dental occlusion and articulasion

1. AZƏRBAYCAN TİBB
UNİVERSİTETİ
Fakültə: Stomatologiya
Tələbə: Pirməmmədova Ləman
Mövzu: Artikulyasiya və Okklüziya. Dişləm və
növləri.

2. ARTİKULYASİYA
Artikulyasiya dedikdə, yuxarı çənəyə nəzərən
çeynəmə əzələlərinin köməyi ilə müəyyən
məkan daxilində aşağı çənəni etdiyi bütün
hərəkətlər, yerdəyişmələr vəvəziyyətlər başa
düşülür.
Bu ifadə aşağı çənənin təkcə çeynəmə
hərəkətləri ilə məhdudlaşmayıb, nitq, udma,
əsnəmə zamanı və s. kimi hərəkətlərini də
səciyyələndirir.

3. OKKLÜZİYA
Artikulyasiyanın xüsusi bir halı olub, müəyyən zaman çərçivəsində ayrı-ayrı diş
qruplarının və ya bütünlüklə diş sıralarının qapanmasıdır. Artikulyasiyaya
okklüziyanın bir-birini əvəz edən variantlarının zənciri kimi baxılır. Okklüziya
aşağıdakı növlərdən ibarətdir:

4. Mərkəzi okklüziya Ön okklüziya
Sol yan okklüziya
Sağ yan okklüziya

5. Mərkəzi okklüziya
Mərkəzi okküziyada dişlər qapanarkən aralarında maksimal təmas nöqtələri yaranır. Bu
zaman sifətin orta xətti mərkəzi kəsici dişlər arasından keçən şaquli xətlə üst-üstə düşür.
Çənənin oynaq başı oynaq qabarcığının əsasında yerləşir. Mərkəzi okklüziyada çənəni
qaldıran əzələlərin eyni vaxtda bərabər yığılması qeyd olunur.

6.  Ön okklüziya
Ön okklüziya çənə önə çıxmış vəziyyətdə diş sıralarının qapanması olub, bayır
qanadabənzər əzələlərin ikitərəfli yığılası hesabına baş verir. Sifətin orta xətti mərkəzi
okklüziyada olduğu kimi, mərkəzi kəsici dişlər arasından keçən şaquli xətlə üst-üstə
düşür. Okklüziyanın bu növündə çənənin oynaq başı önə sürüşərək oynaq
qabarcıqlarının zirvəsində yerləşir.

7.  Yan okklüziya
Yan okklüziya çənənin sağa (sağ okklüziya) və sola (sol okklüziya) yerdəyişməsi zamanı
diş sıralarının qapanmasıdır. Sağ yan okklüziya – sol bayır qanadabənzər əzələnin, sol
yan okklüziya – sağ bayır qanadabənzər əzələnin yığılması hesabına baş verir. Çənə yana
yerini dəyişərkən yerdəyişmə tərəfində çənənin oynaq başı yüngülcə fırlanaraq oynaq
qabarcığının əsasında qalır, digər tərəfdə isə o, oynaq qabarcığının zirvəsində yerləşir.

8. Çənənin nisbi sakitlik vəziyyəti
Çeynəmə və nitq fəaliyyəti dayandıqda yuxarı və aşağı diş sıraları bir-birindən aralı
olur; bu zaman çənə azacıq sallanır və ön dişlər arasında 1 - 6 mm-ə qədər məsafə
olur. Bu məsafə fərdi və müxtəlif olub, yaşa dolduqca artır. Çənə aşağı sallanarkən
ona təsbit olunmuş əzələlər bir qədər dartılmış olur ki, bu da müvafiq
proprioreseptorlarda qıcıqlanma törədir. Proprioreseptorlar qıcıqlandıqda çeynəmə
əzələlərinin müxtəlif qrup lifləri növbə ilə yığılır. Bu, əzələlərin istirahətini təmin
etməklə, onları yeni yığılmaya hazırlayır. Belə vəziyyətdə əzələlərin enerji sərfi onların
fəaliyyət dövründəkinə nisbətə ən minimal olur. Bu hal çənənin nisbi fizioloji sakitlik
vəziyyəti adlanır.
Çənənin nisbi sakitlik vəziyyəti reflektor akt olub, parodont toxumalarının da
fəaliyyəti üçün vacibdir. Məlum olduğu kimi, parodont toxumaları üçün çeynəmə
təyziqinin dövrülüyü xarakterik sayılır. Əgər parodonta düşən təyziq daimi olsaydı, bu,
parodontda işemiya törətməklə, distrofiyaya gətirib çıxarardı. Bu səbəbdən, çənənin
nisbi sakitlik vəziyyəti özünəməxsus anadangəlmə müdafiə reflekslərindən sayılır.

9. Normal dişləm
Patoloji dişləm
Dişləmlər
o Ortoqnatik dişləm
o Düz dişləm
o Fizioloji proqnatiya
o Fizioloji opistoqnatiya
o Distal dişləm
o Mezial dişləm
o Çəp dişləm
o Dərin dişləm
o Açıq dişləm
Diş sıralarının mərkəzi okklüziya vəziyyətində qapanması dişləm adlanır. Çeynəmə,nitq və
estetik optimumu təmin edən dişləmlər normal sayılır. Patoloji dişləm diş sıralarının elə
qarşılıqlı münasibətidir ki, bu zaman çeynəmə funksiyası, nitq və xarici görkəm pozulur.

10.  Ortoqnatik dişləm
Daha çox rast gəlinən dişləm növü olub,
müəyyən əlamətlərlə xarakterizə olunur;
bunlardan bir qismi bütün dişlərə,
digərləri təkcə ön dişlərə və çeynəmə
dişlərinə aid olan əlamətlərdir.
Bütün dişlərə aid əlamətər
Hər bir diş iki antoqonistlə - əsas və əlavə antoqonistlə görüşür. Hər bir yuxarı diş aşağı
eyniadlı və sırada ondan sonra gələn dişlə, hər bir aşağı diş isə yuxarı eyniadlı və ondan əvvəl
dayanan dişlə görüşür. Təkcə yuxarı səkkizinci və aşağı birinci diş istisnalıq edir, onların
hərəsinin bir antoqonisti vardır.

11. Ön dişlərə aid əlamətlər
Yuxarı və aşağı mərkəzi kəsici dişlər arasından keçirilən şaquli
xətlər bir sagital müstəvidə sifətin orta xətti üzərində
yerləşərək, bir-birinin ardını təşkil edir. Bu, estetik optimumu
təmin edir. Yuxarı ön dişlərin tacı aşağı diş taclarının təxminən
üçdə birini örtür. Aşağı frontal dişlərin kəsici kənarları yuxarı
frontal dişlərin damaq qabarcıqları ilə görüşərək, kəsici kənar-
qabar təması yaradır.

12. Çeynəmə dişlərinə aid əlamətlər
Yuxarı birinci böyük azı dişin ön yanaq qabarcığı aşağı eynialı
dişin yanaq qabarcıqları arasındakı köndələn şırımda yerləşir.
Yuxarı birinci böyük azı dişin arxa yanaq qabarcığı aşağı eyniadlı
dişin arxa yanaq qabarcığı ilə yeddinci dişin ön yanaq qabarcığı
arasında yerləşir. Yuxarı və aşağı azı dişlərinin qabacıqlarının
belə vəziyyəti dişlərin mediodistal münasibəti adlanır. Enql
bunu dişləmin açarı adlandırmışdır.

13. Çeynəmə dişlərinin yanaq-damaq istiqamətində qapanma əlamətləri
Yuxarı premolyar və molyarların yanaq
qabarcıqları aşağı eyniadlı dişlərin yanaq
qabarcıqlarından xaricdə yerləşir. Bunun sayəsində
yuxarı dişlərin damaq qabarcıqları aşağı dişlərin
çeynəmə səthindəki boylama şırımda, aşağı
dişlərin yanaq qabarcıqları isə yuxarı dişlərin
şeynəmə səthindəki boylama şırımda yerləşir.

14. Okklüziya müsəvisi
Aşağı çənənin mərkəzi kəsici dişlərinin
kəsici kənarlarından ikinci (üçüncü)
molyarın distal yanaq qabarcığının
zirvəsin və ya retromolyar qabarcığın
ortasınadək keçən müstəvi okklüziya
müstəvisi adlanır. Ortoqnatik dişləmdə
okklüziya müstəvisinə nəzərən dişlər belə
yerləşir: aşağı kəsici dişlərin kəsici
kənarları, köpək dişlərinin zirvəsi və
üçüncü molyarın distal yanaq qabarcığı bu
müstəviyə toxunur. Birinci və ikinci
premolyarlar və molyarlar bu mestəvidən
aşağıda yerləşir.

15. Dişlərin yanaq və damaq
qabarcıqlarının müxtəlif səviyyədə
yerləşməsindən yan (transverzal)
okklüziya əyriləri – Uilson əyriləri
yaranır ki, hər simmetrik diş cütü
üçün əyrilik radiusu müxtəlif olur.
Əgər ön dişlərin kəsici kənar-
larından çeynəmə dişlərinin yanaq
qabarcıqlarına və ya fissurlarına
doğru xətt çəksək, onda qabarcıq
tərəfi aşağıya baxan əyri alınar. Bu
xətt sagital kompensasiya əyrisi və
ya Şpeye əyrisi adlanır.
14 və 24
15 və 25
16 və 26
17 və 27
18 və 28

16. DÜZ DİŞLƏM
Düz dişləmdə ortoqnatik dişləmdən
fərqli olaraq, yuxarı ön dişlərin kəsici
kənarları aşağı eyniadlı dişləri
örtməyib, onlarla uc-uca görüşür. Azı
dişlərin münasibətləri ortoqnatik
dişləmdə olduğu kimidir, yalnız onların
qabarları nisbətən hamar olur.

17. FİZİOLOJİ BİPROQNATİYA
Bu dişləm üçün ortoqnatik dişləmin
bütün əlamətləri səciyyəvi sayılır. Fərq
yalnız ondadır ki, fizioloji biproq-
natiyada hər iki çənənin ön dişləri
alveol çıxıntıları ilə birgə önə yönəlmiş
vəziyyətdə olur.

18.  FİZİOLOJİ OPİSTOQNATİYA
Ortoqnatik dişləmin bütün əlamətləri
bu dişləm üçün də səciyyəvidir. Fizioloji
opistoqnatiya ortoqnatik dişləmdən
yalnız hər iki çənənin ön dişlərinin
alveol çıxıntıları ilə birgə arxaya
yönəlmiş vəziyyətdə olması ilə fərqlənir.

19. PATOLOJİ DİŞLƏMLƏR
Ptoloji dişləmlər üçün diş
sıralarının normal qarşılıqlı
münasibətlərinin pozulması
ilə bərabər, çeynəmə və
nitq funksiyalarının, eləcə
də xəstənin zahiri
görkəminin pozulması
xarakterikdir. Patoloji
dişləmlərə distal, mezial,
dərin, açıq və çəp (lateral)
dişləmlər aid edilir.

20.  DİSTAL DİŞLƏM
Distal dişləm yuxarı çənənin önə çıxması
ilə xarakterizə olunaraq, Azərbaycan
əhalisinin 9,97%-də rast gəlinir. Aşağı
çənənin distal istiqamətdə yerdəyişməsi
və ya yuxarı çənənin önə çıxması həm
frontal, həm də çeynəmə dişlərinin
qapanmasında dəyişiklik yaradır.
Distal dişləmdə yuxarı altıncı dişin ön yanaq qabarcığı aşağı eyniadlı dişin ön yanaq
qabarcığının üstünə, bəzən isə aşağı ikinci premolyarla birinci molyarın ön yanaq
qabarcığı arasına düşür.

21. Çənələrin normal münasibətlərində yuxarı ön dişlər aşağı eyniadlı dişləri örtərək kəsici
kənar-qabarcıq münasibəti yaradır. Distal dişləmdə yuxarı frontal dişlər önə doğru
yönəldiyindən, aşağı dişlərlə aralarında məsafə yaranır. Çox vaxt aşağı frontal dişlərin kəsici
kənarları dişlər qapanan zaman sərt damağın selikli qişasına toxunaraq onu zədələyir. Bu
cür dişləm zamanı selikli qişada travma yarana bilər.

22.  MEZİAL DİŞLƏM
Mezial dişləm zamanı aşağı çənə önə
çıxaraq, aşağı frontal dişlər yuxarı
eyniadlı dişləri örtür. Aşağı çənə
medial istiqamətə yerini
dəyişdiyindən yuxarı altıncı dişin ön
yanaq qabarcığı eyniadlı aşağı dişin
arxa yanaq qabarcığının və ya birinci
və ikinci molyar dişlərin arasına
düşür. Mezial dişləmdə aşağı diş
qövsü çox vaxt yuxarı diş qövsündən
geniş olur.

23.  AÇIQ DİŞLƏM
Açıq dişləm zamanı yuxarı və
aşağı frontal dişlər arasına, bəzən
isə hətta premolyarlar arasında
da təmas olmur və təkcə molyar
dişlər görüşürlər. Eyni zamanda
böyük funksional qüsurlar da ayırd
edilir. Ön dişlər arasında təmasın
olmaması xəstəni qianı
premolyarlar və molyarlarla
dişləməyə yardım edir.

24. DƏRİN DİŞLƏM
Dərin dişləmdə yuxarı və aşağı frontal dişlər arasında kəsici kənar-qabarcıq təması
pozulmaqla, yuxarı frontal diş taclarının aşağı eyniadlı dişlərin tacının çox hissəsini və ya
tamamilə örtməsi ilə xarakterizə olunur. Aşağı ön dişlərin kəsici kənarları yuxarı dişlərin
boyunlarına toxuna bilər. Bəzən bu təmas olmur və dişlər sərt damağın selikli qişasına
toxunaraq onu zədələyir. Ortoqnatik dişləmdən fərqli olaraq kəsici kənar-qabarcıq
münasibəti olmur.

25.  ÇƏP DİŞLƏM
Çəp (çarpaz) dişləm zamanı
aşağı çeynəmə dişlərinin yanaq
qabarcıqları yuxarı eyniadlı
dişlərin yanaq qabarcıqlarından
xaricdə yerləşir. Ön dişlər əksər
hallarda düzgün qapanırlar.
Bəzən frontal dişlərdə də çarpaz
qapanma müşahidə edilir. Bu
dişləm yuxarı diş qövsünün
daralması nəticəsində yaranaraq
bir və ya ikitərəfli ola bilər.

26. DİQQƏTİNİZƏ
GÖRƏ
TƏŞƏKKÜRLƏR.