Rural local self goverment

1. ग्रामीण स्थानिक स्वशासि
प्रा. गजानन बोरकर
महात्मा गाांधी कला, विज्ञान ि स्ि. न. प. िाणिज्य
महाविद्यालय आरमोरी

2. ग्रामपंचायत :-
छोट्या खेडेगािाचा कारभार ग्रामपंचायत नािाची ग्रामीि स्थाननक स्िराज्य सांस्था
पाहते. सरपांच, उपसरपांच, ग्रामसेिक हयाांच्या मदतीने हा कारभार पाहहला जातो. पांचायतराजमधील
सिाात खालच्या पि महत्त्िाच्या टप्पप्पयाला ग्रामपांचायत म्हितात. हहला ग्रामसभेची कायाकारी सममती
असेही म्हितात. ग्रामपांचायतीचा कारभार महाराष्ट्रात लागू असिारा मुम्बई ग्रामपांचायत कायदा
१९५८ कलम ५ अन्िये चालतो. निीन ग्रामपांचायत स्थापन करण्याचा अधधकार विभागीय आयुकताांना
असतो. ग्रामपांचायत ननममातीसाठी ककमान ६०० लोकसांख्या असिे आिश्यक असून डोंगरी भागात हे
प्रमाि ३०० आहे. ग्रामपांचायत सदस्याांची सांख्या कमीत कमी ७ ि जास्तीत जास्त १७ असून ते
लोकसांख्येिर ननश्श्चत होते.

3. ग्रामपंचायत रचिा :-
• १ सदस्ससांख्या
• २ पात्रता ि अटी
• ३ आरक्षि व्यिस्था
• ४ ननिडिूक पद्धती ि यांत्रिा
• ५ ग्रामपांचायतीच्या सभा
• ६ कायाकाल
• ७ पदाधधकारी

4. अधधकार ि काया:-
• १ कृ विविियक
• २ पशु सांिधान विियक
• ३ समाज कल्याि
• ४ मशक्षि
• ५ आरोग्य
• ६ रस्ते बाांधिी
• ७ ग्रामोद्योग आणि सहकार
• ८ प्रशासन

5. सरपांचाचे अधधकार ि काया :
१ ग्रामपांचायतीची बैठक बोलािून नतचे अध्यक्षस्थान भूिििे.
२ ग्रामपांचातीमधील कामकाजाचे स्िरूप ननश्श्चत करिे ि बैठकीचे ननयमन करिे.
३ ग्रामपांचातीमधील अथासांकल्प तयार करून त्यास सभेचे मान्यता ममळििे.
४ ग्रामपांचायतीचे अधधकारी ि नोकरिगा त्याांच्या कायाािर देखरेख ठेििे.
५ गािाच्या विकासासाठी योजना तयार करिे.
६ गािात शाांतता हटकिून ठेिण्याचा प्रयत्न करिे.
७ गािातील नागररकाकडून कराची िसुली करिे ि त्यािर देखरेख ठेििे

6. ग्राम सेिकाचे अधधकार ि काया :-
महाराष्ट्र ग्रामपांचायत अधधननयम १९५८ च्या कलम ६० नुसार खालील् काया करािे लागतात
१ िैधाननक अधधकाराचा िापर
२ सभाांना उपश्स्थती
३ माहहती मागवििे
४ देखरेख ि ननयांत्रि
५ विकास योजना
६ कागदपत्रे ि दस्तऐिज
७ वित्तीय अधधकार
८ हहशेब ि अमभलेख
९ अथासांकल्प तयार करिे
१० नोंदिीविियक कताव्य

7. • पांचायत सममती

8. पांचायत सममती :-
पंचायत सममती हा श्जल्हा पररिद ि
ग्रामपांचायत याांच्या मधील दुिा होय. महाराष्ट्रात ७५,००० ते १
लाख लोकसांख्येसाठी ि १०० ते १२५ खेडयाांसाठी एक विकास गट
सममतीने पंचायत सममतीला जास्त अधधकार हदले आहेत.
महाराष्ट्रामध्ये श्जल्हा पररिद ि पंचायत सममती अधधननयम
१९६१ कलम ५६ अन्िये प्रत्येक गटासाठी एक पंचायत
सममती असते.

9. पंचायत सममतीची रचिा :-
• १ सदस्ससांख्या
• २ पात्रता ि अटी
• ३ ननिडिूक पद्धती ि यांत्रिा
• ४ आरक्षि
• ५ कायाकाल
• ६ पदाधधकारी

10. पंचायत सममतीची अधिकार व कायय :-
• १ कृ विविियक
• २ पशु सांिधान विियक
• ३ समाज कल्याि
• ४ मशक्षि
• ५ आरोग्य
• ६ बाांधकाम
• ७ सहकार
• ८ समाज मशक्षि

11. पांचायत सममती सभापतीचे अधधकार ि काया :-
1.पांचायत सममतीची बैठक बोलािून नतचे अध्यक्षपद भूिवििे.
2.गटविकास अधधकाऱयाांिर देखरेख ि ननयांत्रि ठेििे.
3.सममतीच्या ठरािाांची ि ननिायाांची अांमलबजाििी करिे
4.श्जल्हा पररिद ि शासन याांच्या आदेशानुसार काम पार पाडिे
5.विकास योजनाांिर ननयांत्रि ठेििे..
6.पांचायत सममतीचे अमभलेख तपासिे ..

12. .
7 गट अनुदानातून हाती घ्याियाची कामे ि विकास पररयोजना याांच्या बाबतीत मालमत्ता सांपादन करण्यास
ककां िा नतची विक्री अथिा नतचे हस्ताांतरि करण्यास मांजूरी देण्यात सांबांधात राज्य शासनाकडून विननहदाष्ट्ट
करण्यात येतील अशा अधधकाराांचा िापर करील.
8 पांचायत सममतीकडे कामािर असलेल्या कोित्याही अधधका-याकडून ककां िा कमाचा-याकडून कोितीही माहहती,
वििरि, वििरिपत्र हहशेब ककां िा अहिाल मागिता येईल.
9 गटातील श्जल्हा पररिदेच्या ताब्यात असलेल्या कोित्याही स्थािर मालमत्तेत ककां िा गटातील श्जल्हा
पररिदेच्या ककां िा पांचायत सममतीच्या ननयांत्रिाखालील ि व्यिस्थापनाखालील कोित्याही पररसांस्थेत ककां िा
श्जल्हा पररिदेने अशा पांचायत सममतीने अथिा नतच्या ननदेशानुसार हाती घेतलेले कोितेही काम ककां िा विकास
पररयोजना गटात चालू असेल त्या हठकािी प्रिेश करता येईल ि त्याांचे ननरीक्षि करता येईल.

13. गट विकास अधधकारीची काया :-
• .
1.पांचायत सममतीची अधधकृ त कागदपत्रे स्ितः च्या सहीने हस्तान्तररत करिे ककां िा जतन
करिे.
2.पांचायत सममतीच्या सिा सभाांना उपश्स्थत राहिे
3.सममतीच्या ननिायाांची अमलबजाििी करिे
4.पांचायत सममतीच्या इतर अधधकाऱयाांिर देखरेख ि ननयन्त्रि ठेििे.
5.अांदाजपत्रक तयार करिे.

14. .
• .
.
पांचायत सममतीचे अांदाजपत्रक गटविकास अधधकारी तयार करतो.
•पांचायत सममतीस ममळिाऱया अनुदानातील रकमा काढण्याचे ि त्याांचे िाटप करण्याचे अधधकार
गटविकास अधधकाऱयाला आहेत.
•पांचायत सममतीच्या वर्य 3 व वर्य 4 कमाचाऱयाांच्या रजा मांजूर करण्याचा अधधकार गटविकास
अधधकाऱयाला आहेत.
•पांचायत सममतीचा खचा गटविकास अधधकाऱयाच्या सांमतीने करािा लागतो.
•पांचायत सममतीचा अहिाल गटविकास अधधकारी सी.ई.ओ.कडे पाठिीत असतो.
•पांचायत सममतीच्या कायााची यशस्िीता गटविकास अधधकाऱयािर अिलांबून असते.
•गटविकास अधधकाऱयाला मशक्षा करण्याचा अधधकार विभागीय आयुकतास असतो.
•पांचायत सममती ि श्जल्हा पररिद यामधील दुिा म्हिून गटविकास अधधकारी काम पाहतो.
•राज्यशासन ि पांचायत सममती यामधील दुिा म्हिून र्टववकास अधिकारी काम पाहतो

15. जिल्हा पररषद :-
राज्यात सध्या ३६ श्जल्हे असून ३४ श्जल्हा पररिदा आहेत.पररिद ही पांचायतराजमधील
महत्त्िाची सांस्था असून त्यातील मशखर सांस्था म्हिून ओळखली जाते. नाईक सममतीच्या मशफारमशनुसार
महाराष्ट्र श्जल्हा पररिद ि पांचायत सममती अधधननयम इ.स. १९६१ कलम क्र.६ नुसार प्रत्येक श्जल्हयासाठी
नागरी श्जल्हे सोडून एक श्जल्हा पररिद स्थापन करण्यात आली येते. महाराष्ट्रात श्जल्हा पररिदेची स्थापना
१ मे, इ.स. १९६२ रोजी करण्यात आली आहे.
ज्या अधधननयमा(अ‍ॅकट)द्िारे श्जल्हापररिदेची स्थापन होते, त्या अधधननयमान्िये ककां िा
तदनुसार ककां िा अन्यथा, श्जल्हा पररिदेकडे जे अधधकार ि जी काये सोपिण्यात येतात त्या सिा अधधकाराांचा
श्जल्हा पररिदेने िापर क
े ला पाहहजे, आणि ती सिा काये श्जल्हा पररिदेने पार पाडली पाहहजेत असे नतच्यािर
बांधन असते.
या अधधननयमाच्या प्रयोजनाकररता, ज्या क्षेत्रासाठी अशा पररिदेची स्थापना करण्यात आली
असेल त्या श्जल्हा पररिदेच्या प्राधधकार क्षेत्रािर, तसेच राज्य शासनाने याबाबत सरकारी राजपत्रात प्रमसद्ध
क
े लेल्या अधधसूचनेद्िारे विननहदाष्ट्ट क
े लेल्या अशा एका ककां िा अनेक प्रयोजनाांसाठी आणि अशा अधधसूचनेत
विननहदाष्ट्ट क
े लेल्या अशा अनतररकत क्षेत्राांिर पररिदेचा अधधकार चालतो.

16. श्जल्हा पररिदेची रचना:-
• १ सदस्ससांख्या
• २ पात्रता ि अटी
• ३ ननिडिूक पद्धती ि यांत्रिा
• ४ आरक्षि
• ५ कायाकाल
• ६ पदाधधकारी

17. श्जल्हा पररिदेचे अधधकार ि काया :-
• १ कृ विविियक
• २ पशु सांिधान विियक
• ३ समाज कल्याि
• ४ मशक्षि
• ५ आरोग्य
• ६ बाांधकाम
• ७ सहकार
• ८ समाज मशक्षि

18. श्जल्हा-पररिद अध्यक्षाचे अधधकार ि काया:-
१ श्जल्हा पररिदेची सभा बोलाििे ि त्या सिा सभाांच्या अध्यक्षस्थानी असिे आणि त्या सभाांचे कामकाज
चालिेल.
२ श्जल्हा पररिदेचे अमभलेख(रेकॉडा) पाहू शक
े ल.
३ श्जल्हा पररिदेचे ककां िा स्थायी सममतीचे ककां िा कोित्याही वििय सममतीचे ककां िा कोित्याही पांचायत
सममतीचे ठराि ककां िा ननिाय याांच्या अांमलबजाििीची खात्री करून घेण्यासाठी मुख्यकायाकारी अधधकाऱयाांचे
प्रशासननक पयािेक्षि करील ि त्यािर प्रशासननक ननयांत्रि ठेिील.
४ अधधननयमान्िये ककिा त्याच्यािर लादण्यात आलेली सिा कताव्ये तो पार पाडेल ि देण्यात आलेल्या सिा
अधधकाराांचा िापर करू शक
े ल.
५ श्जल्हा पररिदेच्य वित्तीय ि कायापालनविियक कारभारािर लक्ष ठेिील आणि त्यासांबांधातील ज्या
प्रश्नाबाबत श्जल्हा पररिदेचे आदेश आिश्यक आहेत असे त्यास िाटेल, ते सिा प्रश्न श्जल्हा पररिदेसमोर
सादर करील.

19. .
.

20. श्जल्हा-पररिदेच्या मुख्य कायाकारी अधधकारीचे अधधकार ि काया:-

21. ग्रामसभा
प्रस्ताविा :-
महाराष्ट्रामध्ये ग्रामपांचायतीच्या कायदयाने अगोदरच ग्रामसभा सुरु झाल्या होत्या. ७३ िी
घटना दुरुस्तीमुळे या ग्रामसभाांना घटनात्मक दजाा ममळाला आहे. ग्रामपांचायतीचे मतदार हे ग्रामसभेचे सदस्य आहेत. या
सदस्याांना ग्रामसभेच्या बैठकाांना उपश्स्थत राहण्याचा आणि ग्रामपांचायतीच्या विकासासांबांधी माहहती ममळविण्याचा अधधकार आहे.
तसेच त्याांना गािच्या विकासात सहभागी होण्याचा, त्याची हदशा ठरविण्याचा अधधकार आहे.
आता ििाभरात ग्रामसभेच्या एक
ू ि सहा सभा घेिे बांधनकारक असून २६ जानेिारी, १५
ऑगस्ट, २ ऑकटोबर आणि १ मे या तारखाांना ग्रामसभा घेिे अननिाया आहे. तर उिाररत दोन पैकी पहहली एवप्रल मध्ये
ग्रामपांचायतीने क
े लेल्या कामाचा अहिाल ि जमाखचा माांडण्यासाठी आणि पुढील ििााच्या कामाचे ननयोजन ि अांदाजपत्रक तयार
करण्यासाठी घेिे आिश्यक आहे. आता कायदयाने ग्रामसभाांचे कायाक्षेत्र, ननयम, अटी, ग्रामसभा घेण्याच्या पद्धती ि
ग्रामसभाांसाठी स्त्री-पुरुिाचे अधधकार याबाबत सविस्तर माहहती ि स्पष्ट्ट आदेश हदलेले आहेत. पांचायतराज मध्ये विक
ें द्रीकरिािर
भर देण्यात आला आहे. त्यामुळेच गािाचे ननिाय आता गािपातळीिर घेिे शकय होईल. तसेच आरक्षिामुळे मागासिगीय ि
श्स्त्रयाांना प्रनतननधीत्ि करण्याची आणि त्याांच्या प्राधान्य क्रमाच्या गरजाांना न्याय देण्याची सांधी प्राप्पत झाली आहे.
•

22. .
आपल्या देशाच्या घटनेत १९९२ साली ७३ िी दुरुस्ती क
े ली या
दुरुस्तीमुळे आपल्या देशात पांचायत राज्यपद्धती सुरु झाली. या पांचायत राज्य पद्धतीत प्रत्येक
ग्रामपांचायतीमध्ये ग्रामसभा नािाची एक यांत्रिा ननमााि क
े ली आहे.महाराष्ट्रात १९५८ साली
ग्रामपांचायतीचा कायदा क
े ला गेला.
या कायद्यानेही प्रत्येक ग्रामपांचायतीत ग्रामसभा ननमााि क
े ल्या होत्या. त्याांना आता ७३ िी
घटना दुरुस्तीमुळे घटनात्मक दजाा प्राप्पत झालेला आहे. तसेच महाराष्ट्र शासनाने ग्रामसभा
सांदभाामध्ये ग्रामपांचायत अधधननयम १९५८ मध्ये काही सुधारिा मारून १६ ऑकटोबर २००२ रोजी
ग्रामपांचायत ‘सुधारिा अध्यादेश’ काढलेला आहे. त्यामुळे ग्रामसभाांना अनन्य साधारि महत्त्ि
हदलेले असून पूिीच्या चार ग्रामसभा ऐिजी एक
ू ि सहा ग्रामसभा अननिाया करण्यात आलेल्या
आहेत. तसेच महहलाांच्या ग्रामसभा घेिेही बांधनकारक आहे. ग्रामसभाांना या दुरुस्तीमुळे इतरही
विशेि अधधकार देण्यात आलेले आहेत.

23. ग्रामसभेची रचिा:-
• . पूिी राजे राज्य करीत. आता लोक राज्यकारभार पाहतात. ज्या कारभारात सिा लोक सहभागी होतात आणि
राज्यकारभाराचे ननिाय घेतात त्या पद्धतीला प्रत्यक्ष सरकार अथिा प्रत्यक्ष स्थाननक पातळीिरची लोकशाही असे म्हितात. ज्या कारभारात लोकाांनी
ननिडून हदलेले प्रनतननधी सहभागी होतात आणि राज्यकारभाराचे ननिाय घेतात त्या कारभार पद्धतीला अप्रत्यक्ष सरकार ककां िा प्रनतननधीचे सरकार असे
म्हितात.आपली ग्रामपांचायत ही अप्रत्यक्ष कारभाराचे उदाहरि आहे तर ग्रामसभा ही प्रत्यक्ष कारभाराचे उदाहरि आहे आणि ग्रामपांचायतीच्या
मतदाराांची सांस्था आहे. ग्रामपांचायतीच्या हद्दीत असिाऱया गािातील ि िाडयािस्त्यामधील ग्रामपांचायतीचे मतदार हे ग्रामसभेचे सदस्य आहेत.
तसेच ग्रामसभा हे असे व्यासपीठ आहे की, ज्याचा उपयोग मागासिगीय जाती, स्त्रीया, गरीब हे विकासामधील त्याांचा
हहस्सा त्याांना ममळािा, त्याांच्या गरजा, आशा आकाांक्षाांना न्याय ममळािा यासाठी करू शकतात. ग्रामसभेच्या माध्यमातून ननिाय प्रकक्रयेत सिा
ग्रामस्थाांनी सहभाग घेिे ि एक
ू िच विकासाच्या विविध टप्पप्पयामध्ये सहभागी होिे आणि तसेच ग्रामपांचायतीला ननयोजन कामाबाबत जबाबदारी ठरवििे
आता शकय झाले आहे. ग्रामसभामध्ये अनेक योजनाांच्या लाभार्थयाांची ननिड करिे अपेक्षक्षत असून योजना/ कायाक्रमाचे अांदाजपत्रक ि हहशोब सादर
करण्याबाबत तरतूद आहे.
अ )ग्रामसभेच्या बैठका
ब )गिसांख्या

24. ग्रामसभेचे अधिकार व कायय:-

25. ग्रामसभेच्या अध्यक्षाचे अधिकार व कायय :-

26. ग्रामीण ववकासात स्थानिक स्वशासिाची भूममका :-
HkkjrkrhyLFkkfudLojkT;laLFkslizkphuoxkSjo”kkyhbfrgklykHkysykvkgs- LFkkfudLojkT;laLFkspsoxhZdj.k
izkeq[;kus“kgjho xzkeh.kv”kknksuHkkxkrdsystkrs-xzkeh.kHkkxkrdk;Zdj.kk&;kLFkkfudLojkT;laLFksliapk;rjkt;kukokus
ns[khyvksG[kystkrs-iapk;rhP;k#ikusvfLrRokrvlysY;k;klaLFkkizkphudkGkrl{keoLoa;iw.kZgksR;k-Eg.kquizkphudky[kMkl
c&;kpfopkjoarkuhiapk;rhpslqo.kZ;qxvls EgVysgksrs-e/;;qxhudky[kaMkr;klaLFkkP;kdk;kZrfo”ks’kgLr{ksi>kY;kpsfnlwu;sr
ukgh-fo”ks’kr%eksxyjktoVhP;kdkGkr“kgjh O;oLFkkiukojvf/kdy{kdsafnzrdj.;krvkY;keqGs;klaLFkkP;kvf/kdkjkapsdsafnzdj.k
ojhyikrGhojvf/kdk&;kdMsxsY;kpsfnlwu;srs-R;keqGsLFkkfudLojkT;laLFkslykHkysyhizkphuoxkSjo”kkyhijaijke/;;qxhu
dky[kaMkrdkgh izek.kkr[kaMhr>kY;kpsfnlwu;srsuarjfczVh”kdky[kaMke/;srj ;klaLFkkpsvfLrRopu’Vdj.;kpkiz;Rudsykxsyk-
rjh ns[khyLokra«;izkIrhuarjLFkkfudLojkT;laLFksphla?kVuodk;Zi/nrheq[;r%fczVh”k“kklukphns.kxhEg.krk;sbZy-iq<s 73
O;k?kVuknq#Lrhps[k&;kvFkkZus;klaLFkkP;k,dw.kdk;Ziz.kkyhe/;svkeqykxzcny>kY;kpslkaxrk;sbZy-vktP;kvk/kqfud
dkGkr;klaLFkkxzkeh.kfodklke/;segRokphHkwfedkikj ikMrkaukfnlwu;srkr-

27. ग्रामीण ववकास अथय व संकल्पिा :-
• MkW-Ogh-ds-vkj-Ogh-jko;kaP;k ers] ^^xzkeh.k {ks=krhythouekukrlq/kkj.kkdj.;klkBh rsFkhyuSlfxZd o ekuohlalk/kukapki;kZIr
okij dj.ks Eg.kt s xzkeh.kfodkl gks;-**
• tkxfrd cWadsP;k vgokykuqlkj]^^xzkfe.k xfjckaP;k fof”k’V xVkP;klkekftd o vfFkZd thouekukrlq/kkj.kkdj.;klkBh r;kj dsysyh O;ogkj
jpuk Eg.kts xzkeh.kfodkl gks;-**
• Hkkjrh;fu;kstu vk;ksxkP;kers]^^T;kizfdz;seqGs xzkeh.kykdkaP;kvkfFkZdo lkekftdthouekukrlq/kkj.kk?kMoqu vk.kyhtkrs-fryk
xzkeh.kfodkl Eg.krk;sbZy-**
• ikFkZlkjFkh;kaP;k ers] ^^xzkeh.kfodkl Eg.kts xzkeh.kHkkxkrhyfu/kZukaP;kthouekukpkLrj mapko.;klkBhdj.;krvkysykiz;Ru gks;-
**
ojhy O;k[;ko#u xzkeh.kfodkl gh ladYiukLi’V gksrs-FkksMD;krxzkeh.kfodkl Eg.kts]
yksdlgHkkxkrquxzkeh.k{ks=krhyuSlfxZd o ekuohlalk/kukapslao/kZu]fodklo dk;Zdzekpkokij d#u rsFkhytursP;k thouekukr
vkfFkZd]lkekftd]jktdh;o lkaLd`frd cny ?kMoquvk.k.ksgks;- njjkstP;k thouke/;s xzkeh.kyksdkauhR;kaP;k dkedktk o thou tx.;kP;k
lo;har va”kr% dkgksbZuk cny ?kMoquvk.k.ksEg.kts xzkeh.kfodkl gks;-

28. ग्रामीण ववकासात स्थानिक स्वशासिाची भूममका:-
• xzkeh.kHkkxkP;kfodklkphegRokphtckcnkjhiapk;rjklaLFksP;k
ek/;ekrquikj ikMyhtkrs-dsanzojkT;“kkluxzkeh.kfodklklkBhtsdkgh/kksj.ks];kstuk]dk;ZdzeBjors-R;klokZaP;k
vaeyctko.khpsdk;Ziapk;rjktlaLFkslikj ikMkosykxrs-Eg.kwuiapk;rjktO;oLFkkxzkeh.kfodklkP;k;kstukvkf.kdk;Zdze
fdrhdk;Z{kei.ksvkf.kikjn”kZdi.ksjkcfrosoR;kphvaeyctko.khdjrs;kojpxzkeh.kfodkldj.;klkBh73 oh?kVuknq#Lrh
d#u11 osifjf”k’Vlafo/kkuke/;slekfo’Vdj.;krvkyso;kifjf”k’Vke/;s29 fo’k;kaph;knhns.;krvkysyhvkgs-gs29 fo’k;kaps
dk;Ziapk;rjktykvfuok;Zvkgsr-;k29fo’k;kaP;kdk;kZrqupxzkeh.kfodklkriapk;rjktphHkwfedkfdaok;ksxnkuLi’V
gksrs-[kkyhyizek.ksvki.kkalFkksMD;krआहे.

29. .
१ कृ िी विकासाची भूममका
२ पशुसांिधान ि दुग्ध विकासाची भूममका
३ िने विियक भूममका
४ समाजकल्याि विियक भूममका
५ प्रमशक्षि ि विस्तार विियक भूममका
६ मशक्षि विियक भूममका
७ िैद्यकीय ि सािाजननक आरोग्य विियक भूममका
८ स्िच्छाताविियक विियक भूममका

30. .
९ स्िच्छ वपण्याचे पािी पुरिठा विियक भूममका
१० मसांचन विियक भूममका
११ ग्रामीि गृह ननमााि विियक भूममका
१२ सािाजननक रस्ते ि हदिाबत्ती विियक भूममका
१३ महहला ि बालकल्याि विियक भूममका
१४ राजकीय स्िरुपाची भूममका
१५ सिाागीि ग्रामीि विकासाच्या दृष्ट्टीने भूममका