2. Aller guten Dinge sind drei. Ein Allgemeinplatz für ein dreisprachiges, sich stets um einen Dreiklang bemühendes Literaturma-
gazin. Die dritte Nummer ist aber auch so etwas wie der Abschluss des ersten deutsch-ukrainisch-polnischen „RADAR“-Zyklus.
Nach Elżbieta Lempp aus Warschau und Katja Hoffmann aus Berlin präsentieren wir nun den Lemberger Fotografen Kostiantyn
Smolianinow. Seine Bilder vom alten Lemberg sind allerdings nicht die einzigen in diesem Heft. Hinzukommt ein anonymes Foto,
das von österreichischen Soldaten zwangsevakuierte Ukrainer im Ersten Weltkrieg zeigt, und die Reproduktion der berühmten
Daguerreotypie „Boulevard du Temple“ in Paris des französischen Fotografiepioniers. Beide stehen im Mittelpunkt der Texte von
Martin Pollack und Friedolin Schley. Wobei Pollacks „Hoffnungslose Suche“ an ein vergessenes Kapitel der Geschichte erinnert,
während Schley einen historischen Moment – die erste Aufnahme, auf der ein Mensch zu sehen ist – literarisiert. Die Große
Geschichte, genauer gesagt der Erste Weltkrieg, setzt auch Edward Pasewicz’ Ich-Erzähler ganz schön zu, der nichts zu lachen hat
in einer kaiserlichen und königlichen Armee, die allerorten und ständig am Wichsen ist. In Małgorzata Sikorska-Miszczuks Stück
dagegen, das sich um den Koffer eines Holocaustopfers dreht, warnt der Erzähler den Zuschauer ausdrücklich davor, dass „manch
ernster Moment auf lustige Weise dargestellt“ wird. In dem HALMA-Projekt „Briefe an Miłosz“, der in diesem Jahr seinen hun-
dertsten Geburtstag gefeiert hätte, geht es nicht so sehr um dessen als um unser heimatliches Europa. Elf europäische Autoren
wurden gebeten, ihre Sicht auf das heutige Europa und ihre Zukunftsvisionen für dasselbe zu Papier zu bringen. Wir drucken drei
der Essays ab und wünschen eine kurzweilige, abwechslungsreiche und anregende Lektüre!
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
Bogowie upodobali sobie liczbę trzy, ponieważ symbolizuje doskonałość. Jest to oczywiste dla trójjęzycznego magazynu litera-
ckiego, który konsekwentnie operuje trójgłosem. Trzeci numer „Radaru” jest w pewnym sensie zamknięciem pierwszego cyklu
naszego polsko-niemiecko-ukraińskiego pisma. Wcześniej prezentowaliśmy już twórczość Elżbiety Lempp z Warszawy
i Katji Hoffmann z Berlina, a teraz przedstawiamy dorobek lwowskiego fotografa Kostiantyna Smolianinowa. Jego zdjęcia starego
Lwowa nie są jednak jedynymi ilustracjami w magazynie. Obok nich publikujemy anonimową fotografię z czasów pierwszej wojny
światowej, na której widać Ukraińców, przymusowo ewakuowanych przez austriackich żołnierzy, oraz reprodukcję słynnego
dagerotypu „Boulevard du Temple” w Paryżu, autorstwa francuskiego pioniera fotografii. Obie te prace są przedmiotem tekstów
Martina Pollacka i Friedolina Schleya. Martin Pollack w „Daremnych poszukiwaniach” przypomina czytelnikom zapomniany
rozdział historii, natomiast Friedolin Schley bierze na warsztat literacki pierwsze, historyczne zdjęcie, na którym widoczny jest
człowiek. Wielka historia, a dokładniej pierwsza wojna światowa, daje się też mocno we znaki pierwszoosobowemu narratorowi
tekstu Edwarda Pasewicza, któremu nie jest do śmiechu w cesarsko-królewskiej armii, gdzie żołnierze zawsze i wszędzie „walą
konia”. Z kolei w sztuce Małgorzaty Sikorskiej-Miszczuk, której akcja toczy się wokół walizki jednej z ofiar Holokaustu, narrator
ostrzega widza, że „niektóre momenty poważne będą przedstawione w zabawny sposób“. W projekcie HALMY „Listy do Miłosza“,
zainaugurowanym w setną rocznicę urodzin noblisty, chodzi nie tyle o samego poetę, co o naszą rodzinną Europę. Poproszono
jedenastu europejskich pisarzy o refleksje na temat dzisiejszej kondycji Starego Kontynentu i wizji jego przyszłości. Trzy z tych
esejów publikujemy i życzymy wszystkim ciekawej, urozmaiconej i inspirującej lektury!
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
Бог любить трійцю. Це, ясна річ, буденність для тримовного літературного часопису, який постійно наголошує на своїй
тризвучності. Але третє число є чимось на зразок завершення першого німецько-українсько-польського циклу РАДАРу.
Після Ельжбети Лемп із Варшави і Каті Гоффманн з Берліна ми презентуємо львівського фотографа Костянтина
Смолянінова. Його світлини зі старовинного Львова – не єдині у цьому числі. До них долучаться анонімне фото, яке
зображає насильно евакуйованих австрійськими солдатами українців під час Першої світової війни, а також репродукція
знаменитого даґерротипа „Бульвар дю Тампль“ у Парижі французького піонера фотографії. Два останні зображення стоять
у центрі текстів Мартіна Полляка і Фрідоліна Шляя. Полляк у своєму есеї „Безнадійний пошук“ нагадує про забутий
розділ історії, а Шляй белетризує історичний момент – першу в історії людства світлину, на якій зображена людина.
Оповідач Едварда Пасєвіча також звертається до подій великої історичної ваги, а точніше, до Першої світової війни, цьому
оповідачеві не до сміху у лавах кайзерської та королівської армії, хоча тут на кожному кроці повно потаємних сексуальних
розваг. Натомість у п’єсі Малгожати Сікорської-Міщук, де йдеться про валізу жертви голокосту, оповідач виразно застерігає
глядачів від того, аби представляти „серйозні моменти так, щоб розважити“. У проекті фундації HALMA „Листи до Мілоша“,
якому цього року виповнюється сто років із дня народження, ідеться не так про самого письменника, як про родинну
Європу. Одинадцять європейських авторів попросили про те, щоб вони виклали на папері свій погляд на сучасну Європу
і на її майбутнє. Ми публікуємо три з цих есеїв і бажаємо всім приємного та цікавого читання, яке спонукатиме до
серйозних роздумів!
© Dorota Gawryszewska
Die Redaktion Redakcja Редакція

3. {INHALT / TREŚĆ / ЗМІСТ} Peter Haffner Peter Haffner Петер Гаффнер
3
EUROPA LIEGT AM BOSPORUS EUROPA LEŻY NAD BOSFOREM ЄВРОПА ЛЕЖИТЬ НА БЕРЕЗІ БОСФОРУ
EUROPA LIEGT
{Peter Haffner Peter Haffner Петер Гаффнер } tłum. Agnieszka Gadzała, переклад: Софія Онуфрів
ESSAY / ESEJ/ ЕСЕ
14 ЛЮДИНА У МІСЦІ ВИГНАННЯ DER MENSCH AM ORT} DER VERTREIBUNG CZŁOWIEK NA WYGNANIU
AM BOSPORUS
{Остап Сливинський Ostap Slywynski Ostap Slywynski Übers. von Claudia Dathe, tłum. Iwona Boruszkowska
23 NA PIĘĆ MINUT PRZEDStokfiszewski Іґор Стокфішевський } DEM ZWEIFELN ЗА П’ЯТЬ ХВИЛИН ДО СУМНІВУ
{Igor Stokfiszewski Igor
WĄTPIENIEM FÜNF MINUTEN VOR
Übers. von Sabine Leitner, переклад: Олександр Герасим
EUROPA LEŻY
NAD BOSFOREM
35
DER HÄSSLICHE BRZYDAL БРИДКИЙ
{Marius von Mayenburg Marius von Mayenburg Маріус фон Маєнбурґ } tłum. Ewelina Jakubczyk, Dagna Kubacka,
DRAMA/DRAMAT/ДРАМА
Marek Kurpiela, Agnieszka Zabawska, Maria Kaziród, Karolina Bednarek, Emanuela Trzop, переклад: Наталка Сняданко
64 ВЕДМЕДІ ДЛЯ МАШІ BÄREN FÜR MASCHA NIEDŹWIEDZIE DLA MASZY
{Марися Нікітюк Marysia Nikitiuk Marysia Nikitiuk }
ЄВРОПА ЛЕЖИТЬ
Übers. von Maria Weissenböck, tłum. Małgorzata Buchalik
НА БЕРЕЗІ БОСФОРУ
75 WALIZKA DER KOFFER ВАЛІЗА Sikorska-Miszczuk Малґожата Сікорська-Міщук }
{Małgorzata Sikorska-Miszczuk Małgorzata
Übers. von Andreas Volk, переклад: Наталка Сняданко
Das Europa, in dem ich aufwuchs, endete in Berlin am betrachteten, sind so beflissen wie im Westen, und
Checkpoint Charlie. Als ich ihn zum ersten Mal passierte, die Partys, die gefeiert wurden, weil man zehn Rollen
im Orwell-Jahr 1984, fand ich mich in einer fremden Toilettenpapier ergattern konnte, sind für die Kinder von
Welt. Ein Junge fragte, ob ich Toffifee kenne. Es war, Solidarnosc Prähistorie wie die Angst ihrer Eltern vor der
93 NATALIA DE BARBARO NATALIA DE BARBARO НАТАЛІЯ ДЕ БАРБАРО
Übers. von Renate Schmidgall, переклад: Богдана Матіяш
wie er mir erklärte, eine Praline, und er konnte es kaum Geheimpolizei.
LYRIK/POEZJA/ПОЕЗІЯ
fassen, dass ich mein Privileg als Westler, sie zu essen, Es ist ein Wunder, wie rasch der Schnitt durch Europa
nicht nutzte. verheilt ist. Noch sind mir jene großen Tafeln für Rekla-
essay /esej /есе
Ein Jahr nach dem Fall der Mauer, in einem kalten Win- me im Kopf, die in Lodz nach der Wende auftauchten.
98 ЛЕВ ГРИЦЮК LEW HRYTSYUK LEW HRYCIUK
Übers. von Stefaniya Ptashnyk, tłum. Ksenia Kaniewska
ter, reiste ich mit einem Freund durch Rumänien. Nicolae
Ceausescu war am Weihnachtstag 1989 hingerichtet wor-
Sie blieben leer und schienen, nachts von Neonröhren
beleuchtet, hellblau aus der Zukunft in die Gegenwart.
den. In Bukarest stellte ich fest, dass ich keine Zahnbürste Ich weiß nicht, weshalb ich die Leere, die sie anzeigten,
hatte, und nirgendwo war eine zu kaufen. Die Irrgänge immer mit dem kleinen Park in Verbindung bringe, nahe
103 АЛЬБІНА ПОЗДНЯКОВА ALBINA POZDNYAKOVA ALBINA POZDNIAKOWA
Übers. Stefaniya Ptashnyk, tłum. Ksenia Kaniewska
sind mir unvergesslich. Eine hungernde junge Frau, die in
erstarrter Demut vor einer Kirche stand; ein Zimmermäd-
meinem Appartement in dieser Stadt, meinem Wohnsitz
in Europa. Da war das Kinderghetto, an das ein Denk-
3
chen, das weinte, als wir ihm eine Tafel Schokolade ga- mal erinnert. Lodz hieß Litzmannstadt, als die Juden,
110 ben aus unserer mit Lebensmitteln vollgestopften Tasche; über ein Drittel der Bevölkerung, abtransportiert und
RON WINKLER RON WINKLER РОН ВІНКЛЕР ein gestrandeter Landsmann, der gerne gewusst hätte, ob vergast wurden. Der Mangel an Konsumgütern, den die
tłum. Tomasz Ososiński, переклад: Юрко Прохасько
radar
die zwei Stradivari-Geigen, die man ihm für zweitausend unschuldsblaue Reklametafel illustrierte, ist behoben.
Dollar verkauft hatte, echt seien. Es war nicht die Leere Die Lücke in der Gesellschaft ist geblieben.
in den Läden, die befremdete, und diese Erkenntnis traf Nachkriegspolen ist, wie andere Länder Mittel- und
mich wie ein Schock. Es war das Schweigen in der vollen Osteuropas, nur dem Namen nach dasselbe Land. In
MONORYTMICZNA FUGA Z TRUPEM CO DWA TAKTY MONORYTHMISCHE FUGE MIT LEICHE ALLE ZWEI TAKTE U-Bahn, eine Stille, die in den Ohren dröhnte. Polens Osten, der Heimat von Milosz, hat man vor-
117
МОНОРИТМІЧНА ФУҐА З ТРУПОМ ЧЕРЕЗ КОЖНІ ДВА ТАКТИ Polen, die Heimat von Czeslaw Milosz und Stanislaw dem in ein und derselben Familie wählen können, ob
PROSA /PROZA /ПРОЗА
{Edward Pasewicz Edward Pasewicz Едвард Пасевич } Übers. von Ulrich Heisse, переклад: Остап Сливинський Lem, war das Land, das mir die einst verbotene Hälfte man Ukrainer, Belarusse, Litauer, Russe oder Pole sein
Europas dann erschloss. Es war die Antithese zu me- wollte. Im Westen ist das traditionelle deutsch-polnische
iner Heimat, der Inbegriff der Poesie mit verwilderten Grenzgebiet mit seiner Vermischung von Sprache und
133 HOFFNUNGSLOSE SUCHE DAREMNEПолляк }
{Martin Pollack Martin Pollack Мартін
POSZUKIWANIA БЕЗНАДІЙНИЙ ПОШУК Landschaften, dem Geruch von Kohle und den Absurdi-
täten eines Alltags, wo ein Laden, der Damenblusen und
Kultur verschwunden. Auf perverse Weise haben Hitler
und Stalin den Traum polnischer Nationalisten von einer
tłum. Karolina Niedenthal, переклад: Наталка Сняданко Pouletschenkel verkauft, nur einem Schweizer auffallen homogenen Gesellschaft erfüllt.
kann, der die Ordnung der Dinge ihrer Nützlichkeit Als ich Vilnius - oder Wilno, wie meine polnischen Freun-
NIEMANDSLAND ZIEMIA NICZYJA НІЧИЯ ЗЕМЛЯ voranstellt. de mich stets korrigieren - zum ersten Mal besuchte,
137 {Fridolin Schley Fridolin Schley Фридолін Шляй } tłum.Małgorzata Nogala, переклад: Юрко Прохасько Nun gibt es keine “Partei der Videorekorderbesitzer”
mehr; die Verkäuferinnen, die Kunden als Ruhestörer
weckte das Städtchen ein spontanes Heimatgefühl. Mit
seinem Kopfsteinpflaster, den krummen Gässchen und

4. schmucken Barockbauten hätte die Hauptstadt Litauens Frankreich stellt das Tragen des islamischen Kopftuchs andererseits als Einwanderer mit je eigener Kultur und
keine Mühe, in die Schweiz zu emigrieren. Einst polyglott unter Bann und weist die Roma aus im Bestreben, die Religion. Es gibt keinen Grund, eine verschleierte Frau zu
und multikulturell, das “Jerusalem des Nordens”, gilt sie Probleme zu entschärfen, während die Schweiz den Bau behelligen, solange sie keine Bank überfällt.
heute amerikanischen Touristen als preiswerte Alterna- von Minaretten verbietet und damit ein Problem schafft, Europa, gebeugt unter der Last seiner Geschichte, hat nur
tive zu Paris oder Prag. Czeslaw Milosz hat den Ort, wo wo vorher keines war. ein Lächeln übrig für das amerikanische “that’s histo-
er studierte, nicht idealisiert. Den Belarussen, sagt er Frühe Erfahrungen, zeigt Czeslaw Milosz in seinen Erin- ry!”, mit dem alte Streitereien abgetan werden. Schiere
in seinem Buch “Rodzinna Europa”, blieb nur die Wahl nerungen, prägen die politische Weltsicht des Erwach- Ungläubigkeit sprach aus dem Gesicht jenes Soldaten
zwischen Polonisierung oder Russifizierung, während die senen mit. Als 17jähriger befreundete ich mich auf der der nun aufgelösten Garnison der US-Streitkräfte in
Juden unter dem Antisemitismus der polnischen Katho- Interrail-Reise nach Athen noch im Zug mit einem türki- Würzburg, als er vom “Rassenkonflikt unter Weißen”
liken zu leiden hatten. Milosz selber war praktizierender schen Matrosen, und vielleicht haben mich deswegen die in Ex-Jugoslawien sprach und der Groteske, dass sich
Katholik, doch es waren die Juden, sagt er, die ihn gegen Argumente für einen EU-Beitritt der Türkei überzeugt. Nachbarn umbringen, bloß weil ihre Urgroßeltern eine
den Nationalismus der politischen Rechten immunisier- Die Tage mit Hussein Senkirbas, der in Piräus anheuern Rechnung offen haben. In Europa sieht man darin ein Bei-
ten. Das Sprachgemisch von Jiddisch, Russisch, Litauisch wollte, erscheinen mir wie gestern; der Kaffee, den wir spiel für die Naivität der Amerikaner, die, wie man sagt,
und Polnisch wurde dem Dichter so wichtig wie die Luft tranken - türkisch natürlich, nicht griechisch - die Ziga- in jüngster Zeit nie einen Krieg auf eigenem Boden erlebt
zum Atmen. retten, die wir rauchten, die endlosen Gespräche über hätten. Doch der letzte Teilnehmer des amerikanischen
Mitteleuropa, schrieb Milan Kundera in den achtziger Ost und West und die Welt, die ein offenes Buch war. Bürgerkrieges, in dem Bruder gegen Bruder kämpfte,
Jahren, sei der “gekidnappte Westen”, und die “Rückkehr Erst heute sehe ich die Koinzidenz: Athen, die Wiege der starb im Jahr, als ich geboren wurde, und wer den Süden
nach Europa”, die Intellektuellen wie ihm, György Kon- Demokratie, das Reich der Hellenen, die Istanbul gründe- bereist und die Schlachtfelder besucht, spürt, wie tief die
rad und Czeslaw Milosz vorschwebte, war die Rückkehr ten und dort, am Bosporus, vor 2500 Jahren die Grenze Wunden sind. Die Versöhnung der Parteien ist so erstaun-
zum Multikulturalismus “avant la lettre” der Vorkriegszeit. zogen zwischen sich und Asien, zwischen Zivilisation und lich wie die zwischen den Erbfeinden Frankreich und
Doch gerade die vergleichsweise ethnisch homogenen Barbarei, Europa und Nicht-Europa. Deutschland. “Die Vergangenheit”, schrieb der Roman-
Länder wie Polen, die Tschechische Republik, Ungarn Nun treffen an der Meerenge zwei Weltreligionen aufei- cier Herman Melville, “ist das Lehrbuch der Tyrannen,
© Dorota Gawryszewska
und Slowenien waren es, die den liberal-demokratischen nander. Aus dem Konflikt im 8. und 9. Jahrhundert ist die die Zukunft die Bibel der Freien.”
und nicht den national-autoritären Weg einschlugen, und politische Vorstellung von Europa erwachsen, die in den Man muss sich der Geschichte erinnern, um sie vergessen
mehr oder minder bedenkenlos von der Europäischen China, und was heute im Nahen Osten vor sich geht, Kreuzzügen zum Synonym der Christenheit wird in Ab- zu können. In Europa neigt man dazu, seine Identität in
Union begrüßt wurden. hat sie vorgespult. 1989 war nicht nur ein Jahrhundert- grenzung gegen die arabisch-islamische Welt. Das wirkt einer imaginierten Vergangenheit zu finden, in Amerika,
Kern jenes Mitteleuropas war die Abgrenzung gegen jahr, es war eines der besten in der Geschichte Europas bis heute nach. Doch sollte der Verhandlungsmarathon sie in einer imaginierten Zukunft zu suchen. Die Barrie-
Osten, gegen Belarus, die Ukraine und das europäische überhaupt, sagt Timothy Garton Ash, der “Historiker mit der EU zu einem erfolgreichen Abschluss kommen, ren, die in vielen europäischen Ländern gegen Immi-
Russland. Sie ist vollzogen; die alte Grenze zwischen der Gegenwart”, der dabei war. Die EU zumindest, ein wäre die Türkei als Demokratie mit islamischer Religion granten errichtet werden, ihre Schwierigkeit, Arbeit und
katholischer und orthodoxer Christenheit ist die neue Institut der repräsentativen Demokratie, hat begriffen, nicht nur ein Vorbild für Arabien und Zentralasien, son- einen Platz zu finden in der Gesellschaft, schaden dieser
Ostgrenze der Europäischen Union, innerhalb derer was das bedeutete. Hätte das Volk der Mitgliedstaaten dern auch ein Dämpfungsfaktor für die Konflikte Europas über kurz oder lang. Bleibt die Zuwanderung aus, wird
Griechenland, Rumänien und Bulgarien die Ausnahmen direkt entscheiden können, hätte es die Osterweiterung mit seinen sechzehn Millionen Muslimen allein in der Europa noch rascher altern und sich um den Wohlstand
sind. Die Trennlinie, seit den ersten Jahrhunderten unse- nicht gegeben. EU. Braucht es erwähnt zu werden, dass man dafür im bringen, den es durch Immigranten bedroht glaubt.
rer Zeitrechnung auf der Karte, ist die dauerhafteste des Das Europa der 27 Länder der Union ist das friedfertig- orthodoxen EU-Anwärter Serbien oder im katholischen Der Umgang mit Fremden ist selten rational. In New
Kontinents und, wie der Zerfall Jugoslawiens gezeigt hat, ste der Geschichte. Die Klagen über die Eurokraten, die Polen, dem östlichen Vorposten des Vatikan, so wenig Glarus, im amerikanischen Bundesstaat Wisconsin, traf
immer noch wichtig. Der Krieg in der multiethnischen vorschreiben, wie lang die Bananen und wie weit die Sympathie findet wie im laizistischen Westen? ich auf die Nachfahren jener Schweizer, die Mitte des
Föderation entblößte eine Vergangenheit, die mit der Be- Kondome sein müssen, macht diese Erkenntnis nicht ge- Europa verdankt seine Vitalität der Bewegung, den 19. Jahrhunderts nach Amerika ausgewanderten, weil
lagerung von Sarajevo an den Ersten Weltkrieg gemahn- genstandslos. Dass der Camembert meiner Jugend, ein zu jahrhundertelangen, jahrtausendelangen Migrationen. die Textilindustrie ihrer Heimat am Boden lag. Bis in die
essay /esej /есе
essay /esej /есе
te, Europas Urkatastrophe, die ebenda begann. duftendem Eitergelb mutierender Rohmilchkäse, heute Unsicherheit zwang zum Handeln, Ungewissheit nährte fünfziger Jahre des vergangenen Jahrhunderts emigrier-
Der Rassismus, dem ich auf meinen Reisen durch die schwieriger zu beschaffen ist als Hardcore-Porno, müsste Ideen. Die Prinzessin, sagt der Mythos, ist vom Götterva- ten Schweizer und wurden zu Amerikanern, die ihre
ehemaligen Satellitenstaaten der Sowjetunion begegne- nicht sein. Wie alle Bürokratien, neigt auch die in Brüssel ter Zeus von Phönikien nach Kreta verschleppt worden, Folklore pflegen mit Fondue, Fahnenschwingen und
te, lag im Schatten dieses blutigen Konflikts, war aber dazu, sich mit Problemen zu beschäftigen, die wir ohne und der Ritt auf dem Stier führte die schöne Europa von Ländlermusik. Einer von ihnen, ein ehemaliger Knecht
offenkundig. Er war gewalttätig wie in Hoyerswerda in sie nicht hätten. Das Gefühl, Europäer zu sein, nährt sich der damals bekannten Welt des Ostens in die unbekannte im bernischen Innertkirchen, der mit hundert Dollar in
der ehemaligen DDR, wo der Pöbel unter dem Beifall aus den regionalen Besonderheiten und Spezialitäten, des Westens. Nun verläuft die Reise umgekehrt. Wo der der Tasche losgezogen war und da sein Glück gemacht
zahlreicher Bürger Jagd auf Vietnamesen und Mosam- der Vielfalt von Kulturen und Küchen auf engem Raum, europäische Kontinent endet, ist umstritten, doch man hat, erklärte mir mit leuchtenden Wangen, er könne nicht
4 bikaner machte, oder subtil wie in Polen, wo Vertreter der die Reise vom einen zum anderen Land so reizvoll- darf behaupten, dass seine geistige Peripherie eine Linie verstehen, dass die Schweiz der Überfremdung nicht 5
der Intelligenzija einen viersprachigen Professor erst mit vertraut macht. Europa ist wie eines jener Kleidungsstücke, markiert, die San Francisco, Buenos Aires, Kapstadt, Syd- Einhalt gebiete.
einem süffisanten Lächeln ignorierten und sich dann die zweiseitig getragen werden können, einfarbig auf der ney und Wladiwostok verbindet. So weit sind Europäer Nichts schafft so leicht Einheit wie Bedrohung. Die
erstaunt zeigten, dass er, ein Schwarzer, “éduqué” sei. einen, bunt gemustert auf der Kehrseite. Ob Italiener, gekommen, so markant sind ihre Spuren. Europäische Gemeinschaft verdankt ihre Gründung der
radar
radar
Die Hoffnung, der Nachholbedarf des Ostens in Sachen Brite oder Lettländer, man gleicht einander mehr als dem Europäer waren es, welche die Neue Welt begründeten, Tatsache, dass sich der freie Westen gegen den Kommunis-
Zivilgesellschaft und politischer Korrektheit sei bald be- Rest der Welt. und die USA sind denn auch die erste Europäische Union. mus und gegen sich selber, seine eigene Vergangenheit,
friedigt, ist nicht gestorben, trotz bedenklicher Entwick- Europas Kernproblem jedoch ist nicht der Regelung- Die Engländer in Massachusetts und Virginia, die Franzo- schützen wollte. Ob ausgesprochen oder nicht, hinter
lungen in Ungarn. Doch es fragt sich, wie zuversichtlich swahn. Der Osten muss sich mit den Überbleibseln sen in Louisiana, die Spanier in Kalifornien, die Polen in der heutigen Rede von der “islamischen Gefahr” steht
man sein darf angesichts der Ausländerfeindlichkeit in alter Minderheiten arrangieren, die neue Rechte bean- Chicago, die Deutschen in Wisconsin und die Skandina- die Überzeugung, Europa sei seinem innersten Wesen
westeuropäischen Ländern, die im gleichen Zeitraum so spruchen, während im Westen neue Minderheiten die vier in Minnesota haben geschaffen, was der Schweizer nach christlich. Dies zu bestreiten ist ebenso unsinnig
zugenommen hat, dass deren Parlamente markant nach alte Gesellschaft auf die Probe stellen. Die Pakistani in Gelehrte Jacob Burckhardt “ein groß angelegtes Labor- wie die alten und neuen Einflüsse zu leugnen, die das
rechts gerückt sind. Großbritannien, die Nordafrikaner in Frankreich und experiment von Europas Zukunft” nannte. Um so bedau- relativieren. Das Christentum ist die Erbschaft Griechen-
Es erstaunt mich immer wieder, wie wenig man sich in die Türken in Deutschland leben mehr oder minder in erlicher ist, dass die viel beklagte Amerikanisierung der lands, Roms und des Judentums, doch es hat in Europa
den Metropolen Westeuropas von den Ereignissen von der Segregation, und selbst in den sich für ihre Toleranz Alten Welt Halt gemacht hat vor dem, was bereichernder die Kunst, das Recht und das Denken so sehr geprägt,
1989 berührt zeigt, abgesehen von Berlin, das von einer rühmenden Niederlanden klafft ein Graben zwischen wäre als McDonald’s, Starbucks und Lady Gaga: Die dass selbst ein Voltaire oder Nietzsche nicht denkbar sind
geteilten Stadt zur Hauptstadt des geeinten Deutsch- Einwanderern und Alteingesessenen. Steinewerfer in Erkenntnis, dass Bürgerschaft und Kulturzugehörigkeit ohne es. Nichtchristliche Einflüsse, von der Leidenschaft
land wurde. Die “samtene” Revolution steht in ihrer Bradford, brennende Autos in Paris, ein religiös moti- zweierlei sind. Im multikulturellen Amerika ist es erlaubt, der Renaissance für die Antike über die heidnische Natur-
Bedeutung der Französischen von 1789 nicht nach. Sie vierter Mord in Amsterdam und radikale Prediger in eine Doppelexistenz zu führen, einerseits als Staatsbür- verherrlichung der Romantik bis zur globalen Popkultur,
hat ausgestrahlt nach Südafrika, Zentralamerika und Deutschland haben eine generelle Islamophobie geweckt. ger mit für jedermann geltenden Rechten und Pflichten, kamen und kommen dazu. Noch immer ist Europa ein

5. “work in progress”, das bleibt sein definierender Charak- Zürich ausging, von jener Wohnung in der Spiegelgasse, Europa, w której dorastałem, kończyła się w Berlinie na kocimi łbami, krętymi uliczkami i ozdobnymi barokowy-
terzug. Die Feier des Abendmahls, Barockarchitektur und der gegenüber achtzig Jahre zuvor Georg Büchner gelebt przejściu Charlie. Gdy w Orwellowskim roku 1984 prze- mi budowlami, stolica Litwy bez trudu mogłaby wyemi-
Kaffee mit Schlagobers sind historisch ein Wegweiser zur hatte, der in “Dantons Tod” seherisch mit dem Fluch auch szedłem przez nie po raz pierwszy, znalazłem się grować do Szwajcarii. Niegdyś wielojęzyczna i wielokul-
Demokratie, aber Ramadan, Minarette und türkischer dieses gewalttätigen Umsturzes abrechnete. w obcym świecie. Jakiś chłopak zapytał, czy znam Toffi- turowa, „Jerozolima Północy” uważana jest dziś przez
Kaffee nicht die Einbahnstrasse zur Diktatur. “Muslimi- Als ich im vergangenen Herbst aus Kalifornien, wo ich fee. Wyjaśnił mi, że są to pralinki i nie mógł pojąć, że amerykańskich turystów za niedrogą alternatywę dla
scher Europäer” zu sein kann nicht mehr als Widerspruch lebe, in die Schweiz kam, erschrak ich nicht gelinde über jako człowiek Zachodu nie korzystam z przywileju ich Pragi czy Paryża. Czesław Miłosz nie idealizował miejsca
in sich gelten. die ausgehängten Großplakate, auf denen ein Vergewal- jedzenia. swoich studiów. Białorusinom, powiada w „Rodzinnej
Ein Kind, das bloß seine Eltern kennt, kennt auch die tiger namens Ivan S. ausgeschrieben war; Parteipropa- Rok po upadku muru, w czasie mroźnej zimy, podróżo- Europie”, pozostawał tylko wybór między polonizacją
nicht recht, heißt es bei Georg Christoph Lichtenberg. ganda gegen kriminelle Ausländer, die Schweizer werden wałem z przyjacielem przez Rumunię. W Boże Narodze- a rusyfikacją, natomiast Żydzi musieli znosić antysemi-
Das Besondere seiner Heimat nimmt erst wahr, wer die wollen. Nicht dass solche Leute ausgewiesen werden nie 1989 został zastrzelony Ceaucescu. W Bukareszcie tyzm polskich katolików. Miłosz sam był praktykującym
Welt kennengelernt hat. Die Willensnation Schweiz, die sollen, ist der Skandal, wohl aber die Leichtfertigkeit, mit zorientowałem się, że nie mam szczoteczki do zębów, katolikiem, ale twierdzi, że to Żydzi uodpornili go na na-
an fünf Länder grenzt, drei große Sprachregionen hat der man in Kauf nimmt, dass die sogenannte Volksseele ale nigdzie nie można jej było kupić. Nigdy nie zapomnę cjonalizm polskiej prawicy. Mieszanka językowa jidysz,
und bevölkert ist mit Protestanten und Katholiken, die die kroatische Krankenschwester vom Verbrecher viel- ulic, którymi wtedy błądziłem. Głodująca młoda kobieta, rosyjskiego, litewskiego i polskiego była dla poety równie
ihren Frieden miteinander gemacht haben, schien mir leicht bald nicht mehr unterscheiden wird. zastygła w pokornej pozie przed kościołem; pokojówka, ważna, jak powietrze do oddychania.
einst so selbstverständlich wie die Tetrapackung auf dem Ich frage mich, wie sehr mein Land, ein friedliches, dem która się rozpłakała, gdy z naszych wypełnionych żywno- Milan Kundera pisał, że Europa Środkowa jest „upro-
Tisch, worauf “Milch”, “Lait”, “Latte” stand; mein erster Kompromiss zugeneigtes Mini-Europa außerhalb der EU, ścią toreb daliśmy jej tabliczkę czekolady; nasz nieszczę- wadzonym Zachodem”, zaś „powrót do Europy”, który
Fremdsprachenlehrer. Auch dass die Schweiz, während noch als Vorbild gelten kann. Zur Vorkriegszeit hat der śliwy ziomek, który chciał się dowiedzieć, czy dwie pary marzył się takim intelektualistom jak on, György Konrad
Europa zweimal im vergangenen Jahrhundert in Schutt junge Czeslaw Milosz es mit zwei Freunden besucht, als skrzypiec, które sprzedano mu za dwa tysiące dolarów czy Czesław Miłosz, był powrotem do wielokulturowości
und Asche lag, verschont blieb, trat erst so richtig ins sie durch Westeuropa trampten. Anders als seine Heimat, jako Stradivariusy, istotnie są prawdziwe. Nie rzucała się „avant la lettre” czasów przedwojennych. Jednakże to te
Bewusstsein, als ich andere Schicksale kennenlernte. ist die Schweiz nach dem Krieg zum multikulturellen w oczy pustka sklepów, lecz milczenie w pełnym metrze, stosunkowo homogeniczne etnicznie kraje, jak Polska,
Das von Czeslaw Milosz war ein solches. Die chinesi- Land geworden. Ich kann mich noch gut erinnern, wie cisza, która wprost grzmiała w uszach. I to był szok. Czechy, Węgry czy Słowenia, które obrały model libe-
sche Verwünschung, “Mögest du in interessanten Zeiten man die Italiener, die ersten Einwanderer, im Verdacht Polska, ojczyzna Czesława Miłosza i Stanisława Lema, ralno-demokratyczny, odrzucając drogę nacjonalistycz-
leben”, hat ihn getroffen, und er betrachtete das als hatte, wenn eine Katze verschwunden war. Ob die Tiere była krajem, który otworzył przede mną zakazaną wcze- no-autorytarną, zostały mniej lub bardziej bez namysłu
Segen, weil es ihn jung hielt. Aus Schweizer Perspektive wirklich im Kochtopf gelandet sind, wie gemunkelt śniej połowę Europy. Polska była antytezą mojej ojczyzny, przyjęte do Unii Europejskiej.
kann die Welt nur ein Ort der Unordnung sein. Wohl wurde, weiß ich nicht. Jedenfalls sind aus den einstigen uosobieniem poezji – ze swoimi dzikimi krajobrazami, Istotą tej Mitteleuropy było odgraniczenie od Wschodu,
deswegen steht hier die Beliebtheit von Versicherungen Gastarbeitern gute Schweizer geworden, in deren exqui- smogiem węglowego dymu i absurdami codzienności, od Białorusi, Ukrainy i europejskiej części Rosji. I ono
für Hausrat im umgekehrten Verhältnis zu den Risiken, siten Restaurants selbst Hurrapatrioten ohne Misstrauen gdzie sklep sprzedający damskie bluzki i kurze udka mógł się dokonało; dawna granica między chrześcijaństwem
ihn zu verlieren. Es gehört zur Ironie der Geschichte, dinieren. wypatrzyć tylko Szwajcar, który przedkłada porządek katolickim a prawosławnym stała się nową wschodnią
dass die russische Oktoberrevolution, Lenins Putsch, von rzeczy nad ich przydatność. granicą Unii Europejskiej, w której wyjątkami są Grecja,
Dieser Essay entstand im Rahmen des HALMA Projekts Teraz nie wyróżniają się już właściciele odtwarzaczy Rumunia i Bułgaria. Linia graniczna na mapie, obecna od
»Letters to Miłosz« ( »Briefe an Miłosz«) gefördert durch video; sprzedawczynie, niegdyś traktujące klientów jako pierwszych stuleci naszej ery, jest najtrwalsza na naszym
die European Cultural Foundation, die Schweizer Kul- intruzów, którzy zakłócają im spokój, są dziś równie gorli- kontynencie, i – jak pokazuje rozpad Jugosławii – wciąż
turstiftung Pro Helvetia und den Polnischen Instituten in we jak na Zachodzie, a przyjęcia, organizowane kiedyś ważna. Wojna w wieloetnicznej federacji odsłoniła prze-
Leipzig, Paris, Prag und Vilnus. z okazji zdobycia dziesięciu rolek papieru toaletowego, są szłość, która oblężeniem Sarajewa przypomniała I wojnę
dla dzieci „Solidarności” taką samą prehistorią, jak strach światową – katastrofę, która dała początek wszystkim
ich rodziców przed bezpieką. innym XX-wiecznym nieszczęściom, a która tam właśnie
Zdumiewające, jak szybko zabliźniła się cięta rana, się zaczęła.
prosa /proza /проза
prosa /proza /проза
biegnąca przez środek Europy. Mam wciąż w pamięci Rasizm, z jakim spotykałem się podczas podróży przez
essay /esej /есе
essay /esej /есе
wielkie tablice reklamowe, które pojawiły się w Łodzi dawne kraje satelickie ZSRR, znajdował się w cieniu tego
po przełomie 1989 roku. Były puste; nocą podświetlały krwawego konfliktu, ale był oczywisty. Był brutalny jak
je niebieskie neonowe rurki i zdawało się, że spływają z w Hoyerswerdzie w dawnym NRD, gdzie tłuszcza urzą-
przyszłości w teraźniejszość. Nie wiem, dlaczego pustka, dziła polowanie na Wietnamczyków i Mozambijczyków,
którą przedstawiały, kojarzy mi się zawsze z niewielkim czując poparcie ze strony licznych współmieszkańców,
parkiem w pobliżu mojego apartamentu w tym mieście, albo subtelny jak w Polsce, gdzie przedstawiciele in-
moim mieszkaniu w Europie. Podczas wojny było tu teligencji najpierw z wyższością zignorowali pewnego
6 73
74 dziecięce getto, o czym przypomina pomnik. Kiedy Żydzi, władającego czterema językami profesora, a później byli 7
ponad trzecia część mieszkańców miasta, zostali wywie- zdumieni, że on, czarnoskóry, jest „éduqué”. Nie obumie-
zieni i zagazowani, Łódź nazywała się Litzmannstadt. ra nadzieja, że Wschód nadrobi zaległości wobec cywi-
Dziś nie ma już braków w zaopatrzeniu, ilustrowanych lizowanych społeczeństw i zapanuje tam poprawność
radar
radar
radar
radar czystą niebieską tablicą reklamową. Pozostała natomiast polityczna, choć wypadki na Węgrzech budzą co do tego
luka po nieobecnych. poważne wątpliwości. A przecież nie wiadomo, jak nale-
Polska powojenna jest, podobnie jak inne kraje Euro- ży traktować przejawy wrogości wobec obcokrajowców
py Środkowej i Wschodniej, tylko z nazwy tym samym w krajach zachodnioeuropejskich, które w tym samym
krajem. Na jego wschodnich krańcach, w ojczystych czasie tak przybrały na sile, że parlamenty tych krajów
stronach Miłosza, można było przedtem nawet w obrębie wyraźnie przesunęły się na prawo.
jednej rodziny wybierać, czy chce się być Ukraińcem, Nie przestaję się zdumiewać, jak niewielkie poruszenie
Białorusinem, Litwinem, Rosjaninem, czy Polakiem. w metropoliach Europy Zachodniej wywołują wydarzenia
Na zachodzie kraju zanikły tradycyjne tereny polsko- z 1989 roku. Poza Berlinem oczywiście, który z miasta
niemieckiego pogranicza ze swą mieszanką językową podzielonego na dwie części stał się stolicą zjednoczonych
i kulturową. Hitler i Stalin w przewrotny sposób spełnili Niemiec. „Aksamitna” rewolucja dorównuje znaczeniem
sen polskich nacjonalistów o jednolitym społeczeństwie. Rewolucji Francuskiej z 1789 roku. Oddziałała ona na
Gdy po raz pierwszy odwiedziłem Vilnius – czy też Wilno, Afrykę Południową, Amerykę Środkową i Chiny, przetarła
jak ciągle poprawiają mnie polscy przyjaciele – miastecz- też szlaki temu, co dzisiaj dzieje się na Bliskim Wschodzie.
ko to budziło spontaniczne uczucie swojskości. Ze swoimi Timothy Garton Ash, „historyk współczesności”
© Kostya Smolyaninow

6. i naoczny świadek przełomu 1989 uważa, że ten rok był nie. Gdyby maraton rokowań z Unią miał zakończyć się dłuższą metę. Jeśli napływ imigrantów ustanie, Europa na stole, na którym napisane było „Milch”, „Lait” i „Latte”
nie tylko najważniejszym rokiem stulecia, ale jednym pomyślnie, to Turcja jako demokratyczny kraj z wyzna- będzie się starzeć jeszcze szybciej i padnie ofiarą dobro- – mój pierwszy nauczyciel języków obcych. Także to, że
z najlepszych lat w historii Europy w ogóle. Pojęła jego wanym islamem byłaby nie tylko wzorem dla Arabii i Azji bytu, któremu – jak uważa – zagrażają imigranci. Szwajcaria nie ucierpiała, gdy w ostatnim stuleciu Euro-
znaczenie Unia Europejska jako reprezentacja wszystkich Środkowej, ale także czynnikiem osłabiającym konflikty Traktowanie obcych rzadko bywa racjonalne. W New pa dwukrotnie leżała w gruzach, jasno dotarło do mojej
swoich obywateli. Gdyby to mieszkańcy jej krajów człon- w Europie, gdzie w samej tylko Unii żyje 16 milionów Glarus w stanie Wisconsin spotkałem potomków Szwajca- świadomości dopiero wówczas, gdy poznałem los innych.
kowskich mieli bezpośrednio decydować, nie doszłoby muzułmanów. Czy trzeba dodawać, że idea ta znajduje rów, którzy w połowie XIX w. wywędrowali do Ameryki, Takim innym był Czesław Miłosz. „Obyś żył w ciekawych
do rozszerzenia UE na wschód. równie mało sympatii w prawosławnej Serbii czy katolic- ponieważ załamał się przemysł tekstylny w ich kraju. Aż czasach” – głosi chińskie przekleństwo, które go dotknę-
Europa jednocząca 27 krajów jest najbardziej pokojowa kiej Polsce, forpoczcie Watykanu na Wschodzie, co po lata 50. ubiegłego stulecia Szwajcarzy emigrowali ło. Miłosz życie w takich czasach uważał jednak za błogo-
w całej swej historii. I nie zmieniają tego faktu skargi w zlaicyzowanych krajach Zachodu? i stawali się Amerykanami, kultywującymi swój własny sławieństwo, ponieważ pozwalało mu ono zachować po-
na eurokratów, regulujących przepisami, jak długie Europa zawdzięcza swą witalność odwiecznemu rucho- folklor. Jeden z nich, niegdysiejszy parobek z Innertkir- czucie młodości. Z perspektywy szwajcarskiej świat może
muszą być banany, a jak szerokie prezerwatywy. Nie wi migracyjnemu. Niepewność zmuszała do działania, chen, który wyjechał ze stoma dolarami w kieszeni i tu wydawać się miejscem jednego wielkiego nieporządku.
było dziejową koniecznością, by camembert, pachnący dawała pożywkę ideom. Mit powiada, że Zeus przeniósł znalazł swoje szczęście, tłumaczył mi z przejęciem, że nie Zapewne to dlatego ubezpieczenia sprzętów domowych
ser mojej młodości, o kolorze przypominającym barwę księżniczkę Europę z Fenicji na Kretę i że galop na byku potrafi zrozumieć, dlaczego Szwajcaria nie położy kresu cieszą się tu popularnością odwrotną do ryzyka ich utra-
ropy naftowej, był dziś trudniej dostępny niż hard porno, odbywał się ze znanego wówczas świata Wschodu na nie- obcym wpływom. ty. Jest ironią historii, że rewolucja październikowa, pucz
oczywiście że nie. Bruksela, podobnie jak każda biurokra- znany Zachód. Obecnie dokonuje się podróż w przeciw- Nic tak nie buduje jedności, jak zagrożenie. Wspólnota Lenina, miała swój początek w Zurychu, w mieszkaniu
cja, ma jednak skłonność do zajmowania się problemami, nym kierunku. Trwa spór o to, gdzie kończy się kontynent Europejska zawdzięcza swe powstanie temu, że wolny przy Spiegelgasse, naprzeciwko którego osiemdziesiąt lat
które bez niej by nie istniały. Poczucie, że jest się Europej- europejski, można jednak przyjąć, że jego duchowe pery- Zachód chciał chronić się przed komunizmem i przed sa- wcześniej mieszkał Georg Büchner, autor „Śmierci Danto-
czykiem, wynika ze świadomości istnienia na niewielkim ferie wyznacza linia łącząca San Francisco, Buenos Aires, mym sobą, przed swoją przeszłością. Czy mówi się o tym na”, który wystawił rachunek brutalnemu przewrotowi,
obszarze regionalnych odmienności, specjałów, różno- Kapstadt, Sydney i Władywostok. Europejczycy docierali głośno, czy nie, za dzisiejszym „zagrożeniem ze strony proroczo także rewolucji sowieckiej.
rodności kultur i kuchni, które tak wspaniale i swojsko daleko, pozostawiając wyraziste ślady. islamu” stoi przekonanie, że Europa w swej najgłębszej Gdy minionej jesieni przybyłem z Kalifornii, gdzie
poznaje się, podróżując z jednego kraju do drugiego. To Europejczycy zbudowali Nowy Świat, a USA stanowią istocie jest chrześcijańska. Zaprzeczanie temu byłoby tak obecnie mieszkam, do Szwajcarii, przeraziłem się nie
Europa jest jak ubranie, które można nosić dwustronnie: przecież pierwszą Unię Europejską. Anglicy w Massa- samo pozbawione sensu, jak zaprzeczanie dawnym na żarty, zobaczywszy rozwieszone duże plakaty, na
jednokolorowe po jednej, w kolorowe wzory po drugiej. chusetts i Wirginii, Francuzi w Luizjanie, Hiszpanie i nowym wpływom, które ten fakt relatywizują. Chrześci- których wypisane było nazwisko jakiegoś poszukiwanego
Włoch, Brytyjczyk czy Łotysz są bardziej podobni do w Kaliforni, Polacy w Chicago, Niemcy w Wisconsin jaństwo jest dziedzictwem Grecji, Rzymu i judaizmu, ale gwałciciela Ivana S. Była to oczywista partyjna propagan-
siebie, niż do reszty świata. i Skandynawowie w Minnesocie stworzyli to, co szwaj- tak bardzo naznaczyło sztukę, prawo i myśl europejską, da przeciwko przestępczym obcokrajowcom, którzy chcą
Najważniejszym problemem Europy nie jest jednak szał carski uczony Jacob Burckhardt nazywał „zakrojonym na że bez niego nie do pomyślenia byliby nawet Wolter czy być Szwajcarami. Skandalem jest nie to, że tacy ludzie
regulowania wszystkiego. Wschodnia część musi uporać szeroką skalę eksperymentem laboratoryjnym przyszłości Nietzsche. Ale istniały także wpływy pozachrześcijańskie, powinni być wydalani, ale to, że wskutek tych działań
się z kwestią pozostałych dawnych mniejszości, które Europy”. Tym bardziej przykre, że amerykanizacja Sta- by wymienić tylko namiętne umiłowanie antyku przez mieszkańcy nie będą wkrótce odróżniać chorwackiej
domagają się nowych praw, natomiast zachodnia musi rego Świata, na którą tak narzekamy, nie wzbogaca go, renesans, pogańskie ubóstwienie natury w romantyzmie, pielęgniarki od przestępcy.
sprostać wyzwaniu nowych mniejszości i ich włączeniu lecz ogranicza się do McDonalda, Starbucksa i Lady Gagi. czy współczesną globalną popkulturę. Europa wciąż Zastanawiam się, czy mój kraj – pokojowa, nastawiona na
do starego społeczeństwa. Pakistańczycy w Wielkiej Czym innym bowiem jest przynależność pod względem jeszcze jest „work in progress” i ta cecha ją definiuje. kompromis mini-Europa poza granicami UE – może wciąż
Brytanii, przybysze z Afryki Północnej we Francji i Turcy obywatelstwa, a czym innym przynależność kulturowa. Uroczyste kolacje, architektura baroku i kawa ze śmietan- jeszcze służyć za wzór. Młody Czesław Miłosz wraz z
w Niemczech żyją obecnie w mniejszej lub większej W wielokulturowej Ameryce dopuszczalne jest prowadze- ką stanowią historycznie drogowskazy ku demokracji, ale dwoma kolegami odwiedził ją przed wojną podczas włó-
segregacji. Nawet w szczycącej się tolerancją Holan- nie podwójnej egzystencji: z jednej strony jest się obywa- ramadan, minarety i kawa po turecku nie są ślepą uliczką częgi po Europie Zachodniej. Inaczej niż jego ojczyzna,
dii powstał ogromny rozdźwięk między imigrantami telem USA z przysługującymi mu prawami i obowiązka- prowadzącą ku dyktaturze. Określenia „muzułmański Szwajcaria stała się po wojnie krajem wielokulturowym.
a dotychczasowymi mieszkańcami. Rzucanie kamieniami mi, z drugiej jest się imigrantem z własną kulturą Europejczyk” nie można już traktować jako sprzeczności Dobrze pamiętam, jak po zaginięciu w okolicy jakiegoś
w Bradford, płonące samochody w Paryżu, mord na tle i religią. I nie ma powodu zawracać głowy kobiecie samej w sobie. kota o niecny czyn posądzano Włochów, imigrantów.
religijnym w Amsterdamie i radykałowie w Niemczech – z przesłoniętą twarzą, dopóki nie napadnie ona na bank. Georg Christoph Lichtenberg pisał, że dziecko, które zna Nie wiem, czy istotnie zwierzęta trafiały do garnka, jak tu
essay /esej /есе
essay /esej /есе
wszystko to wywołuje powszechną islamofobię. Francja Europa, przytłoczona ciężarem własnej historii, jedynie własnych rodziców, nawet ich nie zna dobrze. i ówdzie przebąkiwano. W każdym razie gastarbeiterzy
czyni wielki problem z noszenia chust i wypędza Romów, z uśmiechem traktuje „that’s history!”, którymi Amery- Specyfikę własnej ojczyzny dostrzeże dopiero ten, kto po- stali się dobrymi Szwajcarami, w których znakomitych re-
chcąc załagodzić konflikt, a Szwajcaria zakazuje budowy kanie zbywają zadawnione nieporozumienia. Na twarzy znał świat. Szwajcaria graniczy z pięcioma krajami, obej- stauracjach jadali bez obaw nawet najwięksi hura-patrioci.
minaretów, stwarzając w ten sposób problem, którego amerykańskiego żołnierza z rozwiązanego obecnie gar- muje trzy duże regiony językowe i jest zamieszkana przez
wcześniej nie było. nizonu wojskowego w Würzburgu malowało się szczere protestantów i katolików, którzy zawarli ze sobą pokój.
Czesław Miłosz pokazuje w swych wspomnieniach, że niedowierzanie, gdy mówił o „rasowym konflikcie wśród Dla mnie była taką samą oczywistością, jak karton mleka [Tłumaczenie: Agnieszka Gadzała]
doświadczenia młodości wpływają na poglądy dorosłych. białych” w byłej Jugosławii i o tym, że sąsiedzi zabijają się
8 Podczas podróży do Aten jako 17-latek zaprzyjaźniłem tylko dlatego, że ich pradziadowie mieli ze sobą otwarte
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx 9
się z tureckim marynarzem i być może dlatego przekona- porachunki. W Europie postrzega się to jako naiwność
ły mnie argumenty za przyjęciem Turcji do Unii Europej- Amerykanów, którzy w ostatnim czasie nie przeżyli żad-
skiej. Nadal mam w oczach dni spędzone wspólnie nej wojny na swojej ziemi. A przecież ostatni uczestnik Європа, в якій я виростав, закінчувалася в Берліні, витягнули для неї плитку шоколаду з нашої торби,
radar
radar
z Hussajnem Senkirbasem, który chciał się zaokrętować wojny secesyjnej, w której brat walczył przeciwko bratu, на КПП «Чекпойнт Чарлі». Коли я вперше перетинав доверху напакованої продуктами; безпритульний
na statek w Pireusie. Pamiętam kawę, którą piliśmy zmarł w roku, w którym ja się urodziłem. Kto podróżuje цей прикордонний перехід у Орвеллівському 1984 співвітчизник, який хотів дізнатися, чи дві скрипки
(oczywiście turecką, nie grecką), papierosy, które palili- po amerykańskim Południu i zwiedza pola bitew, ten році, то опинився в цілком чужому мені світі. Якийсь Страдіварі, які він придбав за дві тисячі доларів,
śmy, niekończące się rozmowy o Wschodzie i Zachodzie czuje, jak głębokie są to rany. Pojednanie stron jest rów- хлопчина запитав, чи знаю я «Тоффіфею». Як він справжні. Мене вражали зовсім не порожні полиці
i o świecie, który wtedy był dla nas otwartą księgą. Do- nie zdumiewające, jak pojednanie między odwiecznymi мені пояснив, це були шоколадні цукерки, і він не міг у магазинах, і усвідомлення цього по-справжньому
piero dzisiaj dostrzegam tę koincydencję: Ateny, kolebka wrogami: Francją i Niemcami. Herman Melville pisał, повірити, що я – людина з привілейованого заходу, не шокувало. Це була мовчазність людей у переповненій
demokracji, państwo Hellenów, którzy założyli Istambuł że „przeszłość jest podręcznikiem tyranów, a przyszłość їм їх щодня. підземці, тиша, від якої дзвеніло в вухах.
i tam przed 2500 laty wyznaczyli granicę między sobą biblią ludzi wolnych”. Через рік після того, як упала Берлінська Стіна, я Польща – батьківщина Чеслава Мілоша та Станіслава
a Azją, między cywilizacją a barbarią, Europą i nie-Europą. Trzeba pamiętać o historii, żeby tę historię móc zapo- взимку поїхав із приятелем до Румунії. Було дуже Лема, стала країною, яка відкрила для мене колись
Teraz nad morskim przesmykiem koło Stambułu ścierają mnieć. W Europie istnieje skłonność do poszukiwania холодно. Ніколае Чаушеску стратили на Різдво 1989 заборонену частину Європи. Вона була антитезою
się dwie religie. Z konfliktu w VIII i IX w. wyrosło poli- tożsamości w wyimaginowanej przeszłości, w Ameryce року. В Бухаресті я виявив, що забув зубну щітку, моєї батьківщини – уособленням поезії: здичавілі
tyczne wyobrażenie Europy, według którego wyprawy – do poszukiwania jej w wyimaginowanej przyszłości. купити нову було просто неможливо. Ці блукання ландшафти, запах вугілля та абсурдність побуту. На
krzyżowe były synonimem chrześcijaństwa, odgraniczo- Bariery przeciwko imigrantom, stworzone w wielu kra- містом врізалися мені у пам’ять. Виснажена голодом магазин, в якому продаються дамські блузки і курячі
nego od świata arabsko-islamskiego. I to wyobrażenie jach europejskich, trudność w znalezieniu pracy i miejsca молода жінка, яка смиренно завмерла перед входом лапки, зверне увагу хіба що якийсь швейцарець, для
trwa do dzisiaj i do dzisiaj oddziaływuje na nasze myśle- w społeczeństwie, szkodzą tym krajom na krótszą i na до церкви; покоївка, яка почала плакати, коли ми якого на першому місці не вигода, а порядок.