ่ง ขออนุโมทนาในกุศลศรัทธาอีกคำ�รบหนึ่งที่ได้จัดพิมพ์ พจนานุกรมบาลี - ไทย
อรรถกถาธรรมบทภาค ๑ - ๘ เพื่อให้สามเณรได้ท่องบ่นจำ�ทรงศึกษาแล้วนำ�ความรู้ที่ได้ศึกษา
มาแล้วนั้นไปเผยแผ่ต่อไป อันจักเป็นความวัฒนาสถาพรของพระศาสนาทวีคูณ
ขออำ�นาจกุศลจริยาสัมมาปฏิบัติที่ทุกท่านได้มีสมานฉันท์ทำ�ให้โครงการนี้สัมฤทธิผลขึ้น
จงอำ�นวยประโยชน์สุขแด่ทุกท่านตามธรรม
(สมเด็จพระธีรญาณมุนี)
เจ้าอาวาสวัดเทพศิรินทราวาส
กรรมการมหาเถรสมาคม
วัดเทพศิรินทราวาส
๒๘ กรกฎาคม ๒๕๖๓
00-(1)-(18)_pim2_27.08.63.indd 10 11/10/2563 BE 9:37 AM

12. ปลูกรากแก้วพระพุทธศาสนา
พ่อแม่สร้างครอบครัว เพื่อให้ได้ลูกดีเป็นทายาท
ประเทศชาติสร้างเยาวชนก็หวังได้คนดีรับใช้แผ่นดินเกิด.
หัวใจของการศึกษาสงฆ์ คือการดำ�รงพุทธศาสน์ หากขาด
พระภิกษุสามเณร ผู้มีความรู้ความสามารถ จะมีทายาท
สืบพระพุทธศาสนาได้อย่างไร
การศึกษาทางโลก เหมือนดาบที่แหลมคม การ
ศึกษาทางธรรมเหมือนฝักหุ้มดาบดาบที่ไร้ฝักเหมือนการ
ศึกษาที่ไร้ศีลธรรมความรู้ดีแต่ขาดศีลธรรมกำ�กับเลวร้าย
ยิ่งกว่าสิ่งใด ผู้มีการศึกษาดี จึงหมายถึงผู้มีความรู้ดี มีจิตสำ�นึกต่อบาปบุญคุณโทษ ดีชั่ว
คือไม่นำ�ความรู้ไปประทุษร้ายคน สังคม โลก แต่นำ�ไปสร้างสรรค์จรรโลงโลกให้สวยงาม
พระพุทธศาสนา คือฝักหุ้มดาบอันแหลมคมนั้น
สังคมไทย ได้ยอมรับนับถือพระพุทธศาสนา ให้เป็นหนึ่งในสถาบันหลักของชาติ
มีส่วนสำ�คัญในการส่งเสริม ทั้งด้านศิลปวัฒนธรรม ปรัชญาความเชื่อ ความคิด ประเพณี
วิถีชีวิตคนไทยมายาวนานนับพันปี มีสิ่งหนึ่งที่สำ�คัญยิ่งซึ่งมาพร้อมกับพระพุทธศาสนาคือ
ภาษาบาลีเช่นคำ�ว่าสามัคคีเมตตาอานุภาพจิตวิญญาณบาปบุญกุศลผลบุญบุญบารมี
โกรธ เกียรติยศ ปรากฏ กษัตริย์ แพทย์ ศึกษาธิการ สาธารณสุข จราจร ชื่อคน ชื่อถนน
ชื่อสถานที่ ชื่อวัด ชื่อมหาวิทยาลัย ชื่อกระทรวง ทบวง กรม ล้วนแต่เป็นภาษาบาลีทั้งสิ้น
ภาษาบาลี มีเพียงเสียง ไม่มีตัวอักขระ จึงสามารถปรับใช้ได้กับทุกตัวอักษรของ
แต่ละชาติ แปลว่า คนไทยพูดภาษาบาลีคู่กับภาษาไทย เกือบจะทุกคำ�อยู่แล้ว จนคิดว่าเป็น
ภาษาไทย การรู้ภาษาบาลี จะทำ�ให้เข้าใจรากศัพท์ และความหมายของคำ�ดีขึ้น พจนานุกรม
บาลี - ไทย จึงมีความหมายยิ่งต่อสังคมไทย
ท่านเจ้าคุณพระราชญาณกวี (สุวิทย์ ปิยวิชฺโช ป.ธ.๙, ศน.บ., M.A.) ผู้ช่วยเจ้าอาวาส
วัดพระราม ๙ กาญจนาภิเษก และอาจารย์บุญสืบ อินสาร ป.ธ.๙ มีความตั้งใจสูงในการทำ�
พจนานุกรมบาลี - ไทย ท่านทั้งสองได้ทุ่มเท เสียสละ ใช้ความรู้ ความเพียร และเวลามาก งานนี้
จึงสำ�เร็จได้ด้วยดี ถือเป็นผลงานสำ�คัญ ซึ่งเกื้อกูลต่อวงการศึกษา ที่คณะสงฆ์ไทยภาคภูมิใจ
จึงขออนุโมทนาบุญ ผู้จัดทำ� กองทุนปลูกรากแก้วศาสนทายาท วัดพระราม ๙
กาญจนาภิเษกองค์กรต่างๆและเจ้าภาพทุกท่านที่บริจาคเงินจัดพิมพ์เป็นที่ระลึกแก่บุพการีและ
วงศ์สกุลของท่าน เพื่อเป็นวิทยาทาน นับว่าท่านได้สร้างปัญญาบารมี ช่วยกันปลูกรากแก้ว
พระพุทธศาสนา ให้หยั่งรากลึกลงอย่างมั่นคง ในผืนแผ่นดินไทย ตลอดไป
(สมเด็จพระมหาธีราจารย์)
เจ้าอาวาสวัดยานนาวา, กรรมการมหาเถรสมาคม
ประธานสำ�นักงานกำ�กับดูแลพระธรรมทูตไปต่างประเทศ
00-(1)-(18)_pim2_27.08.63.indd 11 11/10/2563 BE 9:37 AM

13. (12)
วิทยาทานเป็นสะพาน
ในการบำ�เพ็ญปัญญาบารมี
ประเทศไทยเรานั้นได้ยอมรับนับถือพระพุทธ
ศาสนาเป็นที่ยึดเหนี่ยวจิตใจ เป็นส่วนสำ�คัญส่วนหนึ่ง
ในสถาบันหลักของชาติ มีคุณูปการในการส่งเสริมด้าน
การศึกษาศิลปวัฒนธรรม ความเชื่อ ความคิด จารีตประเพณี ในวิถีชีวิตของสังคมไทย
มาช้านาน พระพุทธศาสนามีภาษาเป็นเอกลักษณ์เฉพาะตัว คือ ภาษาบาลี ซึ่งเป็นภาษา
ที่ทรงไว้ซึ่งพระพุทธพจน์ อันเป็นคำ�สอนของพระสุคตศาสดาสัมมาสัมพุทธเจ้า เป็นภาษา
ที่แทบจะเรียกได้ว่าคนไทยใช้ในชีวิตประจำ�วันเป็นจำ�นวนมากทั้งภาษาพูดและภาษาเขียน
โดยเฉพาะพระภิกษุ สามเณร ผู้เป็นพุทธบุตร ผู้เป็นศาสนทายาท หรือแม้กระทั่งอุบาสก
อุบาสิกา ควรมีความรู้ความเข้าใจในภาษาบาลี เพื่อจะได้รู้ที่มาของศัพท์ทั้งโดยอรรถ
ทั้งโดยพยัญชนะ หนังสือพจนานุกรมบาลี - ไทย เล่มนี้ จึงเป็นอุปกรณ์สำ�คัญอย่างหนึ่ง
ในการค้นคว้าหาความรู้เพิ่มเติมจากหลักสูตรเดิมที่เราเรียนอยู่ให้มีความกระจ่างแจ่มชัด
ยิ่ง ๆ ขึ้นไป
ขออนุโมทนาในกุศลจิตกุศลศรัทธา ของท่านเจ้าคุณพระราชญาณกวี ผู้ช่วย
เจ้าอาวาสวัดพระราม๙กาญจนาภิเษกและอาจารย์บุญสืบอินสารทั้งสองท่านที่ได้เสียสละ
ทุ่มเทแรงกายแรงใจ กำ�ลังความรู้ ความสามารถ ด้วยความวิริยอุตสาหะ จึงทำ�ให้หนังสือ
พจนานุกรมบาลี - ไทย เล่มนี้ สำ�เร็จลุล่วงไปด้วยดี นับว่าเป็นผลงานอันมีคุณูปการและเป็น
ประโยชน์เกื้อกูลต่อการศึกษาคณะสงฆ์ไทย นำ�มาซึ่งความภาคภูมิใจเป็นอย่างยิ่งและ
ขออนุโมทนาบุญเจ้าภาพทุก ๆ ท่านที่ได้บริจาคทุนทรัพย์ในการจัดพิมพ์หนังสือ ถือได้ว่า
ทุกท่านได้สร้างปัจจัยอันเป็นวิทยาทาน อันจะเป็นสะพานในการบำ�เพ็ญปัญญาบารมี และ
มีส่วนร่วมในการจรรโลงพระพุทธศาสนา ให้เจริญวัฒนาถาวร ตลอดกาลนานเทอญ ฯ
(สมเด็จพระมหารัชมงคลมุนี)
กรรมการมหาเถรสมาคม
วัดไตรมิตรวิทยาราม
๒๓ กรกฎาคม ๒๕๖๓
00-(1)-(18)_pim2_27.08.63.indd 12 11/10/2563 BE 9:37 AM

14. (13)
พระพุทธเจ้าพูดภาษาบาลี !
ชาวพุทธเชื่อว่าพระพุทธเจ้าพูดได้หลายภาษา เช่น
ปรากฤต มาคธี และภาษาชนเผ่าอื่น ๆ ภาษาบาลีก็เป็นอีกภาษา
หนึ่งที่ทรงใช้สั่งสอนประชาชนในแคว้นมคธ หรือเรียกกันว่าภาษา
มาคธี ปัจจุบันคือฮินดี พระพุทธองค์ทรงใช้ภาษาบาลีและภาษา
อื่น ๆ ในการอบรมสั่งสอนประชาชนชาวอินเดีย และต่อมาภาษา
บาลีถูกเลือกให้เป็นภาษาจารึกคำ�สอนของพระพุทธเจ้า และ
ประวัติการเมืองการปกครองของชนชาติภารตะในยุคนั้นรวมลงไว้
เป็นคัมภีร์ ๔๕ เล่ม เรียกว่า พระไตรปิฎก จึงเชื่อได้ว่า พระพุทธเจ้าพูดได้หลายภาษาเหมือน
ที่มีคนปัจจุบันบางคนพูดได้ ๕ ภาษา เช่น มีคนหนึ่ง พ่อเป็นชาวรัสเซีย แม่เป็นคนไทย ไปเกิด
ที่ฮ่องกง มีพี่เลี้ยงเป็นคนบุรีรัมย์ย้ายไปอยู่อังกฤษ เรียนมหาวิทยาลัยเอกภาษาสเปน เขาพูดได้
๕ ภาษาอย่างคล่องแคล่ว พระพุทธองค์ทรงเป็นนิรุกติศาสตร์ ย่อมสามารถแสดงธรรมได้
หลากหลายภาษาแน่นอน
การจัดทำ�พจนานุกรมบาลี - ไทย ขึ้นมาในครั้งนี้ เป็นความดำ�ริของท่านเจ้าคุณ
พระราชญาณกวี (สุวิทย์ ปิยวิชฺโช ป.ธ.๙, M.A.) ผู้ช่วยเจ้าอาวาสวัดพระราม ๙
กาญจนาภิเษก ที่ทำ�งานด้านการศึกษาสงเคราะห์ งานสร้างศาสนทายาท เห็นว่าควรจะได้
มีพจนานุกรมบาลี - ไทย เหมือนกับการเรียนภาษาอื่น ๆ ของโลก ที่จำ�เป็นต้องมี
อุปกรณ์การเรียนอันสำ�คัญ นั่นคือพจนานุกรม.
ต่อมาก็ได้ขวนขวายหาผู้ร่วมงาน โชคดีได้รับความร่วมมือจากสำ�นักงานพระ-
พุทธศาสนาแห่งชาติ อนุญาตให้นายบุญสืบ อินสาร ป.ธ.๙ ข้าราชการในสังกัด มาดำ�เนิน
การร่วมกันจนสำ�เร็จเป็นประโยชน์เกื้อกูลแก่การศึกษาคณะสงฆ์ในระดับต้น
นับว่าเป็นนิมิตหมายอันดีที่เกิดพจนานุกรมบาลี - ไทย ที่อธิบายหลักไวยากรณ์
กำ�กับรูปศัพท์ไปด้วย ทำ�ให้นักเรียนสามารถเรียนรู้การแจกรูปไปในตัว ทำ�ให้นักเรียนไม่ต้อง
พึ่งพาอาศัยการแปลยกศัพท์ หรือต้องพึ่งครูอยู่ตลอดเวลาที่เรียกว่า มุขปาฐะ แปลว่า
ต่อนี้ไป ผู้ศึกษาไม่ว่าจะเป็นภิกษุ สามเณร แม่ชี หรือฆราวาส นักศึกษา จะไม่รู้สึกว่า
ภาษาบาลีเรียนยากอีกต่อไป เพราะสามารถศึกษาค้นคว้าได้ด้วยตนเองอย่างละเอียดลึกซึ้ง
เหมือนอ่านหนังสือพิมพ์ในภาษาอังกฤษ ติดศัพท์ก็เปิดพจนานุกรมดู นับว่าเป็นบุญของ
พระพุทธศาสนาโดยแท้.
(พระธรรมบัณฑิต)
เจ้าอาวาสวัดพระราม ๙ กาญจนาภิเษก
กรรมการมหาเถรสมาคม
แก้ตามb
00-(1)-(18)_pim2_27.08.63.indd 13 11/10/2563 BE 9:37 AM

15. (14)
คำ�นำ�
เมื่อข้าพเจ้าเป็นสามเณรอายุ ๑๕ ปี เริ่มเรียนภาษาบาลี
รู้สึกหนักใจที่ไม่มีพจนานุกรมแปลศัพท์ที่สงสัยเหมือนเรียนภาษา
อังกฤษ ทุกอย่างต้องวิ่งไปพบพระอาจารย์ทำ�ให้ไม่สามารถศึกษา
ค้นคว้าได้ด้วยตนเองไม่เหมือนการเรียนภาษาอื่นที่มีพจนานุกรม
ให้ค้นคว้าได้สะดวกทุกขั้นตอน. ข้าพเจ้าคิดในใจตลอดมาว่า ถ้าจบ
เปรียญธรรม๙ประโยคมีความรู้ภาษาบาลีดีแล้วจะทำ�พจนานุกรม
ออกมาให้ได้แต่พอจบแล้วก็ยังไม่มีโอกาสลงมือมีงานอื่นแทรกเข้า
มาตลอดเวลา. ต่อมาก็คิดว่า ถ้าทำ�เองไม่ได้ ก็จะหานักปราชญ์ผู้รู้
มาร่วมกันทำ� จะสนับสนุนให้ท่านทำ�จนสำ�เร็จ.
ข้าพเจ้ามีแรงบันดาลใจอย่างสูงส่ง อยากให้การศึกษาภาษาบาลีของคณะสงฆ์มี
พจนานุกรมเหมือนการเรียนภาษาทั้งหลายของโลก ซึ่งก่อนเรียนภาษาใด เขาต้องสร้าง
พจนานุกรมภาษานั้นขึ้นมาก่อน การเรียนจึงจะก้าวหน้า แม้การเรียนภาษาบาลีของฝรั่งอังกฤษ
ก็ยังมีพจนานุกรมบาลี-อังกฤษเขาทำ�สำ�เร็จมาแล้วก่อนเรากว่าร้อยปีเพราะพจนานุกรมก็เหมือน
เครื่องมือผ่าตัด หรือเข็มฉีดยาของหมอนั่นเอง. การเรียนภาษา แต่ไร้พจนานุกรม ก็เหมือนหมอ
ผ่าตัด แต่ไร้เครื่องมือผ่าตัดที่ทันสมัย.
เมื่อข้าพเจ้ายังไม่สามารถทำ�เองได้ จึงได้หาผู้รู้มาทำ� และหาทางสนับสนุนอย่าง
เต็มความสามารถ เพื่อให้การเรียนภาษาบาลีของประเทศไทยมีเสน่ห์ เป็นที่ดึงดูดใจ มิใช่เจาะจง
ไว้เฉพาะสงฆ์เท่านั้น แต่ตั้งใจจะส่งเสริมให้เยาวชนและประชาชนทั่วไป หันมาเรียนรู้ภาษาบาลี
ให้มากขึ้น เพราะการเรียนภาษาบาลี ก็คือการรักษาพระพุทธศาสนา ยิ่งประชาชนชาวพุทธ
เรียนมากเท่าใด ก็ยิ่งมีความเข้าใจพระพุทธศาสนาลึกซึ้งมากเท่านั้น ฉะนั้น จึงไม่ควรจำ�กัด
การเรียนไว้เฉพาะที่บรรพชิตเท่านั้น.
ต่อมา ข้าพเจ้าโชคดี ได้พบกับนักปราชญ์ภาษาบาลีสำ�คัญท่านหนึ่ง ที่อุทิศชีวิต
ทำ�งานให้อย่างทุ่มเทเสียสละ คืออาจารย์บุญสืบ อินสาร ป.ธ.๙ ซึ่งเป็นผู้มีความรู้ความ
เชี่ยวชาญด้านภาษาบาลีอย่างลึกซึ้ง เขียนตำ�รามามาก จึงได้พูดคุยหาแนวทางกันว่า เราจะ
ร่วมมือกันทำ�งานอย่างไรกับชีวิตที่เหลือต่อจากนี้ไป จึงจะเกิดพจนานุกรมบาลี - ไทย ที่ดี
พอสมควรขึ้นมาได้.
เมื่องานออกมาดี สมดั่งใจปรารถนา ข้าพเจ้าจึงรู้สึกโล่งอกเหมือนขึ้นสวรรค์ ที่ได้เห็น
หนังสือนี้ถูกจัดพิมพ์และแพร่กระจายไปอยู่ในมือของน้องเณรเยาวชนที่กำ�ลังเรียนอยู่หลายหมื่น
ชีวิตทั่วประเทศ. ต่อแต่นี้ไป การเรียนภาษาบาลี ภาษาของพระพุทธเจ้า ภาษาที่เราพูดกันอยู่
ทุกวี่วัน จะไม่ใช่ของยาก แต่จะรู้สึกคึกคัก รื่นเริง ไม่เงียบเหงา วังเวงอีกต่อไป.
(พระปิยโสภณ)
00-(1)-(18)_pim2_27.08.63.indd 14 11/10/2563 BE 9:37 AM

16. ปณิธานธรรม
หนังสือ“พจนานุกรมบาลี-ไทยอรรถกถาธรรมบทภาค๑-๔”
นี้ เกิดขึ้นจากเจตนาปรารภที่เป็นมหากุศลและการสนับสนุนของพระเดช
พระคุณพระธรรมบัณฑิต (อภิพล ป.ธ.๕) เจ้าอาวาสวัดพระราม ๙
กาญจนาภิเษก กรรมการมหาเถรสมาคม ประธานโครงการ และ
พระเดชพระคุณพระราชญาณกวี (สุวิทย์ ปิยวิชฺโช ป.ธ.๙, ศน.บ. M.A.)
ผู้ช่วยเจ้าอาวาสวัดพระราม ๙ กาญจนาภิเษก ประธานคณะทำ�งาน
ซึ่งมีเป้าหมายเพื่อสร้างอุปกรณ์ในการศึกษาค้นคว้า ให้สะดวกต่อการ
ศึกษาเล่าเรียนของพระภิกษุสามเณร แม่ชี คฤหัสถ์ นักศึกษา นักวิชาการ
และสถาบันการศึกษา ที่มีการเรียนการสอนพระพุทธศาสนาและภาษา
บาลี ประการสำ�คัญคือต้องการจัดทำ�พจนานุกรมบาลี - ไทย ประกอบการ
ศึกษาตามหลักสูตรของคณะสงฆ์ไทย ตั้งแต่ระดับต้นคือประโยค ๑ - ๒ ถึงระดับสูงสุดคือเปรียญธรรม ๙ ประโยค
หนังสือเล่มนี้ ได้อธิบายศัพท์ตั้งแต่หมวดอักษร อ ถึงหมวดอักษร ห ในหนังสืออรรถกถาธรรมบท
ภาค ๑ - ๘ ทุกศัพท์ เพื่อให้นักเรียนบาลีชั้นประโยค ๑ - ๒ ซึ่งเป็นกลุ่มที่มีจำ�นวนมากที่สุด ประมาณ
ปีละ ๕๐,๐๐๐ รูป ได้ใช้ประกอบการเรียนอันจะก่อให้เกิดความเข้าใจถึงรากศัพท์ของภาษาบาลีได้อย่างลึกซึ้ง ใน
การเขียนได้แปลโดยพยัญชนะ เพื่อให้สามารถใช้สอบบาลีสนามหลวงได้
ถ้าเป็นนาม ก็จะบอกให้รู้ว่าเป็นลิงค์อะไร แจกเหมือนอะไร ถ้าเป็นอาขยาตก็จะแยกธาตุ
ปัจจัย วิภัตติ พร้อมกับขึ้นตัวประธานให้ดู ถ้าเป็นนามกิตก์ ก็จะแยกธาตุ ปัจจัย บอกสาธนะ และ
ตั้งวิเคราะห์ให้ดู ถ้าเป็นกิริยากิตก์ ก็จะแยกธาตุ และปัจจัยให้ดู ถ้าเป็นสมาส ก็จะบอกชื่อสมาสและ
ตั้งวิเคราะห์ให้ดู และถ้าเป็นตัทธิต ก็จะแยกศัพท์และปัจจัย พร้อมทั้งตั้งวิเคราะห์ให้ดู โดยใช้ตัวอย่างจาก
หนังสืออรรถกถาธรรมบทภาค ๑ - ๘
ทั้งนี้ ในการจัดทำ�ต้นฉบับได้อาศัยตำ�ราของนักปราชญ์หลายท่าน เช่น คัมภีร์สัททนีติ
ธาตุมาลา ตรวจชำ�ระโดยเจ้าประคุณสมเด็จพระพุทธชินวงศ์ (สมศักดิ์ ป.ธ.๙, M.A., Ph.D.) พจนานุกรมเพื่อ
การศึกษาพุทธศาสน์ ชุดคำ�วัด และชุดศัพท์วิเคราะห์ เรียบเรียงโดยพระเดชพระคุณพระธรรมกิตติวงศ์
(ทองดี สุรเตโช ป.ธ.๙, ราชบัณฑิต) คัมภีร์อภิธานวรรณนา เรียบเรียงโดยพระมหาสมปอง มุทิโต
ป.ธ.๔, น.ธ.เอก พจนานุกรมบาลี - ไทยนามศัพท์ กิริยาอาขยาต และกิริยากิตก์ เรียบเรียงโดย
พระมหาไพโรจน์ ปญฺาวชิโร ป.ธ.๙, พธ.ม. และพจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒
เป็นต้นโดยได้รับทุนดำ�เนินการจากกองทุนปลูกรากแก้วศาสนทายาท และมูลนิธิส่งเสริมสามเณร
ในพระสังฆราชูปถัมภ์ สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก
ข้าพเจ้า นายบุญสืบ อินสาร ป.ธ.๙, พ.ม., ศษ.บ. นักวิชาการศาสนาชำ�นาญการพิเศษ สำ�นักงาน
พระพุทธศาสนาแห่งชาติ ผู้ได้รับมอบหมายให้จัดทำ�ต้นฉบับหนังสือเล่มนี้ ได้ทุ่มเททั้งสติ ปัญญา กำ�ลัง ความ
สามารถ และเวลาในการจัดทำ�ต้นฉบับ ถ้ามีความผิดพลาดประการใด หวังเป็นอย่างยิ่งว่าคงจะได้รับเมตตาธรรม
จากท่านผู้รู้ได้ช่วยแนะนำ� เพื่อจะได้แก้ไขให้ถูกต้องในการจัดพิมพ์ครั้งต่อไป
ขออุทิศบุญกุศลแด่บุรพาจารย์ บรรพบุรุษ เจ้ากรรมนายเวร ตลอดถึงสรรพสัตว์ทั้งหลาย และ
ขอให้ข้าพเจ้าได้มีสติปัญญาเฉลียวฉลาดมีอาการครบ๓๒ปราศจากโรคภัยไข้เจ็บ ในทุกภพทุกชาติด้วย
เทอญ
(นายบุญสืบ อินสาร)
นักวิชาการศาสนาชำ�นาญการพิเศษ
๕ ธันวาคม ๒๕๕๕
00-(1)-(18)_pim2_27.08.63.indd 15 11/10/2563 BE 9:37 AM

17. (16)
สารบัญ
หมวดอักษร หน้า
อ ๑
อา ๑๒๑
อิ ๑๕๑
อี ๑๕๗
อุ ๑๕๗
อู ๑๙๔
เอ ๑๙๔
โอ ๒๐๒
ก ๒๑๐
ข ๒๕๗
ค ๒๖๘
ฆ ๒๘๘
จ ๒๙๑
ฉ ๓๐๙
ช ๓๑๔
ฌ ๓๒๗
 ๓๒๘
 ๓๓๐
ฑ ๓๓๓
ต ๓๓๓
ถ ๓๕๐
ท ๓๕๒
ธ ๓๘๙
หมวดอักษร หน้า
น ๓๙๘
ป ๔๔๒
ผ ๕๖๓
พ ๕๖๖
ภ ๕๘๐
ม ๖๐๐
ย ๖๔๕
ร ๖๕๔
ล ๖๖๗
ว ๖๗๖
ส ๗๒๙
ห ๘๒๐
ภาคผนวก ๘๓๑
ส่วนที่ ๑ นามศัพท์ ๘๓๔
ส่วนที่ ๒ อัพยยศัพท์ ๘๖๖
ส่วนที่ ๓ อาขยาต ๘๗๒
ส่วนที่ ๔ กิตก์ ๘๙๔
ส่วนที่ ๕ สมาส ๙๑๓
ส่วนที่ ๖ ตัทธิต ๙๒๔
อักขรวิธี ๙๓๗
สมัญญาภิธาน ๙๓๗
สนธิ ๙๔๒
หลักการแปลมคธเป็นไทย ๙๕๕
00-(1)-(18)_pim2_27.08.63.indd 16 11/10/2563 BE 9:37 AM

18. (17)
อักษรย่อ
ก. กิริยา
กฺวิ.กัต.กัต.วิ. กฺวิปัจจัยกัตตุรูปกัตตุสาธนะวิเคราะห์ว่า
จ. จตุตถีวิภัตติ
จ.พหุ. จตุตถีวิภัตติ ฝ่ายพหุวจนะ
จ.เอก. จตุตถีวิภัตติ ฝ่ายเอกวจนะ
จตุ.ตัป.วิ. จตุตถีตัปปุริสสมาส วิเคราะห์ว่า
จตุ.ตุล.วิ. จตุตถีตุลยาธิกรณพหุพพิหิสมาส
วิเคราะห์ว่า
ฉ. ฉัฏฐีวิภัตติ
ฉ.ตัป. วิ. ฉัฏฐีตัปปุริสสมาส วิเคราะห์ว่า
ฉ.ตุล.วิ. ฉัฏฐีตุลยาธิกรณพหุพพิหิสมาส
วิเคราะห์ว่า
ฉ.พหุ. ฉัฏฐีวิภัตติ ฝ่ายพหุวจนะ
ฉ.ภิน.พหุพ.วิ. ฉัฏฐีภินนาธิกรณพหุพพิหิสมาส
วิเคราะห์ว่า
ฉ.อุป.พหุพ.วิ. ฉัฏฐีอุปมาพหุพพิหิสมาส วิเคราะห์ว่า
ณ.กัต.กรณ.วิ. ณปัจจัยกัตตุรูปกรณสาธนะวิเคราะห์ว่า
ณ.กัต.กัต.วิ. ณปัจจัยกัตตุรูปกัตตุสาธนะวิเคราะห์ว่า
ณ.ตทัส.วิ. ณ ปัจจัย ในตทัสสัตถิตัทธิต วิเคราะห์ว่า
ณ.ปริมาณ.วิ. ณ ปัจจัย ในปริมาณตัทธิต วิเคราะห์ว่า
ณ.ราคา.วิ. ณ ปัจจัย ในราคาทิตัทธิต วิเคราะห์ว่า
ณิก.ตรตฺยา.วิ. ณิกปัจจัยในตรตฺยาทิตัทธิตวิเคราะห์ว่า
ณี.กัต.กัต.วิ. ณีปัจจัยกัตตุรูปกัตตุสาธนะวิเคราะห์ว่า
ณฺย.ภาว.วิ. ณฺย ปัจจัย ในภาวตัทธิต วิเคราะห์ว่า
ณฺวุ.กัต.กัต.วิ. ณฺวุปัจจัยกัตตุรูปกัตตุสาธนะวิเคราะห์ว่า
ต. ตติยาวิภัตติ
ต.ตัป.วิ. ตติยาตัปปุริสสมาส วิเคราะห์ว่า
ต.ตุล.วิ. ตติยาตุลยาธิกรณพหุพพิหิสมาส
วิเคราะห์ว่า
ต.พหุ. ตติยาวิภัตติ ฝ่ายพหุวจนะ
ต.เอก. ตติยาวิภัตติ ฝ่ายเอกวจนะ
ตร.เสฏฐ.วิ. ตร ปัจจัย ในเสฏฐตัทธิต วิเคราะห์ว่า
ตา.ภาว.วิ. ตา ปัจจัย ในภาวตัทธิต วิเคราะห์ว่า
ท. ทั้งหลาย
ทุ. ทุติยาวิภัตติ
ทุ. เอก. ทุติยาวิภัตติ ฝ่ายเอกวจนะ
ทุ.ตัป.วิ. ทุติยาตัปปุริสสมาส วิเคราะห์ว่า
ทุ.พหุ. ทุติยาวิภัตติ ฝ่ายพหุวจนะ
ทุ.เอก. ทุติยาวิภัตติ ฝ่ายเอกวจนะ
ธ. ธมฺมปทฏฺกถา หรือธรรมบทบาลีภาค
ธา.วิภาค.วิ. ธา ปัจจัย ในวิภาคตัทธิต วิเคราะห์ว่า
น. นาม
น.,นปุ. นาม นปุงสกลิงค์
น.,ปุ. นาม ปุงลิงค์
น.,ปุ.,นปุ. นาม ปุงลิงค์, นปุงสกลิงค์
น.,อิต. นาม อิตถีลิงค์
นบุพ.กัม.วิ. นบุพพบทกัมมธารยสมาส วิเคราะห์ว่า
นบุพ.พหุพ.วิ. นบุพพบทพหุพพิหิสมาส วิเคราะห์ว่า
นปุ. นปุงสกลิงค์
นปุ.พหุ. นปุงสกลิงค์ พหุวจนะ
นิ. นิบาต
นิ.อัพ.วิ. นิปาตปุพพกะ อัพยยีภาวสมาส
วิเคราะห์ว่า
ป. ปฐมาวิภัตติ
ป.พหุ. ปฐมาวิภัตติ ฝ่ายพหุวจนะ
ป.เอก. ปฐมาวิภัตติ ฝ่ายเอกวจนะ
ปญฺ. ปัญจมีวิภัตติ
ปญฺ.เอก. ปัญจมีวิภัตติ ฝ่ายเอกวจนะ
ปเรก.วิ. ปเรกเสสสมาส วิเคราะห์ว่า
ปัญจ.ตัป.วิ. ปัญจมีตัปปุริสสมาส วิเคราะห์ว่า
ปัญจ.ตุล.วิ. ปัญจมีตุลยาธิกรณพหุพพิหิสมาส
วิเคราะห์ว่า
ปุ. ปุงลิงค์
ปุพเพก.วิ. ปุพเพกเสสสมาส วิเคราะห์ว่า
พหุ. พหุวจนะ
ม. มัธยมบุรุษ
มย.ปกติ.วิ. มย ปัจจัย ในปกติตัทธิต วิเคราะห์ว่า
ยุ.กัต.กรณ.วิ. ยุปัจจัยกัตตุรูปกรณสาธนะวิเคราะห์ว่า
ยุ.กัต.อธิ.วิ. ยุปัจจัยกัตตุรูปอธิกรณสาธนะวิเคราะห์ว่า
ยุ.กัม.อธิ.วิ. ยุปัจจัยกัมมรูปอธิกรณสาธนะวิเคราะห์ว่า
ร.ตทัส.วิ. ร ปัจจัย ในตทัสสัตถิตัทธิต วิเคราะห์ว่า
ว. วิเสสนะ
ว.,นปุ. วิเสสนะ นปุงสกลิงค์
ว.,ปุ. วิเสสนะ ปุงลิงค์
00-(1)-(18)_pim2_20.07.63.indd 17 8/7/2563 BE 10:49 AM

19. (18)
อักษรย่อ
ว.,อิต. วิเสสนะ อิตถีลิงค์
วิ.ว่า วิเคราะห์ว่า
วิ.,ปุ. วิเสสนะ ปุงลิงค์
วิ.นุต.กัม.วิ. วิเสสนุตตรบท กัมมธารยสมาส
วิเคราะห์ว่า
วิ.โนปม.กัม.วิ. วิเสสโนปมบท กัมมธารยสมาส
วิเคราะห์ว่า
วิ.โนภย.กัม.วิ. วิเสสโนภยบท กัมมธารยสมาส
วิเคราะห์ว่า
วิ.บุพ.กัม.วิ. วิเสสนบุพพบท กัมมธารยสมาส
วิเคราะห์ว่า
ส. สัตตมีวิภัตติ
ส.ตัป.วิ. สัตตมีตัปปุริสสมาส วิเคราะห์ว่า
ส.ทวัน.วิ. สมาหารทวันทวสมาส วิเคราะห์ว่า
ส.ทิคุ.วิ สมาหารทิคุสมาส วิเคราะห์ว่า
ส.พหุ. สัตตมีวิภัตติ ฝ่ายพหุวจนะ
ส.เอก. สัตตมีวิภัตติ ฝ่ายเอกวจนะ
สห.พหุพ.วิ. สหบุพพบทพหุพพิหิสมาส วิเคราะห์ว่า
สัม.บุพ.กัม.วิ. สัมภาวนบุพพบท กัมมธารยสมาส
วิเคราะห์ว่า
อ. อันว่า
อ.กัต.กรณ.วิ. อปัจจัยกัตตุรูปกรณสาธนะวิเคราะห์ว่า
อ.กัต.กัต.วิ. อปัจจัยกัตตุรูปกัตตุสาธนะวิเคราะห์ว่า
อ.กัต.กัม.วิ. อปัจจัยกัตตุรูปกัมมสาธนะวิเคราะห์ว่า
อ.ทวัน.วิ. อสมาหารทวันทวสมาส วิเคราะห์ว่า
อ.ทิคุ.วิ. อสมาหารทิคุสมาส วิ.ว่า
อว.บุพ.กัม.วิ. อวธารณบุพพบท กัมมธารยสมาส
วิเคราะห์ว่า
อัพ. อัพยยศัพท์
อา. อาลปนะ
อิก.ตทัส.วิ. อิกปัจจัยในตทัสสัตถิตัทธิตวิเคราะห์ว่า
อิต. อิตถีลิงค์
อิม.ชาตา.วิ. อิม ปัจจัย ในชาตาทิตัทธิต วิเคราะห์ว่า
อิย.ชาตา.วิ. อิย ปัจจัย ในชาตาทิตัทธิต วิเคราะห์ว่า
อี.ตทัส.วิ. อี ปัจจัย ในตทัสสัตถิตัทธิต วิเคราะห์ว่า
อีย.ฐาน.วิ. อีย ปัจจัย ในฐานตัทธิต วิเคราะห์ว่า
อุ. อุตตมบุรุษ
เอก. เอกวจนะ
เอยฺย.ฐาน.วิ. เอยฺย ปัจจัย ในฐานตัทธิต วิเคราะห์ว่า
00-(1)-(18)_pim2_20.07.63.indd 18 8/7/2563 BE 10:49 AM

20. 1
อ
อกณฺหเนตฺต ว. ผู้มีพระเนตรดำ�หามิได้ ปุ. แจก
เหมือน ปุริส เช่น ป.เอก. อกณฺหเนตฺโต(ราชา)
อ.พระราชาผู้มีพระเนตรดำ�หามิได้เป็นนบุพพบท
พหุพพิหิสมาสมีวิเสสนบุพพบทกัมมธารยสมาส
เป็นภายในมีวิเคราะห์ตามลำ�ดับดังนี้วิ.บุพ.กัม.
วิ.กณฺหํเนตฺตํ=กณฺหเนตฺตํตา(พระเนตร)ดำ�
นบุพ.พหุพ.วิ. นตฺถิ ตสฺส กณฺหเนตฺตนฺติ
อกณฺหเนตฺโต(ราชา)พระเนตรดำ�ของพระราชา
นั้นไม่มีเหตุนั้นพระราชานั้นชื่อว่าผู้มีพระเนตร
ดำ�หามิได้ [เนตฺต = ตา,พระเนตร นปุ.]
อกต ก. อัน…ไม่กระทำ�แล้ว มาจาก น บทหน้า
+ กร ธาตุ ในความทำ� + ต ปัจจัย แปลง น เป็น
อ เพราะพยัญชนะอยู่หลัง ลบ ร ที่สุดธาตุ ได้รูป
เป็น อกต ปุ. แจกเหมือน ปุริส เช่น ป.เอก.
อกโตสมณธมฺโม=อ.สมณธรรมอัน...ไม่กระทำ�
แล้ว อิต. ลง อา เครื่องหมายอิต. แจกเหมือน
กญฺา เช่น ป.เอก. อกตา อิทฺธิ = อ. ฤทธิ
อัน...ไม่กระทำ�แล้ว นปุ. แจกเหมือน กุล เช่น
ป.เอก. อกตํ นิพฺพานํ = อ. พระนิพพาน อัน...
ไม่กระทำ�แล้ว
อกตฺู ๑ ว. ผู้เป็นคนอกตัญู (ผู้ไม่รู้ซึ่ง
อุปการะอันเขากระทำ�แล้ว) ปุ. แจกเหมือน ปุริส
มาจากอกต(อุปการ)+าธาตุ+รูปัจจัยซ้อนญฺ
หน้าาธาตุลบรเหลือไว้แต่อูลบอาที่าได้รูป
เป็นอกตญฺญูแปลว่าผู้ไม่รู้ซึ่งอุปการะอันเขา
กระทำ�แล้ว เป็นกัตตุรูป กัตตุสาธนะ วิ. ว่า
น กตํ (อุปการํ) ชานาตีติ = อกตญฺญู (ชโน)
ชนใด ย่อมไม่รู้ ซึ่งอุปการะ อันเขากระทำ�แล้ว
เหตุนั้นชนนั้นชื่อว่าอกตญฺญู(ผู้ไม่รู้ซึ่งอุปการะ
อันเขากระทำ�แล้ว)
อกตฺญู๒ว.ผู้รู้ซึ่งพระนิพพานอันปัจจัยอะไรๆ
กระทำ�ไม่ได้แล้ว ปุ. แจกเหมือน ปุริส มาจาก
อกต (นิพฺพาน) + า ธาตุ + รู ปัจจัย ซ้อน ญฺ
หน้า า ธาตุ ลบ ร เหลือไว้แต่ อู ลบ อา ที่ า
ได้รูปเป็น อกตญฺญู แปลว่า ผู้รู้ซึ่งพระนิพพาน
อันปัจจัยอะไรๆกระทำ�ไม่ได้แล้วเป็นกัตตุรูป
กัตตุสาธนะ วิ. ว่า อกตํ (นิพฺพานํ) ชานาตีติ =
อกตญฺญู (ชโน) ชนใด ย่อมรู้ ซึ่งพระนิพพาน
อันปัจจัยอะไรๆ กระทำ�ไม่ได้แล้ว เหตุนั้น ชนนั้น
ชื่อว่า อกตญฺญู (ผู้รู้ซึ่งพระนิพพานอันปัจจัย
อะไรๆ กระทำ�ไม่ได้แล้ว)
อกตตฺตาน.,นปุ.เพราะความที่แห่ง…เป็น…อัน
เราไม่กระทำ�แล้วแจกเหมือนกุลลงตฺตปัจจัย
ในภาวตัทธิต วิ. ว่า อกตสฺส ภาโว = อกตตฺตํ
อกตปพฺภารน.,ปุ.เงื้อมอันบุคคลไม่กระทำ�แล้ว
แจกเหมือน ปุริส เป็นวิเสสนบุพพบท กัมมธารย
สมาส วิ. ว่า อกโต ปพฺภาโร = อกตปพฺภาโร
อกตปาปกมฺมว.ผู้มีกรรมชั่วอันไม่กระทำ�แล้ว
ปุ.แจกเหมือนปุริสเช่นป.พหุ.อกตปาปกมฺมา
(ชนา) อ. ชน ท. ผู้มีกรรมชั่วอันไม่กระทำ�แล้ว
เป็นตติยาตุลยาธิกรณพหุพพิหิสมาส มีวิเสสน
บุพพบทกัมมธารยสมาสเป็นภายในมีวิเคราะห์
ตามลำ�ดับ ดังนี้ วิ.บุพ.กัม.วิ. ปาปํ กมฺมํ =
ปาปกมฺมํ ต.ตุล.วิ. อกตํ ปาปํ เยหิ เต
อกตปาปกมฺมา (ชนา)
อกตฺตพฺพกมฺม น.,นปุ. กรรมอัน…ไม่พึงกระทำ�
แจกเหมือน กุล เช่น ป.เอก. อกตฺตพฺพกมฺมํ
อ. กรรมอันบุคคลไม่พึงกระทำ� เป็นวิเสสน
บุพพบท กัมมธารยสมาส วิ. ว่า อกตฺตพฺพํกมฺมํ
= อกตฺตพฺพกมฺมํ
อกตฺตพฺพยุตฺตก ว. อันควรแล้วแก่กรรมอัน
บุคคลไม่พึงกระทำ� นปุ. แจกเหมือน กุล เป็น
จตุตถีตัปปุริสสมาส มีวิเสสนบุพพบท กัมม
ธารยสมาส เป็นภายใน มีวิเคราะห์ตามลำ�ดับ
ดังนี้ วิ.บุพ.กัม.วิ. อกตฺตพฺพํ กมฺมํ = อกตฺตพฺพ
กมฺมํ จตุ.ตัป.วิ. อกตฺตพฺพกมฺมสฺส ยุตฺตกํ =
อกตฺตพฺพยุตฺตกํ (กมฺมํ)
อกตฺวาก.ไม่กระทำ�แล้วมาจากนบทหน้า+กร
ธาตุ ในความทำ� + ตฺวา ปัจจัย แปลง น เป็น อ
เพราะพยัญชนะอยู่หลัง ลบ ร ที่สุดธาตุ สำ�เร็จรูป
เป็น อกตฺวา
อกถน น.,นปุ. การไม่กล่าว มาจาก น บทหน้า +
กถ ธาตุ ในความกล่าว + ยุ ปัจจัย แปลง น
เป็น อ เพราะพยัญชนะอยู่หลัง แปลง ยุ เป็น อน
ได้รูปเป็น อกถน แปลว่า การไม่กล่าว เป็น
ภาวรูป ภาวสาธนะ วิ. ว่า อกถนํ = อกถนํ การ
อกณฺหเนตฺต อกถน
01-P1-212.indd 1 8/7/2563 BE 10:06 AM

21. 2
ไม่กล่าวชื่อว่าอกถนํๆการไม่กล่าวลงโตปัจจัย
บ้าง ซึ่ง โต ปัจจัยนั้น ส่วนมากแปลว่า “ข้าง” และ
“แต่” แต่ที่แปลว่า “เพราะ” ก็มีเหมือนกัน เช่น
อกถนโต = เพราะการไม่กล่าว เป็นต้น
อกถิต ก. อัน...ไม่กราบทูลแล้ว มาจาก น
บทหน้า + กถ ธาตุ ในความกล่าว + ต ปัจจัย
แปลง น เป็น อ เพราะพยัญชนะอยู่หลัง ลง อิ
อาคม ได้รูปเป็น อกถิต ดู อกต
อกเถตุ น. อ. อัน...ไม่กล่าว, เพื่ออันไม่กล่าว
มาจาก น บทหน้า + กถ ธาตุ ในความกล่าว + ตุ
ปัจจัยแปลงนเป็นอเพราะพยัญชนะอยู่หลังลง
อิ อาคม วิการ อิ เป็น เอ สำ�เร็จรูปเป็น อกเถตุ
ใช้แทนปฐมาวิภัตติ แปลว่า อ. อัน...ไม่กล่าว ใช้
แทนจตุตถีวิภัตติ แปลว่า เพื่ออันไม่กล่าว
อกเถตฺวา ก. ไม่บอกแล้ว, ไม่กล่าวแล้ว มาจาก
น บทหน้า + กถ ธาตุ ในความกล่าว + เอ
ปัจจัย ในกัตตุวาจก + ตฺวา ปัจจัย แปลง น เป็น อ
เพราะพยัญชนะอยู่หลังสำ�เร็จรูปเป็นอกเถตฺวา
อกนิฏฺภวนน.,ปุ.ภพชื่อว่าอกนิฏะแจกเหมือน
กุล เช่น ปญฺ.เอก. อกนิฏฺภวนา แต่ภพชื่อว่า
อกนิฏะ เป็นวิเสสนบุพพบท กัมมธารยสมาส
วิ.ว่า อกนิฏฺ ภวนํ = อกนิฏฺภวนํ
อกมฺปิย ว. อัน...พึงให้หวั่นไหวมิได้ มาจาก น
บทหน้า + กมฺป ธาตุ ในความหวั่นไหว + ณฺย
ปัจจัย แปลง น เป็น อ เพราะพยัญชนะอยู่หลัง
ลบณฺเหลือไว้แต่ยลงอิอาคมได้รูปเป็นอกมฺปิย
แปลว่าอันใครๆพึงให้หวั่นไหวมิได้เป็นกัมมรูป
กัมมสาธนะ ปุ. แจกเหมือน ปุริส เช่น ป.พหุ.
อกมฺปิยา (อริยา) อ. พระอริยเจ้า ท. อันใครๆ
พึงให้หวั่นไหวมิได้ วิ.ว่า น กมฺเปตพฺพาติ
อกมฺปิยา(อริยา)พระอริยะท.เหล่าใดอันใครๆ
พึงให้หวั่นไหวหามิได้ เหตุนั้น พระอริยะ ท.
เหล่านั้น ชื่อว่าอันใครๆ พึงให้หวั่นไหวหามิได้
อกรณน.,นปุ.การไม่กระทำ�มาจากนบทหน้า+
กรธาตุ+ยุปัจจัยแปลงนเป็นอเพราะพยัญชนะ
อยู่หลัง แปลง ยุ เป็น อณ ได้รูปเป็น อกรณ
แปลว่า การไม่กระทำ� เป็นภาวรูป ภาวสาธนะ
วิ.ว่า อกรณํ = อกรณํ แจกเหมือน กุล
อกรมฺหาก.(มยํอ.เราท.)ได้กระทำ�แล้วประกอบ
ด้วยเครื่องปรุงคือออาคม+กรธาตุในความทำ�
+ อ ปัจจัยในกัตตุวาจก + มฺหา อัชชัตตนีวิภัตติ
สำ�เร็จรูปเป็น อกรมฺหา
อกริ ก. ได้กระทำ�แล้ว ประกอบด้วยเครื่องปรุง
คือ อ อาคม + กร ธาตุ ในความทำ� + โอ ปัจจัยใน
กัตตุวาจก(ปัจจัยประจำ�หมวดธาตุ)+อีอัชชัตตนี
วิภัตติ รัสสะ อี เป็น อิ เป็น อกโร + อิ ลบสระหน้า
คือโอที่โรสำ�เร็จรูปเป็นอกริเป็นได้๒บุรุษคือ
ประถมบุรุษและมัธยมบุรุษ(อีประถมบุรุษใช้แทน
โอ มัธยมบุรุษ) มีที่สังเกตคือ ถ้าไม่มีตัวประธาน
จะเป็นมัธยมบุรุษเพราะมัธยมบุรุษฝ่ายเอกวจนะ
ให้ขึ้นประธานมาเอง คือ ขึ้น ตฺวํ โดยมากจะอยู่
ภายใน อิติ ศัพท์ เช่น (ตฺวํ) อกริ = อ. ท่าน ได้
กระทำ�แล้ว แต่ถ้ามีตัวประธานซึ่งเป็นนามนาม
จะเป็นประถมบุรุษเช่นเถโรอกริ=อ.พระเถระ
ได้กระทำ�แล้ว
อกริสฺส ก. (เช่น เทวทตฺโต อ. พระเทวทัต) จักได้
กระทำ�แล้ว ประกอบด้วยเครื่องปรุงคือ อ อาคม
ต้นธาตุ + กร ธาตุ ในความทำ� + โอ ปัจจัย + สฺสา
กาลาติปัตติวิภัตติ ลง อิ อาคม เป็น อกโร + อิ +
สฺสา ลบสระหน้าคือ โอ ที่ โร รัสสะ อา ที่ สฺสา
เป็น อ สำ�เร็จรูปเป็น อกริสฺส
อกรึ ก. (อหํ อ. เรา) ได้กระทำ�แล้ว ประกอบด้วย
เครื่องปรุงคือออาคม+กรธาตุในความทำ�+โอ
ปัจจัยในกัตตุวาจก+อึอัชชัตตนีวิภัตติเป็นอกโร
+ อึ ลบสระหน้าคือ โอ ที่ โร สำ�เร็จรูปเป็น อกรึ
อกโรนฺต ว. ผู้ไม่กระทำ�อยู่ มาจาก น บทหน้า +
กร ธาตุ ในความทำ� + โอ ปัจจัยในกัตตุวาจก +
อนฺต ปัจจัย แปลง น เป็น อ เพราะพยัญชนะอยู่
หลังได้รูปเป็นอกโรนฺตปุ.แจกเหมือนปุริสเช่น
ป.เอก.อกโรนฺโตปุคฺคโล=อ.บุคคลผู้ไม่กระทำ�
อยู่แจกเหมือนภวนฺตบ้างเช่นอกรํผู้ไม่กระทำ�
อยู่แปลงนฺตกับสิเป็นอํอิตฺ.ลงอีเครื่องหมาย
อิตถีลิงค์ แจกเหมือน นารี เช่น ป.เอก. อกโรนฺตี
อุปาสิกา = อ. อุบาสิกา ผู้ไม่กระทำ�อยู่ นปุ.
แจกเหมือน กุล เช่น ป.เอก. อกโรนฺตํ กุลํ =
อ. ตระกูล อันไม่กระทำ�อยู่
อกถิต อกโรนฺต
01-P1-212.indd 2 8/7/2563 BE 10:06 AM

22. 3
อ
อกํสุ ก. (เช่น ชนา อ.ชน ท.) ได้กระทำ�แล้ว
ประกอบด้วยเครื่องปรุงคือออาคม+กรธาตุใน
ความทำ� + โอ ปัจจัยในกัตตุวาจก + อุ อัชชัตตนี
วิภัตติ ลบ ร ที่สุดธาตุ แปลง อุ เป็น อํสุ ลบ โอ
สำ�เร็จรูปเป็น อกํสุ
อกาตุ น. อ. อัน...ไม่กระทำ�, เพื่ออันไม่กระทำ�
มาจากนบทหน้า+กรธาตุในความทำ�+ตุปัจจัย
แปลง น เป็น อ เพราะพยัญชนะอยู่หลัง แปลง
กร เป็น กา สำ�เร็จรูปเป็น อกาตุ ใช้แทนปฐมา
วิภัตติ แปลว่า อ. อัน…ไม่กระทำ� ใช้แทนจตุตถี
วิภัตติ แปลว่า เพื่ออันไม่กระทำ�
อการณ ว. มิใช่เหตุ นปุ. แจกเหมือน กุล เช่น
ต.เอก. อการเณน (วตฺถุนา) ด้วยเรื่องมิใช่เหตุ
เป็นนบุพพบท กัมมธารยสมาส วิ.ว่านการณํ=
อการณํ (อิทํ วตฺถุ) เรื่องนี้ เป็นเหตุ หามิได้
ชื่อว่าเป็นเหตุหามิได้ (มิใช่เหตุ)
อกาเรตฺวา ก. ยัง...ไม่ให้กระทำ�แล้ว มาจาก น
บทหน้า + กร ธาตุ ในความทำ� + เณ ปัจจัยใน
เหตุกัตตุวาจก + ตฺวา ปัจจัย แปลง น เป็น อ
เพราะพยัญชนะอยู่หลัง ด้วยอำ�นาจ เณ ปัจจัย
ทีฆะ อ ที่ต้นธาตุ เป็น อา ลบ ณ เหลือไว้แต่ เอ
สำ�เร็จรูปเป็น อกาเรตฺวา
อกาล ว.มิใช่กาล ปุ.แจกเหมือนปุริสเช่นป.เอก
อกาโล (สมโย) อ. สมัยมิใช่กาล เป็นนบุพพบท
กัมมธารยสมาส วิ.ว่า น กาโล = อกาโล (อยํ
สมโย) สมัยนี้ เป็นกาล หามิได้ ชื่อว่า อกาโลๆ
เป็นกาลหามิได้ (มิใช่กาล)
อกาสิ ก. ได้กระทำ�แล้ว ประกอบด้วยเครื่องปรุง
คือ อ อาคม + กร ธาตุ ในความทำ� + โอ ปัจจัยใน
กัตตุวาจก+อีอัชชัตตนีวิภัตติแปลงกรเป็นกา
ลง ส อาคม รัสสะ อี เป็น อิ เป็น อกา + โส + อิ
ลบสระหน้าคือ โอ ที่ โส สำ�เร็จรูปเป็น อกาสิ
(การแปล ให้ดู อกริ ประกอบด้วย)
อกาสึก.(อหํอ.เรา)ได้กระทำ�แล้วประกอบด้วย
เครื่องปรุงคือออาคม+กรธาตุในความทำ�+โอ
ปัจจัยในกัตตุวาจก+อึอัชชัตตนีวิภัตติแปลงกร
เป็น กา ลง ส อาคม เป็น อกา + โส + อึ ลบสระ
หน้าคือ โอ ที่ โส สำ�เร็จรูปเป็น อกาสึ
อกิฺจน ว. ผู้มีความกังวลหามิได้ (ผู้ไม่มีความ
กังวล) เป็นนบุพพบทพหุพพิหิสสมาส ปุ. แจก
เหมือน ปุริส เช่น ป.เอก. อกิฺจโน (เถโร)
อ.พระเถรผู้มีความกังวลหามิได้วิ.ว่านตฺถิตสฺส
กิญฺจนนฺติ อกิญฺจโน (เถโร) อิต. ลง อา
เครื่องหมายอิตถีลิงค์ แจกเหมือน กญฺา เช่น
ป.เอก. อกิญฺจนา (เถรี) อ. พระเถรี ผู้มีความ
กังวลหามิได้ วิ.ว่า นตฺถิ ตสฺสา กิญฺจนนฺติ
อกิญฺจนา (เถรี) นปุ. แจกเหมือน กุล เช่น
ป.เอก. อกิญฺจนํ (จิตฺตํ) อ. จิต อันมีความกังวล
หามิได้ วิ.ว่า นตฺถิ ตสฺส กิญฺจนนฺติ อกิญฺจนํ
(จิตฺตํ)
อกิตฺติ ว.,ปุ. (โทษ) มิใช่เกียรติ แจกเหมือน ปุริส
เช่นทุ.เอก.อกิตฺตึ(โทสํ)ซึ่งโทษมิใช่เกียรติเป็น
นบุพพบทกัมมธารยสมาสวิ.ว่าน กิตฺติ=อกิตฺติ
(อยํ โทโส) โทษนี้ เป็นเกียรติ หามิได้ ชื่อว่า
อกิตฺติๆ เป็นเกียรติหามิได้ (มิใช่เกียรติ)
อกิลนฺต ว. ผู้ไม่บอบชํ้าแล้ว, ผู้ไม่ลำ�บากแล้ว
มาจาก น บทหน้า + กิลม ธาตุ ในความลำ�บาก,
บอบชํ้า+ตปัจจัยแปลงนเป็นอเพราะพยัญชนะ
อยู่หลัง ลบ ม ที่สุดธาตุ แปลง ต เป็น นฺต ได้รูป
เป็น อกิลนฺต ปุ. แจกเหมือน ปุริส เช่น ป.เอก.
อกิลนฺโต(ปุริโส)=บุรุษผู้ไม่ลำ�บากแล้วอิตฺ.ลงอา
เครื่องหมายอิต. แจกเหมือน กญฺา เช่น ป.เอก.
อกิลนฺตา(กุลธีตา)=อ.กุลธิดาผู้ไม่บอบชํ้าแล้ว
อกิลมนฺต ว. ผู้ไม่ลำ�บากอยู่, ผู้ไม่บอบชํ้าอยู่
มาจาก น บทหน้า + กิลม ธาตุ ในความลำ�บาก,
บอบชํ้า + อนฺต ปัจจัย แปลง น เป็น อ เพราะ
พยัญชนะอยู่หลัง ได้รูปเป็น อกิลมนฺต ปุ. แจก
เหมือน ปุริส เช่น ป.เอก. อกิลมนฺโต (ปุริโส) =
อ.บุรุษผู้ไม่ลำ�บากอยู่อิตฺ.ลงอีเครื่องหมายอิตถี
ลิงค์ แจกเหมือน นารี เช่น ป.เอก. อกิลมนฺตี
(กุลธีตา) = อ. กุลธิดา ผู้ไม่บอบชํ้าอยู่
อกิลเมตฺวา ก. ยัง...ไม่ให้ลำ�บากแล้ว มาจาก น
บทหน้า + กิลม ธาตุ ในความลำ�บาก,บอบชํ้า +
เณปัจจัยในเหตุกัตตุวาจก+ตฺวาปัจจัยแปลงน
เป็นอเพราะพยัญชนะอยู่หลังลบณเหลือไว้แต่
เอ สำ�เร็จรูปเป็น อกิลเมตฺวา
อกํสุ อกิลเมตฺวา
01-P1-212.indd 3 8/7/2563 BE 10:06 AM

23. 4
อกุชฺฌิตฺวา ก. ไม่โกรธแล้ว มาจาก น บทหน้า +
กุธ ธาตุ ในความโกรธ + ย ปัจจัยในกัตตุวาจก +
ตฺวาปัจจัยแปลงนเป็นอเพราะพยัญชนะอยู่หลัง
แปลง ย กับ ธ เป็น ชฺฌ ลง อิ อาคมสำ�เร็จรูปเป็น
อกุชฺฌิตฺวา
อกุฏิลว.ผู้ไม่คดโกงเป็นนบุพพบทกัมมธารยสมาส
ปุ. แจกเหมือน ปุริส เช่น ป.พหุ. อกฏิลาวิ.ว่า น
กุฏิลา = อกุฏิลา (อิเม สตฺตา) สัตว์ ท. เหล่านี้
เป็นผู้คดโกง หามิได้ ชื่อว่า อกุฏิลาๆ ผู้คดโกง
หามิได้ (มิใช่ผู้คดโกง, ผู้ไม่คดโกง)
อกุฏิลตาน.,อิตฺ.ความที่แห่งตนเป็นผู้ไม่คดโกง
ลง ตา ปัจจัย ในภาวตัทธิต แจกเหมือน กญฺา
เช่น ต.เอก. กุฏิลตาย เพราะความที่แห่งตนเป็น
ผู้ไม่คดโกง วิ.ว่า อกุฏิลสฺส (อตฺตโน) ภาโว =
อกุฏิลตา
อกุพฺพโตว.ผู้ไม่กระทำ�อยู่(อ+กร+โอ+อนฺต+ส)
มาจาก น บทหน้า + กร ธาตุ ในความทำ� + โอ
ปัจจัยในกัตตุวาจก+อนฺตปัจจัย+สจตุตถีวิภัตติ
และฉัฏฐีวิภัตติ แปลง น เป็น อ เพราะพยัญชนะ
อยู่หลังแปลงอที่กเป็นอุลบรที่สุดธาตุแปลง
โอ เป็น อว แปลง ว เป็น พ ซ้อน พฺ หน้า พ เป็น
กุพฺพนฺต แปลง นฺต กับ ส เป็น โต สำ�เร็จรูปเป็น
อกุพฺพโต แจกเหมือน ภวนฺต
อกุสล น.,นปุ. อกุศล แจกเหมือน กุล เช่น ป.เอก.
อกุสลํ อ. อกุศล
อกุสลกมฺม น.,นปุ. อกุศลกรรม, กรรมอันเป็น
อกุศล,กรรมอันมิใช่กุศล แจกเหมือน กุล เป็น
วิเสสนบุพพบท กัมมธารยสมาส มีนบุพพบท
กัมมธารยสมาสเป็นภายในมีวิเคราะห์ตามลำ�ดับ
ดังนี้ นบุพ.กัม.วิ. น กุสลํ = อกุสลํ (กมฺมํ)
วิ.บุพ.กัม.วิ. อกุสลํ กมฺมํ = อกุสลกมฺมํ
อกุสลกิริยา น.,อิต. การกระทำ�ซึ่งอกุศล
แจกเหมือน กญฺา เช่น ส.เอก. อกุสลกิริยาย
ในการกระทำ�ซึ่งอกุศลเป็นฉัฏฐีตัปปุริสสมาสวิ.ว่า
อกุสลสฺส กิริยา = อกุสลกิริยา (เรียกชื่อสมาส
ตามวิภัตติที่ปรากฏในรูปวิเคราะห์) คำ�ว่า กิริยา
ในคำ�ว่าอกุสลกิริยามาจากกรธาตุ+ริริยปัจจัย
(นอกแบบ) ลบ ร ที่สุดธาตุ และลบ ร แห่ง ริริย
เหลือไว้แต่ อิริย ได้รูปเป็น กิริยา แปลว่า การ
กระทำ� เป็นภาวรูป ภาวสาธนะ วิ.ว่า กรณํ=กิริยา
อกุสีต ว. ผู้เกียจคร้านแล้วหามิได้, ผู้จมลงสู่
อาการอันบัณฑิตเกลียดแล้วหามิได้ ปุ. แจก
เหมือน ปุริส เช่น ต.เอก. อกุสีเตน (ปุริเสน)
อิต. แจกเหมือน กญฺา เช่น ต.เอก. อกุสีตาย
(นาริยา) คำ�ว่า อกุสีต มาจาก น + กุ (กุจฺฉิต)
บทหน้า+ สีทธาตุในความจม+อปัจจัยแปลงน
เป็น อ เพราะพยัญชนะอยู่หลัง อาเทส ท เป็น ต
ได้รูปเป็น อกุสีต แปลว่า ผู้จมลงสู่อาการอัน
บัณฑิตเกลียดแล้วหามิได้ เป็นกัตตุรูป กัตตุ-
สาธนะ วิ. ว่า นกุจฺฉิตํ(อาการํ)สีทตีติอกุสีโต
(ปุคฺคโล)บุคคลใดย่อมจมลงสู่อาการอันบัณฑิต
เกลียดแล้ว หามิได้ เหตุนั้น บุคคลนั้น ชื่อว่า
อกุสีโตๆ ผู้จมลงสู่อาการอันบัณฑิตเกลียดแล้ว
หามิได้ (โดยอรรถแปลว่าผู้ไม่เกียจคร้าน)
อกฺกนฺต ว. อัน…เหยียบแล้ว มาจาก อา บทหน้า
+กมธาตุในความก้าวไป(ด้วยอำ�นาจอาอุปสัค
ไม่แปลว่า ก้าวไป แต่แปลว่า เหยียบ) + ต ปัจจัย
รัสสะ อา ที่บทหน้า เป็น อ ซ้อน กฺ หน้า ก ธาตุมี
ม เป็นที่สุด แปลง ต เป็น นฺต ลบ ม ที่สุดธาตุ
ได้รูปเป็น อกฺกนฺต ดู อกต
อกฺกนฺตกฺกนฺตกาล น.,ปุ. กาลแห่ง…อัน…ทั้ง
เหยียบแล้วทั้งเหยียบแล้วแจกเหมือนปุริสเช่น
ส.เอก.อกฺกนฺตกฺกนฺตกาเลในกาลแห่ง…อัน…
ทั้งเหยียบแล้วทั้งเหยียบแล้ว เป็นฉัฏฐีตัปปุริส
สมาส มีวิเสสโนภยบท กัมมธารยสมาส และ
วิเสสนบุพพบท กัมมธารยสมาส เป็นภายใน
มีวิเคราะห์ตามลำ�ดับ ดังนี้ วิ.โนภย.กัม.วิ.
อกฺกนฺตา จ อกฺกนฺตา จ = อกฺกนฺตกฺกนฺตา
(สาขา) วิ.บุพ.กัม.วิ. อกฺกนฺตกฺกนฺตา สาขา =
อกฺกนฺตกฺกนฺตสาขา ฉ.ตัป.วิ. อกฺกนฺตกฺกนฺต
สาขาย กาโล = อกฺกนฺตกฺกนฺตกาโล
อกฺกนฺตฏฺาน น.,นปุ. ที่อัน…เหยียบแล้ว แจก
เหมือน กุล เช่น ส.เอก. อกฺกนฺตฏฺาเน ในที่
อัน…เหยียบแล้ว เป็นวิเสสนบุพพบท กัมมธารย
สมาส วิ.ว่า อกฺกนฺตํ านํ = อกฺกนฺตฏฺานํ
[ซ้อน ฏฺ หน้า ]
อกุชฺฌิตฺวา อกฺกนฺตฏฺาน
01-P1-212.indd 4 8/7/2563 BE 10:06 AM