1. EKONOMSKI FAKULTET UNIVERZITETA U BEOGRADU
MASTER AKADEMSKE STUDIJE
MAKROEKONOMIJA PRIVREDA U TRANZICIJI
P R E D M E T
MAKROEKONOMIJA:ANALIZA I POLITIKA
ULOGA NEZAVISNIH REGULATORNIH TELA U SAVREMENOM DRUŠTVU
sa posebnim osvrtom na regulatora poštanskog tržišta u Srbiji
S T U D E N T
Lidija Gligorić
Br. indeksa 2756/12
Beograd, januar 2013. godine

2. 1
1.UVOD
Polazeći od tendencija sve veće sistemske diferencijacije, profesionalizacije i posebno, naglašavanja servisne i razvojne funkcije države, uz istovremeno jačanje potrebe da se definisanje pravila, a ponekad i nadzora, pa i kvazisudskih postupaka oslobodi uticaja „dnevne“ politike, uslovilo je, naročito u poslednjih deceniju-dve, formiranje brojnih „nezavisnih“ regulatornih tela, uključujući i ona koja se pretežno bave regulisanjem mrežnih industrija, koja će i biti osnovna tema ovog rada.
Kompleksnost društvenih i tehničkih sistema, ili preciznije društvenih i ekonomskih odnosa koji su podloga za nastajanje ovakvih sistema, i posledično usko stručna i specifična znanja koja su neophodna za upravljanje i regulaciju ovih sistema, jedan su od češće navođenih razloga u prilog neophodnosti postojanja posebnih, od državne uprave, statusno i funkcionalno odvojenih, regulatornih tela.
S druge strane, promocija poštene tržišne utakmice, odnosno sprečavanje monopola i pospešivanje konkurencije, uključujući i zaštitu potrošača, jednako je često navođen razlog formiranja i postojanja regulatornih agencija kao „osnovnog segmenta tzv. regulatorne države“ (ovde se prevashodno misli upravo na privredne javne službe, odnosno mrežne delatnosti).
Minimum da bi se neka institucija mogla definisati kao „regulatorna“ je njen formalno-pravni kapacitet da donosi opšta pravna akta u oblasti za koju je nadležna, pri čemu se, ovoj osnovnoj funkciji, najčešće dodaju i donošenje pojedinačnih akata, odnosno odlučivanje u konkretnim slučajevima (npr. licenciranje), pa čak, kako smo već rekli, i vođenje kvazisudskih postupaka.1
2. „AMERIKA I ENGLESKA BIĆE ZEMLJA ... REGULATORNA“
Smatra se da je prvo regulatorno telo formirano u SAD još 1887. i bilo je zaduženo za regulisanje međudržavnog železničkog, drumskog i rečnog saobraćaja („Interstate Commerce Commission“). Procena je da danas u SAD funkcioniše oko 60 ovakvih tela. 2 Treba imati u vidu da u SAD, agencije imaju tzv. sekundarna i u tom smislu izvorna regulatorna ovlašćenja, dok su u evropskim zemljama, uključujući i Srbiju, najčešće u pitanju „preneta javna ovlašćenja“.
S druge strane, već od početka 19. veka u skandinavskim zemljama, a posebno u Norveškoj i Švedskoj, počinje se sa razdvajanjem strateškog planiranja i normativne delatnosti, koje se zadržavaju u nadležnosti ministarstava od njihovog sprovođenja i različitih tehničkih pitanja, koje se poveravaju različitim paradržavnim organima, sa prilično labavim vezama sa nadležnim ministarstvima i znatno slabijim političkim uticajem nego što je to uobičajno za klasične državne organe.3
Ipak, imajući u vidu činjenicu da savremena regulatorna tela raspolažu, kako smo rekli i sa normativnim, pa i još nekim klasičnim državnim ovlašćenjima, ističe se da su u
1 Slobodan Dujić, Javne službe i nezavisna regulatorna tijela, Moderna uprava br. 3-4, Agencija za državnu upravu Republike Srpske, Banja Luka, 2010, str. 17 i 29
2 isto, str. 33, fusnota 66
3 Ivan Koprić, Anamarija Musa, Vedran Đulabić, Europski standardi regulacije službi od općeg interesa: (kvazi)nezavisna regulacijska tijela u izgradnji modernog kapitalizma, Hrvatska javna uprava, br. 3, 2008

3. 2
evropskim okvirima ona relativno nova pojava, a po svojoj suštini mnogo bliža američkom sistemu regulacije.
Naime, u SAD nezavisna regulatorna tela nisu u sastavu državne uprave, niti se nalaze pod direktnom kontrolom predsednika SAD. Na čelu agencija u SAD nalazi se grupa rukovodilaca, a ne jedan starešina4, a interesantno je da je ovo rešenje primenjeno i u Srbiji i to u Republičkoj agenciji za poštanske usluge.
Regulatorna tela će u Velikoj Britaniji poseban zamah dobiti tokom Vlade Margaret Tačer, kao deo doktrine „novog javnog menadžmenta“, koja u osnovi insistira na regulisanju, odnosno definisanju pravila, a ne na politici, uz kontinuirano ocenjivanje performansi regulatornih tela, nalik na funkcionisanje privatnih privrednih korporacija. U suštini, sam pojam regulacije koji se definiše kao „kontrolisati i usmeravati pomoću pravila“, umnogome je korespondirao vladajućem neoliberalnom diskursu. Naime, postavila su se sledeća pitanja: „a) šta država treba da finansira i da radi; b) šta država treba da finansira, a ne radi, te v) šta država ne treba ni da finansira ni da radi“. Vlada Margaret Tačer je odgovor na ova pitanja dala kroz uvođenje „agencija sledećih koraka“ (Next Steps Agencies), što je za posledicu imalo formiranje čitavog niza administrativnih agencija, uz konstatovanje da postoji veliki segment javnih poslova koje je potrebno regulisati, ali nije potrebno da to radi neposredno država.
Za osnovu ovakve politike, uzete su empirijske činjenice da su ministarstva uvek davala prednost kreiranju novih politika u odnosu na njihovo sprovođenje i činjenici da je sprovođenje propisa mnogo manje stvar političkog uticaja nego profesionalnosti, stručnosti i kvaliteta. Dakle, poput skandinavskih zemalja, doduše u drugačijem političkom kontekstu, ideja je bila „izvući“ operativno-izvršne poslove iz ministarstava i preneti ih u nadležnost samostalnim i koliko je to god moguće, od ministarstava, nezavisnih organa. U ovom periodu u Velikoj Britaniji će funkcionisati oko 130 ovakvih agencija – danas ih je tek nešto manje.5 Ipak, treba konstatovati da su regulatori u Velikoj Britaniji odgovorni nadležnim ministarstvima, a ne parlamentu, što značajno smanjuje njihovu formalnu nezavisnost (s druge strane obavezni javni konkurs za izbor upravljačkih organa regulatornih tela u Velikoj Britaniji čini određenu protivtežu pomenutoj vezanosti za klasične organe uprave).6
Francusko iskustvo formiranja regulatornih tela, slično po posledicama, ipak ima nešto drugačije teorijske premise. Teorijski koncept javnih službi, promovisan u najvećem od strane francuskog sociologa i pravnika Leona Digija, predstavljao je osnov za formulisanje teza o odgovornosti državne uprave spram građana, odnosno pokušaj da se izvršno - upravnom aparatu države "oduzme" uloga nadređenosti u ovom odnosu. Naime, Digi je smatrao da razvoj moderne države nedvosmisleno ukazuje na tendenciju gubljenja autoritarnih ovlašćenja državnih organa, koja se neumitno transformišu u obavezu vršenja i pružanja usluga članovima društvene zajednice. U praktičnom smislu, pojam javne službe moguće je opredeliti za označavanje konkretnih institucija i mehanizama određenog društva, specifičnih po svom obliku, cilju i nameni, i utoliko različitim u odnosu na klasične organe državne uprave... Uzgred, Digi je stavove iznete u velikoj meri zasnivao na praksi francuskog Državnog saveta i posebno na slučajevima koji su vezani za priznavanje različitih prava građana u odnosu na upravne organe koji su se bavili delatnostima koje bi danas verovatno obavljalo neko javno preduzeće ( PTT, ŽTP, gradski prevoz i sl. ).7 Digi je, istovremeno i
4 Dejan Šuput, Samostalna regulatorna tela u pravnom sistemu Republike Srbije, Telekomunikacije, broj 3, Beograd, 2009, str. 49-56
5 isto, str. 18-19 i 27-28
6 Dejan Šuput, isto
7 Leon Digi, Preobražaji javnog prava, Centar za publikacije Pravnog fakulteta, Beograd, 1998

4. 3
smatrao da će upravo javne službe biti istovremeno i specifičan garant ograničavanja javne vlasti.8
Definišući status nezavisnih regulatornih tela, koja „izmiču“ i francuskom zakonodavstvu, francuski Državni savet je, kao insitucija od ugleda neuporedivog sa drugim državnim organima, u svojoj odluci iz 2001. godine istakao da ove institucije „postupaju u ime države, a da nisu podređena vladi, i koje, da bi obavljale svoje zadatke, imaju korist od garancija koje im omogućavaju da postupaju u potpunosti autonomno, tako da njihove odluke može sankcionisati samo nezavisni sudski organ“.9 Upravljački organi (bilo da su kolegijalni ili inokosni), uz određene izuzetke, postavljaju se dekretom predsednika države.10
Kada je u pitanju Evropska unija, sedamdesete godine prošlog veka se vezuju za osnivanje prvog regulatornog tela i to zaduženog za tržište radne snage. Pod okriljem Evropske unije danas funkcioniše tridesetak regulatornih tela. Ipak, kada su u pitanju regulatorna tela EU, postoji striktnije ograničavanje delegiranja nadležnosti ovih tela, poznatije kao „doktrina Meroni“ definisana od strane Evropskog suda. Naime, navedena doktrina podrazumeva da se mogu delegirati samo ovlašćenja za pripremu i izvršenje akata donetih od strane Evropske komisije i to samo onih koje ne uključuju širu političku diskreciju. Praktično, ova regulatorna tela nemaju ovlašćenje za donošenje opštih pravnih akata, pa se u uobičajenom smislu i ne mogu nazvati „regulatornim“. Ipak, uprkos ograničenjima koja postoje u Evropskoj uniji u cilju sprečavanja prenošenja nadležnosti na druga tela, posebnim direktivama se kao obavezujuće nalaže formiranje nezavisnog regulatornog tela za određenu oblast na nacionalnom niovu11 (ovo je slučaj i sa regulatornim telom za poštanske usluge, kao i većinom tela nadležnih za mrežne industrije). Ovako formirani nacionalni regulatori se opet povezuju u odgovarajuća evropska uduženja, koja imaju zvanično priznat status od strane Evropske komisije u pogledu pripreme propisa, izveštavanja, utvrđivanja najbolje i preporučive prakse i sl.
Kada je u pitanju Srbija, za definisanje statusa nezavisnih regulatornih tela izuzetno je značajan stav Republičkog sekretarijata za zakonodavstvo od 26. septembra 2005. godine vezan za utvrđivanje pravnog položaja RATEL-a, u kom je istaknuto da je RATEL organizacija sui generis, tzv. regulatorno telo za koje se ne mogu primeniti propisi o javnim agencijama, već samo opšti propisi koji uređuju pojedine oblasti (npr. Zakon o radu, ako je u pitanju položaj zaposlenih).12
3. „PA DA I MI FORMIRAMO TA REGULATORNA TELA...“
Kao glavne prednosti formiranja nezavisnih regulatornih tela najčešće se ističu obezbeđivanje stručne i drugih vrsta samostalnosti ovih agencija u odnosu na izvršnu vlast, čime se obezbeđuje oslobađanje ovih poslova od dnevno političkog uticaja. Time se, kako se navodi, „povećava nivo efikasnosti delovanja sistema“ i to kroz „povećanu sistemsku fleksibilnost, kao i menadžersku samostalnost u izvršavanju ovih poslova“. Ovome se dodaje i mogućnost većeg uključivanja civilnog društva u odlučivanje, kroz eventualno uključivanje udruženja korisnika i drugih zainteresovanih strana u organe upravljanja regulatora.
Da pojednostavimo, suština osnivanja nezavisnih regulatornih tela svodi se na situacije u kojoj će se određeni javni poslovi obavljati bolje, odnosno efikasnije i racionalnije u ovim telima nego u okviru klasičnih upravnih organa. Ukoliko je pri tom moguće
8 Slobodan Dujić, isto, str. 23
9 isto, str. 31
10 Dejan Šuput, isto
11 Slobodan Dujić, isto, str. 36-38
12 Dejan Šuput, isto

5. 4
obezbediti i „samofinansiranje“ ovih tela kroz formu neposredne naplate određenih naknadi, taksi i sl. tim bolje. Naravno, uslov je da su u pitanju takve aktivnosti u kojima nisu potrebne (ili čak nisu poželjne) uobičajne forme političkog nadzora.13
Drugim rečima, ne dirajući u dugoročna politička usmerenja i pravce strateškog razvoja države, koji ostaju zadatak vlada i ministarstava, nezavisnim regulatornim telima se teorijski, a ponegde i praktično, prepuštaju svi ostali aspekti upravljanja određenim područjem društveno-ekonomskog života.14
Kada su u pitanju mrežne industrije postoji još nekoliko specifičnih razloga za fomriranjem regulatornih tela u ovim oblastima. Kako su u pitanju industrije koje karakteriše visok stepen početnih ulaganja u izgradnju neophodne infrastrukture, u procesu liberalizacije ovih tržišta i eventualne privatizacije infrastruktunih sistema, postoji realna opasnost zloupotrebe nasleđene monopolske pozicije od strane sada privatizovanih kompanija. Direktno u vezi sa prethodnim, je pitanje značaja usluga koje se nude kroz ovakve infrastrukturne sisteme, a koje su često ili „usluge od nezamenljivog značaja za svakodnevni život građana“ ili „službe od opšteg privrednog interesa“, kako ih prepoznaje pravo Evropske unije, a u koje, uzgred, ubraja i poštansku službu. Tu se, naime, neretko otvara pitanje eventualnog subvencionisanja cena ovih usluga, što zbog činjenice da ih je neophodno obezbediti i najsiromašnijim građanima države u smislu civilizacijskog minimuma, što iz razloga da one predstavljaju značajan pokretač ukupne ekonomske aktivnosti. A u poslednje vreme, sa jačanjem ukupne ekološke svesti, upravljanje i ovom vrstom eksternih efekata ovih industrija postaje sve više predmet regulacije. U domenu elektronskih komunikacija poseban značaj se pridaje zaštiti privatnosti i sprečavanju zloupotreba informatičkih resursa.15
Postoje čak i studije koje ukazuju da postoji direktna veza između stepena nezavisnosti regulatornih tela i priliva stranih investicija. Naime, smatra se da ovakvo delegiranje nadležnosti za regulaciju od dnevne politike nezavisnim telima, daje veće garancije i sigurnost stranim investitorima da će njihove poslovne aktivnosti biti zaštićene od populističkih političara i hirova izbornih ciklusa.16
Na kraju, treba pomenuti i teorije koje se posebno ističu u delu literature iz oblasti političkih nauka, koje ukazuju da nezavisna regulatorna tela imaju, odnosno trebala bi da imaju i specifičnu ulogu „eksterne kontrole vlade“. Praktično, ovim se proširuje obim i načini parlamentarne kontrole izvršne vlasti, polazeći od činjenice da su regulatorna tela, uglavnom odgovorna isključivo parlamentu.17
Ovaj prelaz od „države blagostanja“ ka „regulatornoj državi“ se poklapa sa pomeranjem makroekonomskog diskursa sa kejnizanskih ka neoklasičnim makroekonomskim teorijama. Praktično, napušta se ili se bar to u velikoj meri pokušava, alokacija budžetskih i para-fiskalnih prihoda za račun prelaska na prosto donošenje pravila za funkcionisanje slobodnog tržišta – odnosno regulaciju. Navedeno koincidira i sa opštim insistiranjem na procesima liberalizacije, deregulacije i privatizacije, što se često i formalno postavlja kao strateški i ultimativni cilj aktivnosti nezavisnih regulatornih tela. U literaturi postoje i tvrdnje, koje se sa puno razloga nazivaju ipak „preteranim“, da je ovaj proces nezavisna regulatorna tela, uz različite parlamentarne odbore učinio dominantnim društvenim,
13 isto, str. 30
14 Dejan Šuput, isto
15 Slobodan Tomić, Aleksandar Jovančić, Nastanak i nezavisnost regulatornih tela u Srbiji: domaće ili eksterne determinante, Političke perspektive, broj 2, Beograd, 2012, str. 25-26
16 isto, str. 27
17 Slaviša Orlović, Nezavisna regulatorna tela – četvrta grana vlasti ili kontrolor vlasti, Savremena država: struktura i socijalne funkcije, FPN, Beograd, 2010, str. 260-261

6. 5
odnosno državnim institucijama u modernim državama, stavljajući u zasenak parlamente i vlade – u tom kontekstu se i govori o regulatorima kao „četvrtoj grani vlasti“.18
4. „A KO ĆE REGULISATI REGULATORE?!“
Nezavisne agencije su postale „bezglava četvrta glava vlasti“ i „neverovatni konglomerat agencija i nekoordinisanih ovlašćenja“ koja „povređuju osnovnu teoriju... Ustava“... „Parlament nije našao efikasnu formulu da ih kontroliše, predsednik nije u mogućnosti da ih kontroliše, a sudovima su odgovorne samo za zakonitost svoga rada“ – da ne bude zabune, nije u pitanju neki skorašnji članak iz naših dnevnih novina, ovo su navodi iz izveštaja specijalnog odbora Američkog Kongresa iz 1937. godine.
U pitanju je problem koji se u literaturi obično podvodi pod instituciju „deficita demokratičnosti“ nezavisnih regulatornih tela. Naime, ističe se ovi „eksperti“ ili pre, tehno- birokratija „nisu neposredno odgovorni ni biračkom telu ni bilo kome drugom“, pri čemu se konstatuje da se „delegacijom velikih nadležnosti javnim agencijama, između ostalog, smanjuje čak i značaj izbora“. 19
Ustvari, postoji čitav niz rizika i potencijalnih problema koje se mogu povezati sa aktivnostima nezavisnih regulatornih tela. Među najznačajnije i najčešće isticane možemo pomenuti: nedostatak efektivnog nadzora nad ovim institucijama; smanjenje stepena ministarske odogovornosti (na uštrb odgovornosti nezavisnog regulatornog tela, koje opet, kako se navodi „nije nikome odgovorno“); stvaranje nove i nepotrebne „šume“ podzakonskih propisa, koji čine sistem zbunjujućim i dodatno netransparentnim; i na kraju, stavljanje svojih užih, partikularnih interesa u odnosu na širu društvenu zajednicu (povećavanje tarifa bez opšte opravdanog razloga, stvaranje povlašćenih položaja za određene kompanije čije je poslovanje predmet regulative i obrnuto i sl. – tzv. „zarobljavanje regulatornih tela“). Postoje čak i mišljenja da su potencijali za korupciju veći u agencijama nego u ministarstvima, iz prostog razloga, što će političari biti oprezniji zbog činjenice da „polažu račune“ tokom svakog izbornog procesa, što nije slučaj sa funkcionerima regulatornih tela.20
U tom kontekstu sve značajniju ulogu ima pokret „prečišćavanja regulatornog okruženja“ sa ciljem prečišćavanja nepotrebnih i nekvalitetnih propisa koja su donešena od strane mnogobrojnih regulatora. Ovo je posebno značajno u svetlu fragmentacije nadležnosti za donošenje regulatornih pravila, i to ne samo između nadležnog ministarstva i regulatornog tela, već i između regulatornih tela međusobno čije se nadležnost ne retko prepliću. Na primer, u svetlu sve veće diversifikacije poslova javnog poštanskog operatora u Srbiji, koja se većinom zasniva na sve široj implementaciji elektronskih komunikacija i infotehnologije, postavlja se pitanje odnosa regulatornog tela zaduženog za poštanske usluge sa RATEL-om; ili u domenu antimonopolske uloge sa regulatorom zaduženim za sprečavanje monopola i sl.
5. (NE)REGULATORNA SRBIJA
Slobodan Tomić sa London School of Economics i Aleksandar Jovančić iz Informacionog centra Evropske unije u Srbiji su se u jednom svom radu posebno pozabavili odnosom između formalne nezavisnosti regulatornih tela u Srbiji i njihove faktičke
18 Slobodan Dujić, isto, str.31; Slaviša Orlović, isto, str. 231-232; Ivan Koprić, Anamarija Musa, Vedran Đulabić, isto
19 Slobodan Dujić, isto, str. 26-27
20 isto, str. 35

7. 6
(bihejvioralne) nezavisnosti, koristeći se, pri tom, tzv. Điraldijevim indeksom za merenje stepena formalne nezavisnosti regulatornih tela u Srbiji.
Điraldijev indeks se sastoji od ponderisanog zbira pojedinačnih indikatora, kojima se tretiraju: status upravnog odbora i direktora regulatornog tela; odnos regulatornog tela sa vladom i parlamentom; finansijska i organizaciona autonomija, kao i nadležnosti regulatornog tela. Kao i svaki model, ni ovaj nije idealan, ali se u literaturi navodi da je u pitanju do sada najuspešniji pokušaj kvantifikovanja formalne nezavisnosti regulatornih tela, i u tom smislu je već korišćen u više radova.21
Kada se primeni na nekoliko regulatornih tela u Srbiji, dobijaju se sledeći rezultati (na skali od 0 do 1, pri čemu 0 predstavlja potpunu „zavisnost“ regulatora, a 1 „potpunu nezavisnost):
Tabela 1. Nivo formalne nezavisnosti regulatornih tela u Srbiji22
Naziv agencije
Indeks nezavisnosti Agencija za energetiku 0.79
RATEL
0.8 Komisija za zaštitu konkurencije 0.8
RRA
0.87 RAPUS 0.75
Već na prvi pogled, iznenađuju visoki nivoi formalne nezavisnosti regulatornih tela u Srbiji, posebno kada se ima u vidu da npr. Evropska komisija u svojim izveštajima kontinuirano ističe nedovoljnu nezavisnost regulatornih tela u Srbiji, kao jednu od značajnijih prepreka na njenom putu evrointegracija. Dodatno zbunjujuće će delovati poređenje npr. RAPUS-ovog indeksa sa indeksima uporedivih regulatornih tela u Evropi koje dajemo u sledećoj tabeli:
Tabela 2. Điraldijev indeks formalne nezavisnosti regulatornih tela nadležnih za poštansko tržište pojedinih evropskih zemalja23
Država
Indeks nezavisnosti regulatornog tela nadležnog za poštansko tržište Belgija 0.36
Francuska
0.65 Nemačka 0.48
Italija
0.71 Holandija 0.62
Švedska
0.64 Velika Britanija 0.74
Srbija
0.75
Dakle, evidentno je, da uprkos intuitivnog očekivanja, regulatorna tela u Srbiji, poseduju izuzetno visok nivo formalne nezavisnosti, značajno veći i od najrazvijenijih
21 Slobodan Tomić, Aleksandar Jovančić, isto, str. 32-33
22 Izvor: Slobodan Tomić, Aleksandar Jovančić, isto, str. 34, za potrebe ovog rada autor je, po istoj metodologiji, dodao indeks za Republičku agenciju za poštanske usluge-RAPUS
23 Izvor: Fabrizio Gilardi, Policy Credibility and Delegation to Independent Regulatory Agencies: A Comparative Empirical Analysis, Journal of European Public Policy, Volume 9, p. 873-893, navedeno prema Slobodan Tomić, Aleksandar Jovančić, isto, str.52, kao u prethodnoj tabeli, dodat je indeks za RAPUS

8. 7
evropskih zemalja. Polazeći od funkcionalističkog pristupa ovom pitanju, koje postulira da visok stepen formalne nezavisnosti zavisi od pretpostavljene funkcije regulatornog tela, u literaturi su se istakle četiri teorije koje objašnjavaju nivo formalne nezavisnosti i to:
- „zov investitorima“ – vlade žele da ubede investitore da se neće mešati u regulaciju i kao garant za to daju veću nezavisnost regulatornim telima;
- „veto igrači“ – u slučaju manjeg broja koalicionih partnera u vladi, regulatorna moć je manje vrednovana, čime je vlada manje zainteresovana za nju, pa joj daje veću nezavisnost;
- tehnička kompleksnost – usled tehnički izuzetno kompleksnih pitanja koja su predmet regulacije, vlade su jednostavno „primorane“ da daju veću nezavisnost regulatornim telima u kojima je lakše obezbediti neophodnu stručnost i ekspertizu i
- politička nesigurnost – pred izbore, posebno ukoliko postoji verovatnoća da aktuelna opozicijia dođe na vlast, vlada je spremna da ojača nezavisnost regulatornih tela u cilju makar delimičnog očuvanja političke moći nakon eventualnog gubitka izbora. 24
Koliko su ove teorije primenljive kao objašnjenje izuzetno visokog nivoa formalne nezavisnosti regulatornih teorija u Srbiji? Na teoriju „veto igrača“ nije vredno gubiti vreme, srpske vlade kontinuirano beleže dvocifren broj koalicionih partnera koje ih čine. Kada je teorija „zova investitorima“ u pitanju, teško da se aktivnostima regulatornih tela može pripisati neki veći značaj – kako u energetici, tako i u dobrom delu u telekomunikacijama, investicije su bile posledica direktnih dogovora, kao i davanja garancija i posebnih povlastica stranim investitorima od strane vlade. Tomić i Jovančić takođe konstatuju da teorija o političkoj nesigurnosti ne daje objašnjenje, polazeći od činjenice da se formiranje regulatornih tela koje tretiraju i izbor njihovih upravljačkih organa na bilo koji način ne može povezati sa izbornim ciklusima, što je, u vreme pisanja njihovog rada bilo potpuno tačno. Međutim, činjenica da su novi upravljački organi Agencije za energetiku, RATEL-a, kao i polovina članova Saveta RRA izabrani tokom 2011. godine, dakle u predvečerje parlamentarnih i predsedničkih izbora, sada daje ovoj teoriji određeni značaj. Ostaje da se pozabavimo teorijom o tehničkoj kompleksnosti, posebno stoga što je jedno kvantitativno istraživanje sprovedeno u Francuskoj utvrdilo da je tehnička kompetentnost jedini relevantan faktor koji utiče na veću nezavisnost regulatornog tela. Tomić i Jovančić i ovu teoriju odbacuju kao nerelevantnu, a s čime se i mi moramo složiti, polazeći od evidentne činjenice da regulatorna tela u Srbiji raspolažu sa manje-više jednakom formalnom nezavisnošću, nevezano od tehničke kompleksnosti oblasti koju regulišu (u Francuskoj su konstatovane izrazite sektorske razlike).25 S druge strane neuporedivo viši nivo nezavisnosti koje naše agencije imaju u odnosu na evropske u istoj oblasti regulacije može ukazati npr. da su ove oblasti tehnički kompleksnije u Srbiji nego u najrazvijenijim evropskim zemljama, što je svakako besmisleno (ali, može se i povezati sa izraženijom nekompetentnošću naših ministarstava).
Mada nemaju adekvatnu naučnu strogost, na ovom mestu mogu biti indikativni i podaci do kojih smo došli tokom jednog našeg istraživanja stavova poštanskih operatora učesnika na tržištu poštanskih usluga u Srbiji – naime na pitanje o stepenu nezavisnosti RAPUS-a od referentnih institucija, poštanski operatori su odgovorili unekoliko drugačije nego što bi se to očekivalo imajući u vidu formalni nivo nezavisnosti ove agencije.
24 Slobodan Tomić, Aleksandar Jovančić, isto, 35-36
25 isto, str.37-39

9. 8
Tabela 3. Stavovi poštanskih operatora o nivou nezavisnosti RAPUS-a od referentnih institucija
Uticaj referentnih institucija na rad Agencije – skala 1 do 5, od potpune nezavisnosti do veoma velike zavisnosti Politika Nadležno ministartsvo JPO Privatni poštanski operatori
2.8
2.8
3.7
1.7
Tomić i Jovančić zaključuju da klasične teorije nisu u stanju da objasne institucionalni dizajn regulatornih tela u Srbiji, pri čemu kao teoriju sa većom eksplanatornom moći nude teoriju tzv. „svetova povinovanja“ (Worlds of Compliance). Za razliku od funkcionalističkih teorija, teorija „svetova povinovanja“ se podvodi pod proces tzv. izomorfizma, koji predstavlja kopiranje gotovih politika i rešenja iz drugih zemalja, često uz pritisak i uslovljavanje ovog procesa od strane međunarodnih organizacija. 26
U tom smislu, preporuka je ovih autora, da se u perspektivi mora mnogo veća pažnja posvetiti realnom funkcionisanju i implementaciji delegiranih moći regulatornim telima, nego samom njihovom dizajnu. U suštini, neophodno je naći odgovor zašto srpska regulatorna tela nisu na adekvatan način koristila svoja očigledno velika ovlašćenja i koji su faktori uticali na tu činjenicu.
6. REPUBLIČKA AGENCIJA ZA POŠTANSKE USLUGE
Zakonom o poštanskim uslugama donetim 2005. godine u pravni sistem Republike Srbije, odnosno u oblast poštanskih usluga, uveden je pravni institut dozvole za obavljanje poštanskih usluga27. Istim Zakonom predviđeno je i formiranje organa nadležnog za izdavanje dozvola – Republičke agencije za poštanske usluge28.
U periodu pravnog vakuuma koji je trajao gotovo pet godina, od donošenja Zakona do formalnog početka rada Agencije, resorno Ministarstvo, odnosno njegov inspekcijski organ je, sa stanovišta osnovnih postulata našeg pravnog i društveno-ekonomskog sistema, imao potpuno iznenađujući negativan stav po pitanju uslova za obavljanje poštanskih usluga. Naime, po njihovom tumačenju, sve firme registrovane za obavljanje poštanskih usluga pre donošenja Zakona mogle su nesmetano da nastave sa radom, pošto su osnovane pre Zakona, dok je svako drugi ko bi se registrovao za obavljanje poštanske delatnosti kod nadležnog organa za registraciju privrednih subjekata nakon donošenja Zakona, dobio zabranu rada zato što nema dozvolu drugog, takođe nadležnog organa – Republičke agencije za poštanske usluge (koja u tom trenutku i ne postoji). Na taj način je stvorena neobična situacija na poštanskom tržištu - izuzimajući operatore koji su počeli sa radom pre donošenja Zakona, da niko drugi u Srbiji, u vremenskom periodu od gotovo pet godina, nije mogao da počne da se bavi poštanskom delatnošću! Postojala je samo jedna mogućnost – kupiti firmu, odnosno u konkretnom slučaju, platiti „činjenicu“ da je ta firma registrovana pre stupanja na snagu
26 isto, str. 40-42
27 Zakon o poštanskim uslugama („Službeni glasnik RS“, broj 18/05) je 24.02.2005. godine usvojen na sednici Narodne skupštine Republike Srbije. Pre donošenja ovog Zakona, poštanskim uslugama u tada nedefinisanom komercijalnom segmentu moglo se baviti svako preduzeće registrovano za obavljanje poštanskih usluga kod nadležnog organa za registraciju privrednih subjekata
28 Radom Republičke agencije za poštanske usluge (RAPUS) rukovodi Savet koji ima pet članova i koje bira i razrešava Narodna skupština. Članovi Saveta su izabrani na sednici Narodne skupštine koja je održana 28.10.2009. godine i u Zakonom predviđenom roku od 45 dana od dana izbora, Savet je konstituisan i izabrani su predsednik i zamenik predsednika Saveta Agencije. Zbog formalno pravnih uslova vezanih za registraciju i dobijanje saglasnosti Vlade Republike Srbije na Statut, RAPUS je počela sa radom 01.02.2010. godine.

10. 9
Zakona o poštanskim uslugama. Na stranu, dakle Ustav Republike Srbije koji, između ostalog, kaže da svi imaju jednak pravni položaj na tržištu, da su zabranjeni akti kojima se, suprotno zakonu, ograničava slobodna konkurencija, stvaranje ili zloupotreba monopolskog ili dominantnog položaja.
Kao ilustraciju navedenog stanja, ističemo da je Udruženje za poštanski saobraćaj Privredne komore Srbije, 1. juna 2009. godine, zatražilo od nadležnog Ministarstva, da inspekcija prestane da zabranjuje rad kurirskih službi i firmi za ekspresnu dostavu pošiljaka zato što ne mogu da dobiju dozvolu, jer još nije osnovana Republička agencija za poštanske usluge. Tada je konstatovano da je u periodu od samo godinu dana, inspekcija nadležnog Ministarstva donela neverovatnih 130 zabrana rada poštanskim operatorima osnovanim posle donošenja Zakona iz 2005. godine.
Pomenuli smo napred činjenicu da su članovi Saveta Agencije izabrani 28. oktobra 2009. godine, a da je sama Agencija sa svojim formalnim radom počela, iz već pomenutih razloga, tek 1. februara 2010. godine. Kao da ostali problemi nisu bili dovoljni, Zakon je propisao da su poštanski operatori dužni da u roku od tri meseca od dana izbora članova Saveta Agencije podnesu zahtev za izdavanje licence, odnosno odobrenja za obavljanje poštanskih usluga – u suprotnom, narednog dana od dana isteka tog roka, prestaju sa radom29. Praktično taj rok je isticao tri dana pre formalnog početka rada Agencije koja, dakle, u tom trenutku nije imala npr. ni zvaničnu adresu, tako da su zahtevi poštanskih operatora (uzgred napisani u slobodnoj formi, pošto još nije bilo organa koji bi propisao obrazac, bliže uslove i sl.) lutali po državnim organima sličnih naziva ili nadležnosti! Ni to nije sve – Savet Agencije je u skladu sa Zakonom bio dužan da podzakonska akta donese u roku od šest meseci od dana svog konstituisanja (što je, opet rok koji je počeo da teče, ne od 28. oktobra, već od 12. novembra 2009. godine, kada je Savet i konstituisan). Umesto rezimea, 1. februara 2010. godine, jeste Republička agencija za poštanske usluge počela sa radom i jeste postojalo nekoliko desetina zahteva poštanskih operatora za izdavanje dozvole za obavljanje poštanskih usluga (što, nekako prispelih na adresu Agencije, što na raznim drugim mestima), ali nije bilo nijednog podzakonskog akta koji reguliše ovu oblast, pri čemu posebno mislimo na Opšte uslove za obavljanje poštanskih usluga kao najvažnijeg akta, ali isto tako i na akt kojim se propisuje obrazac za podnošenje zahteva, uključujući i neophodna dokumenta.
U takvoj situaciji, a imajući u vidu napred pomenuti petogodišnji intermezzo na tržištu poštanskih usluga u Srbiji, gde smo pored formalnog monopoliste u delu rezervisanog servisa – JP PTT saobraćaja „Srbija“, imali i nekoliko poštanskih operatora koji su, zbog onemogućavanja pristupa novim privrednim subjektima, praktično monopolisali i tržište komercijalnih poštanskih usluga, Savet Agencije je doneo nekoliko odluka u cilju realizovanja svoje osnovne Zakonom utvrđene obaveze – sprečavanja monopola i pospešivanja konkurencije.
Prevashodno iz već pomenutih razloga neophodnosti poštovanja Ustavom i Zakonom proklamovanih vrednosti, zaključeno je da niko na tržištu poštanskih usluga ne sme da trpi dalje posledice, odnosno da bude stavljen u neravnopravan položaj zbog činjenica koje se isključivo mogu vezati za nepostojanje, odnosno neaktivnost bilo kog državnog organa. U tom smislu je Savet Agencije doneo odluku da se, kako poštanskim operatorima koji su već obavljali poštanske usluge, tako i onim drugima koji to nisu, a ispunjavaju istovetne uslove kao ovi prvi, izdaju privremene saglasnosti za obavljanje poštanskih usluga, koje bi važile do donošenja odgovarajućih akata Republičke agencije za poštanske usluge.
Donošenjem Pravilnika o opštim uslovima za obavljanje poštanskih usluga („Službeni glasnik RS“, broj 24/10), kao i Pravilnika o sadržaju i formi zahteva za dodelu dozvole za
29 Ovo se odnosilo na poštanske operatore koji su radili u trenutku početka rada Agencije, dakle onim koji su radili i pre 2005. godine. Međutim, u sličnoj situaciji su bili i poštanski operatori kojima je izdata zabrana u prethodnom periodu, pošto su zabrane važile „do donošenja odluke nadležnog organa“

11. 10
obavljanje poštanskih usluga dana 12.05.2010. godine, stekli su se napred pomenuti uslovi za izdavanje odgovarajućih dozvola.
Ali, kao da se neko „uplašio“ da stvar ne isklizne previše iz ruku birokratskog, Zakonom o izmenama i dopunama zakona o poštanskim uslugama ("Službeni glasnik RS", br. 30/10), uveden je dodatni uslov za pružanje poštanskih usluga – „dokaz o otpočinjanju delatnosti“ – od čije je neustavnosti i nezakonitosti, veća samo njegova nesvrsishodnost, što ga, jasno, delegira da mu se u daljem tekstu posveti malo više pažnje.
Dakle, sa prestankom „inflacije“ zakonskih i podzakonskih akata kojima se dodaju ili bliže definišu neophodni uslovi za dobijanje dozvole za obavljanje poštanskih usluga, počevši od meseca septembra 2010. godine, Savet Republičke agencije za poštanske usluge počinje sa izdavanjem ovih dozvola u, konačno, ipak definisanom pravnom okviru.
Međutim, već pomenutim izmenama i dopunama Zakona utvrđeno je da, između ostalog „Ministarstvo... propisuje i utvrđuje uslove za otpočinjanje delatnosti“, što je dovelo do uvođenja u naš pravni sistem famoznog „dokaza o otpočinjanju delatnosti“. Malo je što je navedeno u direktnoj suprotnosti sa referentnim normativnim aktima EU koji izričito zabranjuju vansektorska ograničenja za pristup poštanskoj delatnosti, već je i u direktnoj suprotnosti i sa našim Ustavom koji proklamuje da se preduzetništvo " može ograničiti zakonom, radi zaštite zdravlja ljudi, životne sredine i prirodnih bogatstava i radi bezbednosti Republike Srbije". Ova ustavna odredba konkretizovana je kroz Zakon o privrednim društvima koji kaže da se ispunjenost uslova za otpočinjanje delatnosti zahteva za one delatnosti koje obuhvataju proizvodnju, promet, distribuciju, preradu i uskladištenje materija opasnih i štetnih po zdravlje ljudi i životnu sredinu. Zaista je teško ovde prepoznati delatnost pružanja poštanskih usluga. Uglavnom, a na opšte dobro, nadležni organ Ministarstva je na sve zahteve privrednih subjekata za otpočinjanje poštanske delatnosti odgovorio pozitivno, što je samo po sebi, svojevrstan prilog bespredmetnosti celog postupka.
S druge strane, ono što je u najvećoj meri doprinosilo otežavanju i produžavanju procedure za dobijanje dozvola, jeste zakonska obaveza svih poštanskih operatora da, uz zahtev za dobijanje dozvole, dostave i svoje posebne uslove za obavljanje poštanskih usluga, na koje saglasnost daje Republička agencija za poštanske usluge. Kada se uzme u obzir da bar pola registrovanih poštanskih operatora spadaju u kategoriju malih, porodičnih firmi, odmah postaje jasno koliko je teškoća zadala obaveza pisanja akta takvog privredno-pravnog kapaciteta, koji bi obuhvatio i zadovoljio, ali i individualno proširio, sve već zakonom i podzakonskim aktima regulisane situacije (moramo naglasiti da ovo svakako ni većim privrednim subjektima nije bilo lako). Zajedničkim naporima i kroz nebrojene konsultacije (koje su, posebno sa stanovišta poštanskih operatora, imale karakter gubljenja vremena uz neretko prisutne elemente klasičnog birokratskog mučenja) nekako se ovaj posao privodio kraju. Ipak i van svake sumnje, neophodno je da buduća zakonska regulativa u ovoj oblasti, uz podrazumevajuće poštovanje svih zakonskih i podzakonskih akata i u skladu sa dobijenom dozvolom za obavljanje poštanskih usluga, omogući poštanskim operatorima da slobodno i bez uticaja bilo kog državnog organa koncipiraju, promovišu i menjaju širinu, vrstu i atraktivnost svoje poslovne ponude.
Vreme potrebno za dobijanje dozvole je umelo da se rastegne i do dva meseca. Pored, za našu privredu, uobičajeno povelike i često ne preterano neophodne „papirologije“30 (karakteristične doduše i za uporedive države u okruženju kada je u pitanju delatnost poštanskih usluga), pomenuta dva elementa su ponajviše doprinela nelagodi i opterećivanju pre svega samih poštanskih operatora, ali i same Agencije.
30 Npr. Zakon zahteva da se, između ostalog dostavi i dokaz o registraciji za obavljanje delatnosti, dok su, prema matičnim važećim propisima (dosta izmenjenim pre izmena i dopuna Zakona o poštanskim uslugama) privredni subjekti u obavezi da se registruju samo za pretežnu delatnost, a sve ostale, koje nisu podvrgnute posebnom zakonskom režimu, može, uz ovu pretežnu, slobodno obavljati.

12. 11
7. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA
U svakom slučaju, ne možemo zanemarivati činjenicu da pored vaganja sistemskih razloga za ili protiv formiranja nezavisnih regulatornih tela, veliki uticaj na neumitnost njihovog postojanja imaju međunarodne institucije, a prevashodno Evropska unija.
Posebno kada su u pitanju države u tranziciji primetna je „monolitnost“, „odnosno nerazdvojenost funkcija određivanja (javne) politike, regulacije pojedinog sektora te funkcije (neposrednog) pružanja usluga u pojedinoj oblasti“, što svakako devalvira nastojanja da se uobliči sistem u kome bi nezavisna regulatorna tela igrala svoju pretpostavljenu ulogu.
Smatramo da je jedan od uslova za uspešno razdvajanje poslova strateškog planiranja i utvrđivanja zakonskih osnova od regulatorne funkcije, i time obezbeđivanja pune efektivnosti nezavisnih regulatornih tela u segmentu mrežnih industrija, razdvajanje upravljanja infrastrukturnim objektima i postrojenjima od samog pružanja usluga u tim oblastima. Ovo je posebno značajno kada je u pitanju tržište poštanskih usluga, gde se postojeća poštanska infrastruktura uveliko koristi za različite komercijalne, upravne i druge aktivnosti, čime i sama postaje sve manje „poštanska“ (novčano poslovanje, e-uprava i e- poslovanje uopšte itd.). Uostalom, na ovom razdvajanju insistira se i u odgovarajućim direktivama EU, uz čitav niz obaveza koje se nameću po pitanju vođenja odvojenih računovodstava u pogledu troškova koje nastaju obavljanjem usluga koje se nameću kao obaveza nacionalnom operatoru u odnosu na one koje obavlja kao svoju komercijalnu aktivnost ili za potrebe realizacije neke druge državne aktivnosti.31
I na kraju, moramo se osvrnuti na jednu, nikako reprezentativnu, specifičnost Srbije – naime, ako izuzmemo Makedoniju i BiH, od evropskih zemalja, još jedino u Srbiji telo nadležno za regulisanje poštanskog tržišta nije spojeno (najmanje) sa regulatorom nadležnim za regulisanje elektronskih komunikacija.
Pored ove činjenice, na neophodnost spajanja Republičke agencije za poštanske usluge i Republičke agenciji za elektronske komunikacije, utiču dve grupe razloga: konvergencije tržišta i tehonologija koje se regulišu, a što vidimo kao suštinsko, a sa druge strane i čitav set tehničkih razloga koji značajno mogu uticati na nezavisnost i funkcionalnost regulatora.
Kada govorimo o konvergenciji tržišta poštanskih usluga i tržišta elektronskih komunikacija, evidentna je činjenica sve većeg korišćenja poštanske mreže kao kanala za infokomunikacije, a sa druge strane na dinamiku supstituisanja tradicionalnih poštanskih usluga elektronskim, ne treba ni trošiti reči. U tom smislu se ističe neophodnost „tehnološke neutralnosti“ regulacije, kao uslova za fer i ravnopravne tržišne uslove. Naime, ako je moguće iste usluge, nezavisno od njihove forme, pružiti kroz različite infrastrukturne kanale, a što je slučaj sa svim vrstama komunikacionih usluga, uključujući i poštanske, razdvojenost regulatornih tela može dovesti do tzv. regulatorne neizvesnosti.32 Praktično, usluge supstituti mogu zbog različitog regulatornog tretmana imati vantržišno uspostavljene prednosti, ili za određene usluge i tržišta može istovremeno biti nadležno više regulatora i sl.
Kada su u pitanju tehnički razlozi od značaja za nezavisnost i funkcionisanje regulatornog tela nadležnog za poštansko tržište kao najvažniji ističu se:
- Sredstva za rad RAPUS-a u iznosu od preko 80% dolaze od naknade koju plaća Pošta Srbije, što sprečava suštinsku nezavisnost Agencije u odnosu na javnog
31 Slobodan Dujić, isto, str. 33-34
32Kemal Huseinović, Uticaj konvergencije na regulaciju tržišta komunikacija i konkurentnost, Telekomunikacije, broj 6, Beograd, 2010, u radu se razmatra konvergencija komunikacija i elektronskih medija, ali svi opšti zaključci važe za bilo koju vrstu konvergiranja tehnologija i tržišta

13. 12
poštanskog operatora, na način na koji je definisana kako našim Zakonom tako i direktivama EU (uzgred, grupacija privatnih poštanskih operatora koju predvode filijale svetskih kompanija uputili su više žalbi evropskim institucijama i za ovih 20%; od predsedavajućeg evropskog udruženja regulatora smo dobili preporuku da u budućem zakonu, u svakom slučaju, komercijalni poštanski operatori budu oslobođeni ove obaveze); Argument da Pošta Srbije „kontroliše“ Agenciju ovim bi bio devalviran, a stvorile bi se pretpostavke da se u domenu komercijalnih servisa ne plaćaju nikakve naknade, za univerzalni servis da budu simbolične, što bi svakako pozitivno uticalo na stanje na tržištu poštanskih usluga;
- I ovako prikupljenja sredstva za rad Agencije su apsolutno nedovoljna za obavljanje svih Zakonom predviđenih aktivnosti, pri čemu veći deo sredstava odlazi na obavljanje režijskih i opštih poslova koje Agencija, kao i svaki samostalni pravni subjekt mora da obavi; donošenjem novog Zakona očekuje se značajnije proširenje nadležnosti Agencije pa će ovaj problem biti još izraženiji;
- Postojeća organizacija Agencije, nečuvena u našem pravnom sistemu, predviđa rešenje u kome su svih pet članova Saveta po osnovu izbora u stalnom radnom odnosu (kao što smo već pomenuli, rešenje prepisano iz SAD, gde je za razliku od funkcije rukovođenja koju Savet ima u RAPUS-u, naglašenija operativna funkcija pojedinačnih članova Saveta). Od ostalih 11 zaposlenih, 7 su angažovani na obavljanju mahom opštih poslova, tako da je samo četvoro zaposlenih u kontinuitetu angažovano na poslovima koji su u nadležnosti Agencije, pri čemu u budžetu Agencije nema prostora za nova angažovanja.
- Pripajanje RAPUS-a RATEL-u predložio je i predstavnik Svetskog poštanskog saveza u svom izveštaju o stanju poštanskog tržišta u Srbiji;
- Predloženo korespondira sa opšte političkim stavom da je neophodno smanjiti broj organa državne uprave i njima sličnih institucija, kao i funkcionera u njima.
Ovim bi se organizacija i funkcionisanje regulatornog organa u domenu tržišta poštanskih usluga približilo uporedivim evropskim rešenjima, obezbedila bi se puna funkcionalna nezavisnost ovog organa, uz potpuno rešen problem finansiranja kao uslova za obavljanje pretpostavljenih aktivnosti i angažovanje kadrova adekvatnih znanja i stručnosti. Takođe, pisanje novog Zakona o poštanskim uslugama, odnosno definisanje budućih nadležnosti regulatornog tela u domenu poštanskih usluga u skladu sa evropskim standardima i nacionalnim potrebama, ne bi bilo limitirano nedovoljnim finansijskim sredstvima.
Literatura
[1] Slobodan Dujić, Javne službe i nezavisna regulatorna tijela, Moderna uprava br. 3-4, Agencija za državnu upravu Republike Srpske, Banja Luka, 2010
[2] Ivan Koprić, Anamarija Musa, Vedran Đulabić, Europski standardi regulacije službi od općeg interesa: (kvazi)nezavisna regulacijska tijela u izgradnji modernog kapitalizma, Hrvatska javna uprava, br. 3, 2008
[3] Dejan Šuput, Samostalna regulatorna tela u pravnom sistemu Republike Srbije, Telekomunikacije, broj 3, Beograd, 2009,
[4]Leon Digi, Preobražaji javnog prava, Centar za publikacije Pravnog fakulteta, Beograd, 1998
[5] Slobodan Tomić, Aleksandar Jovančić, Nastanak i nezavisnost regulatornih tela u Srbiji: domaće ili eksterne determinante, Političke perspektive, broj 2, Beograd, 2012

14. 13
[6] Slaviša Orlović, Nezavisna regulatorna tela – četvrta grana vlasti ili kontrolor vlasti, Savremena država: struktura i socijalne funkcije, FPN, Beograd, 2010
[7] Kemal Huseinović, Uticaj konvergencije na regulaciju tržišta komunikacija i konkurentnost, Telekomunikacije, broj 6, Beograd, 2010
[8] Miodrag Radojević, Nezavisna (regulatorna) tela i institucije u Srbiji, Srpska politička misao, broj 4, Beograd, 2010
[9] Branko Smerdel, Nezavisni regulatori i vladavina prava – hrvatska praksa u svjetlu američkog iskustva, Susret pravnika u privredi, Opatija, 2012
[10] Nikola Popović: Regulatorna tijela kao institucionalna rješenja sui generis – redefinirana uloga države u tržišnom gospodarstvu i procesima liberalizacije mrežnih industrija, Hrvatska država i uprava, Zagreb 2008
[11] Kemal Huseinović, (Ne)uvažavanja principa nezavisnosti u funkcionisanju regulatornih tijela u zemljama u okruženju, Telekomunikacije, broj 2, Beograd