Əla vəziyyətdədir

1. İlk səhifə

2. P
Şəxsi məlumatlarım

3. Mövzu: İqtisadi sistem və
Mülkiyyət

4. İşin Planı:
1.İqtisadi sistem və onun
formalaşması prinsipləri
2. İqtisadi sistemin formaları
3. Mülkiyyət kateqoriyasının
məzmunu və onun haqqında
baxışlar

5. 1. «İqtisadi nəzəriyyə». Dərslik,
T.S.Vəliyevin, Ə.P.Babayevin və
M.X.Meybullayevin ümumi elmi
redaktəsi ilə, Bakı, 1999.
2. M.X.Meybullayev, «İqtisadi sistem və
onun strukturu», Bakı, 1995.
3. İ.M.Lətifov «Mülkiyyət
münasibətlərinin təkmilləşdirilməsi və
inkişafı» Bakı-2003
Ədəbiyyat siyahısı

6. Bəşəriyyətin tarixi inkişaf mərhələlərində
cəmiyyətin inkişafı onun iqtisadi həyatında
fəaliyyət göstərən elementlərin təşkili və
idarə olunması ilə səciyyələnir.
Lakin iqtisadi həyat birdən-birə
formalaşmamış, oradakı iqtisadi
elementlərin fəaliyyəti üçün eyni şərait
yaranmamışdır. Belə ki, bütün cəmiyyətlər
üçün birincisi, iqtisadiyyatın təşkilinin
əsas problemi olan nə? Necə? Kimin üçün?
Yaxud başqa cür demiş olsaq iqtisadi
həyatın «üç fundamental məsələsi» necə
dərk və həll edilir.
İqtisadi Həyatın dərk
edilməsində 1 və 2- cü səbəb

7. « Üç fundamental məsələ »

8. İkincisi, iqtisadiyyatın başlıca
probleminin həllini, əslində mövcud
resurs imkanları şəraitində iqtisadi
seçim üsulu müəyyən edir. Ona görə
də iqtisadi sistem üsulları fərqlənir.
Üçüncüsü, məhdud resurslardan:
xüsusən torpaqdan, əməkdən,
kapitaldan necə istifadə etmək olar ki,
mövcud texniki biliklərlə əmtəələrin və
xidmətlərin seçilməsi mümkün olsun.
2 və 3- cü səbəbin izahı

9. Dördüncüsü, istehsal imkanları
məhsuldar qüvvələrin inkişafına, istehsal
xərclərinin dəyişilməsinə və gəlirlərin
azalmasına necə tə’sir göstərir.
Beşincisi, bütün iqtisadiyyatların əsasını
təşkil edən əhalinin sakinliyi və davranışı
formalaşır. Sadaladığımız bu amillər
qrupu bütün cəmiyyətlərdə eyni olmuş,
lakin orada qeyd olunan “necə”yə görə
onlar bir-birindən fərqlənmişlər.
4 və 5- ci səbəbin izahı

10. Məhz iqtisadi həyatda inhisarın və
rəqabətin obyektinə bütün cəmiyyətlər
üçün son dərəcə vacib olan iqtisadi
elementlər daxil olmağa başlamışdır. Bu
elementlər sırasına tələbatı, məhdud
resursları, iqtisadi məqsədləri, iqtisadi
seçimi, istehsal imkanlarını, istehsal
xərclərini, gəlirlərin səviyyəsini, məhsuldar
qüvvələri və iqtisadiyyatın təşkil
olunmasını daxil etmək olar. Deməli, bir
mə’nalı olaraq qeyd olunmalıdır ki, bu
elementlər iqtisadi həyatla qarşılıqlı
şəkildə fəaliyyət göstərməklə müəyyən
parametrlərlə sistem şəklini almış olur.
İqtisadi elementlər

11. Sistemə daxil olmuş elementlərin
fəaliyyətinə görə cəmiyyətlərdə insanların
iqtisadi azadlığı, hökmranlığı, köləliyi
əmələ gəlmiş, maddi ne’mət və sərvətlərin
yaradılmasında və istifadə olunmasındakı
yeri müəyyən olunmuşdur. Bu baxımdan
istər antik dövr, istərsə də kapitalizmə
qədərki dövr üçün, istərsə də müasir
təzadlı, sivilizasiyalı dövr üçün olsun,
iqtisadi sistemdəki elementlərin
fəaliyyətindən asılı olaraq, onların iqtisadi
həyatı barədə fikir irəli sürmək olar.
İqtisadi elementlərin fəaliyyətindən
asılı olan iqtisadi həyat

12. İqtisadi sistem özündə iqtisadi həyatla bağlı
olan təbiətin, cəmiyyətin və insan təfəkkürünün
qarşılıqlı əlaqə və inkişafından irəli gələn
prinsipləri özündə birləşdirir. Bu prinsiplər
insanların davranış qaydalarının ümumiləşmiş
cəhətlərini xarakterizə edir. İqtisadi sistem
iqtisadi hadisələrin, prinsiplərin inkişafının
qarşılıqlı əlaqəsini əks etdirir. İqtisadi sistem
başlıca olaraq istehsalın mövcud vəziyyətinə,
onun səmərəli fəaliyyət göstərməsinə uyğun
gəlməlidir. Demək olar ki, belə yanaşma, bütün
iqtisad elminə qəbul edilmişdir.
İqtisadi sistem nə deməkdir?

13. Qeyd olunanları ümumiləşdirərək iqtisadi
sistemə belə bir tə’rif verə bilərik. İqtisadi
sistem-iqtisadiyyatın başlıca probleminin
həllinin təşkili və idarə olunmasına görə,
mövcud məhdud resurslardan istifadə
olunması səviyyəsinə görə, eləcə də cəmiyyət
və onun üzvlərinin tələbatlarının
ödənilməsinə görə, bir-birindən fərqlənən
iqtisadi şəraitlərin və amillərin məcmusuna
deyilir.
İqtisadi sistem haqqında son nəticə

14. İqtisadi sistemin mahiyyətini
aydınlaşdırdıqdan sonra, onun keyfiyyət
halını əks etdirən iqtisadi proseslərin
məcmusunu şərh etmək məqsədəuyğundur.
Bu baxımdan iqtisadi sistemin formalarını,
ayrı-ayrılıqda aydınlaşdırmaq yerinə düşər.

15. Ümumiyyətlə, iqtisadi sistemin bəşəriyyətin tarixi
inkişaf prosesinə uyğun olaraq, ayrı-ayrı
mərhələlərdə malik olduğu sərvət və maddi
ne’mətlərin istehsalı, bölgüsü və mübadiləsi
sahəsindəki iqtisadi münasibətlər, eyni zamanda
onların təşkili müxtəlif formalarda həyata
keçirilmişdir. Bu baxımdan iqtisadi sistemin
bazar, inzibati, ən’ənəvi və qarışıq formalarını
qeyd edə bilərik. İqtisadi sistemin bu və ya digər
formasına uyğun olaraq ayrı-ayrı ölkələrdə
onların müxtəlif modelləri həyata keçirilmişdir.
İqtisadi sistemin formaları

16. İqtisadi
sistemin
formaları
Bazar
Ənənəvi
Qarışıq
İnzibati-
amirlik

17. Göstərməliyik ki, iqtisadi sistemin ən
mütərəqqi forması hesab olunan bazar
sistemi son ikiyüzillikdə meydana
gəlmişdir. Bazar insanların fəaliyyətinin
əlaqələndirilməsi, onların aktivliklərinin
artırılması və tələbatlarının ödənilməsi
üçün iqtisadi resursların səmərəli
seçilməsinə imkan verir. Bazar sistemi
iqtisadi fəaliyyət şəraitində adamların
qarşılıqlı əlaqəyə girməsinin ən yaxşı
forma və üsullarının təşkilini əks etdirir.
Bazar sisteminin ən vacib elementləri
tələb, təklif, qiymət və rəqabətdən
ibarətdir.
Bazar sistemi

18. İnsanlara gələcəkdə yüksək rifah halının
tə’min olunmasını elan edən, lakin praktiki
olaraq onun həyata keçirilməsi olduqca çətin
və mürəkkəb proses olan inzibati-amirlik
sisteminin meydana gəlməsi öz başlanğıcını
marksizm nəzəriyyəsindən götürür. Bu
nəzəriyyə əsasında cəmiyyətin iqtisadi
tərəqqisi məhsuldar qüvvələrlə istehsal
münasibətləri arasındakı ziddiyyətlərin
aradan götürülməsi nəticəsində baş verəcəyi
və bir formasiyanın digəri ilə əvəz olunmasına
gətirib çıxaracağı dururdu.
İnzibati- amirlik sistemi

19. Artıq qeyd etdiyimiz kimi iqtisadi resurslardan
istifadə olunması və seçilməsində, eyni zamanda
insanların təsərrüfat fəaliyyətinin
əlaqələndirilməsində bazar və inzibati sistemlər
çıxış edir. Lakin göstərməliyik ki, bu sistemlər sırf
xalis formada özlərini əks etdirmirlər. Belə ki, əgər
azad iqtisadiyyatda şəxsiyyət öz şəxsi mənafelərini
rəhbər tutaraq çıxış edirsə, lakin mərkəzləşdirilmiş
iqtisadiyyatda şəxsi mənafeyin fəaliyyəti məhdud
çərçivədədir. O cümlədən, resursların və gəlirlərin
bölgüsü müxtəlif səviyyəli sərbəstlik və
məhdudiyyətlərlə həyata keçirilir. Ona görə də
yaranan çətinliklərin aradan götürülməsi və
iqtisadi problemlərin həyata keçirilməsi üçün
qarışıq sistemdən istifadə edilir.
Qarışıq sistemi

20. Bir qayda olaraq, ən’ənəvi sistem dedikdə, milli
adət və ən’ənələrə, eləcə də etik qaydalara və dini
e’tiqadlara əsaslanaraq iqtisadiyyatın inkişaf
etdirilməsi başa düşülür. Bu sistemdə xalqın,
millətin lap keçmişdən miras qalmış adətləri ilə
bəşəri sivilizasiyadan irəli gələn bə’zi müasir
texnoloji üsullarının tətbiqi və fərdi göstərişlərin
vəhdəti üstünlük təşkil edir. Bu sistem yarı
inkişaf etmiş şəkildə olur, iqtisadiyyat vərəsəlik
prinsipinə tabe edilir, resursların və gəlirlərin
bölgüsü adət və ən’ənələrin tələb etdiyi
prinsiplərə tabe edildiyindən iqtisadiyyat stabil
inkişaf etmir.
Ənənəvi sistemi

21. Mülkiyyət çox zəngin ictimai-iqtisadi
və sosial-siyasi məzmuna malikdir.
Mülkiyyət dövlətin, şəxsin, qrupun,
kollektivin və bütünlüklə cəmiyyətin
həyat məsələsidir.
İqtisad nəzəriyyəsinə uyğun olaraq
mülkiyyət probleminin üç cəhətini
göstərməliyik
Mülkiyyət nədir?

22. İkinci
Birinci Üçüncü
Mülkiyyət probleminin 3 cəhəti

23. Birincisi, mülkiyyət həmişə hər hansı şey
məzmununa malikdir, ikincisi, mülkiyyət
həmişə müəyyən ictimai formanın köməyi ilə
daxilən reallaşdırılır, yə’ni əşya barəsində
insanlar arasında ictimai münasibət forması
əmələ gəlir, nəhayət üçüncüsü, bu
münasibətlərin məzmunu insanların təbiət
predmeti, şeyləri mənimsəməsi olur. Deməli,
mülkiyyətə təbiət predmetlərinin, maddi
ne’mətlərin, istehsal vasitələrinin
mənimsənilməsi ilə əlaqədar olaraq və
bunların əsasında meydana gələn insanların
ictimai münasibəti kimi baxılmalıdır.
Mülkiyyətə necə baxılmalıdır?

24. Qısa desək, mülkiyyət cəmiyyətin
müəyyən tarixi inkişaf mərhələsində
fərdlər tərəfindən maddi ne’mətlərin, ən
əvvəl istehsal vasitələrinin
mənimsənilməsi və bu əsasda insanlar
arasında baş verən mülki və ya istehsal
münasibətlərindən ibarətdir. O, əmlaka
sahib olmağı, istifadəetməni və
sərəncamverməni birlikdə ifadə edən
iqtisadi kateqoriyadır, münasibətdir.
Mülkiyyət haqqında son nəticə

25. Diqqətiniz üçün
təşəkkürlər!