2. ĐẠ I CƯƠ NG
• BÖnh nÊm da (Dermatophytosis) lµ nhiÔm
nÊm ë m« keratin ho¸ (da, l«ng, tãc, mãng...)
do mét nhãm nÊm a keratin - nÊm da
(dermatophytes) - g©y ra.
• NÊm da chØ g©y bÖnh ë da cña ngêi vµ
®éng vËt, kh«ng g©y bÖnh ë c¸c c¬ quan néi
t¹ng. Møc ®é tæn th¬ng cã thÓ tõ nhÑ ®Õn
nÆng tïy thuéc ®¸p øng cña vËt chñ vµ ®éc
lùc cña nÊm g©y bÖnh.
• BÖnh kh«ng nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng tuy
nhiªn g©y ngøa ng¸y khã chÞu, ¶nh hëng tíi
c«ng viÖc, sinh ho¹t, lao ®éng, luyÖn tËp vµ
3. ĐẶC ĐIỂM HÌNH THỂ
• NÊm da ph¸t triÓn trªn c¸c m«i trêng t¹o
khuÈn l¹c d¹ng sîi, cã l«ng mÞn, ®«i khi bÒ
mÆt cã d¹ng bét do sù xuÊt hiÖn cña bµo tö.
NhiÒu lo¹i sinh s¾c tè
• H×nh ¶nh vi thÓ: sîi nÊm cã v¸ch ng¨n, kh«ng
mµu, cã thÓ cã mét sè d¹ng ®Æc biÖt nh sîi
nÊm xo¾n, sîi h×nh lîc, h×nh sõng nai, thÓ
côc... Bµo tö v« tÝnh cã gi¸ trÞ ®Þnh lo¹i
nÊm nh bµo tö nhá (microconidia), bµo tö lín
(macroconidia), ngoµi ra cßn cã bµo tö ®èt,
bµo tö mµng dµy..., mét sè cã thÓ sinh bµo tö
5. ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC
• ®Æc ®iÓm sinh lÝ, dinh dìng, chuyÓn hãa:
– NÊm da cã thÓ mäc ë m«i trêng kh«ng cã keratin
nh m«i trêng Sabouraud.
– Vµi lo¹i nÊm da chØ mäc tèt khi m«i trêng cã inositol,
axit nicotinic, vitamin B1, L - histidin (T. ve rruc o s um
cÇn thiamine, inositol, T.m e g ninii cÇn l-histidin,
T. e q uinum cÇn niacin, T. to ns ura ns , T. vio la c e um cÇn
thiamin....) ®Æc ®iÓm nµy ®îc sö dông trong chÈn
®o¸n ®Þnh lo¹i nÊm.
6. ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC
• NÊm da ph¸t triÓn m¹nh ë nhiÖt ®é 25 – 30 0 C.
Mét vµi lo¹i cã thÓ mäc ®îc ë nhiÖt ®é cao.
• NÊm da ph¸t triÓn m¹nh ë ®é Èm cao. BÖnh
hay gÆp ë vïng da Èm ít nh bÑn, kÏ ch©n,
th¾t lng, kÏ ch©n...
• pH: thÝch hîp lµ 6,9 - 7,2. pH da phô thuéc
axit bÐo vµ lîng må h«i, thay ®æi tïy theo
vïng da vµ løa tuæi.
– TrÎ em c¸c tuyÕn b· cha hoµn thiÖn do ®ã hay bÞ
nÊm tãc vµ bÖnh thêng tù khái khi trÎ em ®Õn
tuæi dËy th× khi c¸c tuyÕn b· t¨ng ho¹t ®éng.
– Khi må h«i ra nhiÒu, nh÷ng vïng Èm ít lîng
amoniac t¨ng lµm pH cña da chuyÓn híng kiÒm
(6,3 - 7,1) t¹o ®iÒu kiÖn cho nÊm ph¸t triÓn.
7. Ph©n lo¹i
Chi
• NÊm BÊt toµn (Fungi Imperfecti), cã
kháang trªn 30 loµi thuéc ba chi
M ro s p o rum , Tric ho p hy to n vµ
ic
Ep id e rm o p hy to n. Lßai hay gÆp nhÊt lµ
T. rubrum .
• Theo C. W. Emmons, cã thÓ dùa vµo
®Æc ®iÓm bµo tö lín cña nÊm ®Ó ph©n
biÖt ba chi:
8. Ph©n lo¹i
Theo nguån l©y nhiÔm nÊm da ®îc chia lµm 3
nhãm:
• NÊm a ®Êt (geophilic): sèng ho¹i sinh trong
®Êt, nhiÔm vµo ®éng vËt, ngêi tiÕp xóc víi
®Êt.
• NÊm a ®éng vËt (zoophilic): chñ yÕu sèng
kÝ sinh ë ®éng vËt, l©y nhiÔm vµo ngêi qua
9. Loài
Epidermophyton floccosum
Nơi cư trú tự
nhiên
Người
Trichophyton rubrum
SINH
THÁI
HỌC
CỦA
MỘT
SỐ
NẤM
Người
T. mentagrophytes var. interdigitale
Người
Trichophyton tonsurans
Người
Trichophyton violaceum
Người
Trichophyton concentricum
Người
Trichophyton schoenleinii
Người
Trichophyton soudanense
Người
Microsporum audouinii
Người
Microsporum ferrugineum
T. mentagrophytes var.
mentagrophytes
Trichophyton equinum
Người
Trichophyton verrucosum
T. mentagrophytes var.
quinckeanum
T. mentagrophytes var. erinacei
Chuột, gặm nhắm
Ngựa
Trâu bò
Chuột
Nhím
Microsporum canis
Mèo
Microsporum gypseum
Đất
Microsporum nanum
Đất/heo
Microsporum cookei
Đất
10. C¸ch l©y nhiÔm
NÊm l©y nhiÔm
qua tiÕp xóc trùc
tiÕp víi BN hoÆc
gi¸n tiÕp qua ®å
dïng chung (quÇn
¸o, giêng
chiÕu...).
L©y nhiÔm gi¸n
tiÕp phæ biÕn vµ
11. Vai trß y häc
• N¬i nµo trªn c¬ thÓ cã keratin ®Òu cã thÓ bÞ
nÊm da kÝ sinh g©y bÖnh. NÊm kh«ng x©m
nhËp vµo c¸c m«, tæ chøc nhng sù cã mÆt
cña nÊm còng nh c¸c s¶n phÈm chuyÓn ho¸
cña nÊm cã thÓ g©y ra c¸c ®¸p øng viªm, dÞ
øng, h×nh th¸i vµ møc ®é phô thuéc t¸c nh©n
g©y bÖnh.
• BÖnh thêng ®îc mang tªn theo vÞ trÝ tæn th
¬ng nh: nÊm ®Çu, nÊm kÏ, nÊm bÑn, nÊm
mãng...
• NÊm a ®Êt, a ®éng vËt g©y bÖnh cho ngêi
12. Vai trß y häc
• C¸c lo¹i nÊm da kh¸c nhau cã kh¶ n¨ng g©y
bÖnh kh¸c nhau:
vi nấm
Microsporum sp.
Trichophyton sp.
Epidermophyton
sp.
da
tóc
lông
móng
+
+
+
+
+
0
+
+
0
0
+
+
13. BÖnh nÊm da ®Çu (tinea
capitis):
NÊm ®Çu m¶ng x¸m (grey patch):
• C¨n nguyªn: M ro s p o rum , ë ViÖt Nam cã thÓ
ic
gÆp Mc a nis , Mfe rrug ine um , Ma ud o uinii. . .
.
.
.
• Tæn th¬ng: thêng thµnh c¸c m¶ng trßn, cã thÓ
lan réng ra toµn bé vïng da ®Çu. NÊm x©m nhËp
vµo tãc trong nang tãc, khi sîi tãc mäc lªn nÊm
ph¸ vì sîi tãc vµ h×nh thµnh mét khèi c¸c bµo tö
®èt nhá (2 - 3 µm) bao bäc sîi tãc. Sîi tãc trë nªn
x¸m ®ôc, gÉy c¸ch da ®Çu vµi mm.
• BÖnh thêng gÆp ë trÎ em vµ lan thµnh dÞch ë
15. BÖnh nÊm da ®Çu
NÊm ®Çu chÊm ®en
(black dot):
• T. to ns ura ns ,
T. vio la c e um .
• NÊm sinh c¸c bµo tö
®èt ë ngay trong sîi tãc
lµm sîi tãc yÕu ®i, ®øt
ngang s¸t da ®Çu,
tr«ng nh nh÷ng chÊm
16. BÖnh nÊm da ®Çu
NÊm ®Çu mng mñ (kerion):
• T. m e nta g ro p hy te s , Mc a nis .
.
• Tæn th¬ng viªm mñ c¸c nang l«ng gÇn
nhau, mñ bäc ë ch©n sîi tãc lµm sîi tãc
tuét ®i t¹o thµnh nh÷ng m¶ng trßn gå
cao, trôi tãc.
18. BÖnh nÊm da ®Çu
NÊm ®Çu lâm chÐn
(favus):
• Do T. s c ho e nle inii.
• Da ®Çu viªm m¹n tÝnh,
cã nh÷ng h×nh lâm chÐn
10 - 15 mm, bê gå cao,
kh«ng ®Òu, mñ tõ nang
l«ng thµnh vÈy bäc sîi
tãc. Tæn th¬ng cã mïi
h«i.
• BÖnh lµm teo da, ®iÒu
trÞ hÕt nÊm tãc còng
kh«ng mäc l¹i.
19. NÊm m¸ (tinea barbae)
• Do Mc a nis ,
.
T. m e nta g ro p hy te s ,
T. ve rruc o s um . . .
• BN nhiÔm nÊm do tiÕp xóc
víi thó nu«i trong nhµ nh
chã, mÌo... hoÆc ¸p m¸ lªn l
ng tr©u bß.
• Tæn th¬ng thêng ë mét
bªn m¸ hoÆc ë c»m, cã thÓ
cã c¸c h×nh th¸i nh nÊm
20. BÖnh nÊm vïng da nh½ n
H¾c lµo (tinea circrinata):
• Tæn th¬ng lóc ®Çu h¬i ®á, ranh giíi râ, cã
bê viÒn, trªn bê viÒn cã môn níc nhá, gi÷a
tæn th¬ng cã xu híng lµnh. Tæn th¬ng cã
thÓ lan réng tõng ®¸m ®a cung ®êng kÝnh 1
- 2 cm hoÆc b»ng bµn tay.
• Do ngøa g·i chµ x¸t... dÔ nhiÔm khuÈn thø
ph¸t.
• Thêng ë chç nÕp gÊp lín, bÝ må h«i: 80% ë
22. BÖnh nÊm vïng da nh½ n
VÈy rång (tinea imbricata, Tokelau)
• Do T. c o nc e ntric um .
• Da kh«ng viªm nhng
ngøa, trãc v¶y xÕp
thµnh nh÷ ng h×nh ®ång
t©m. BÖnh kÐo dµi nªn
tæn th¬ng thêng réng,
cã khi c¶ th©n m×nh.
• ë VN bÖnh hay gÆp ë
vïng d©n téc Ýt ngêi,
rÊt khã ch÷a.
23. NÊm mãng (tinea unguum,
onychomycosis)
• Do Tric ho p hy to n vµ Ep id e rm o p hy to n.
• Tæn th¬ng b¾t ®Çu tõ bê tù do, mãng
nhiÔm nÊm khi BN g·i hoÆc tõ lng bµn tay,
bµn ch©n lan vµo mãng, ngîc l¹i mãng bÞ
nhiÔm nÊm cã thÓ reo r¾c bµo tö sang vïng
da kh¸c.
• Mãng lç chç dµy lªn, vµng ®ôc, biÕn d¹ng, cã
nh÷ng m¶nh vôn nh lâi sËy, c¹o ra cã mÇu
h¬i vµng, mãng dÇn dÇn t¸ch khái nÒn mãng.
• Tæn th¬ng cã thÓ lan tíi mãng kh¸c hoÆc
vïng da kh¸c, ®«i khi g©y viªm quanh mãng,
tiÕn triÓn dai d¼ng, hay t¸i ph¸t.
25. NÊm kÏ
• Do T. rubrum , T. m e nta g ro p hy te s , E. flo c c o s um …
• BÖnh gÆp nhiÒu khi ®i giÇy, t¾m bÓ nhiÒu,
mïa níc hoÆc nh÷ng ®ît ma dÇm. Mïa hÌ må
h«i Èm ít ë c¸c kÏ ch©n, ®i giÇy cao su kÝn lµ
®iÒu kiÖn thuËn lîi dÔ m¾c bÖnh.
• VÞ trÝ: thêng ë kÏ ngãn ch©n 3 - 4 do kÏ sÝt
h¬n.
• Tæn th¬ng: da bît tr¾ng hoÆc trît loÐt, rÊt
ngøa, næi môn níc ë ria c¸c ngãn. Lan sang kÏ
kh¸c, lªn mu bµn ch©n hay xuèng lßng bµn
ch©n. DÔ bÞ nhiÔm trïng g©y môn mñ, vÈy da,
26. DÞ øng do nÊm da
(Dermatophytid,"Id" reaction)
• C¸c tæn th¬ng ë
xa n¬i nÊm kÝ
sinh, t¹i chç XN
kh«ng thÊy nÊm,
mÊt ®i khi bÖnh
nÊm ®iÒu trÞ
khái.
• T. m e nta g ro p hy te s
, T. ve rruc o s um . . .
• BiÓu hiÖn: tæ
27. ChÈn ®o¸n
Dùa vµo dÞch tÔ, l©m sµng vµ xÐt nghiÖm:
• DÞch tÔ: trong ®¬n vÞ cã nhiÒu bÞ nÊm da,
ngêi nghi ngê bÞ bÖnh cã tiÕp xóc trùc tiÕp
hay gi¸n tiÕp víi BN...
• L©m sµng: BÖnh nÊm da thêng m·n tÝnh dai
d¼ng, nhÊt lµ bÖnh do T. rubrum . Thêng chÈn
®o¸n ph©n biÖt víi c¸c bÖnh da kh¸c nh v¶y
nÕn, chµm, phong, viªm nang l«ng s©u, bÖnh
da cã pháng níc kh¸c, chèc do liªn cÇu...
28. XÐt nghiÖm
• ®Ìn Wood: t¹o ra tia cùc tÝm bíc sãng 3.660
Ao, cho BN vµo buång tèi, chiÕu ®Ìn c¸ch da
®Çu bÖnh nh©n 15 - 30 cm, sîi tãc nhiÔm
nÊm sÏ ph¸t huúnh quang (mµu xanh vµng
s¸ng nÕu nhiÔm Ma ud o uinii, Mc a nis ,
.
.
Mfe rrug ine um , mµu xanh tr¾ng ®ôc nÕu
.
nhiÔm T. s c ho e nle inii).
• XN trùc tiÕp: vÈy da, tãc, mãng... b»ng dung
30. Nu«i cÊy
• MT Sabouraud cã cloramphenicol vµ
cycloheximid ë nhiÖt ®é phßng, cã thÓ sau
1- 3 tuÇn míi thÊy nÊm mäc.
• Dùa h×nh th¸i ®¹i thÓ, vi thÓ ®Ó ®Þnh lo¹i,
cã thÓ ph¶i dùa vµo c¸c nghiÖm ph¸p sinh
häc nh: nghiÖm ph¸p xuyªn tãc, c¸c yÕu tè
32. §iÒu trÞ
Nguyªn t¾ c:
• Ph¸t hiÖn sím, ®iÒu trÞ kÞp thêi (khi bÖnh gi¶n
®¬n, lÎ tÎ, cha thµnh dÞch).
• §iÒu trÞ liªn tôc, triÖt ®Ó, ®ñ thêi gian.
• Dïng thuèc thÝch hîp tïy vïng da, tïy ngêi, møc
®é bÖnh.
• Tr¸nh kú cä m¹nh, c¹o s¸t da khi b«i thuèc.
• KÕt hîp ®iÒu trÞ víi dù phßng.
33. §iÒu trÞ
NÕu bÖnh chØ ë da, kh«ng cã biÕn chøng chØ
cÇn b«i thuèc t¹i chç. BÖnh nÊm da ®Çu, nÊm
mãng, nÊm da m·n tÝnh hoÆc lan réng, thuèc t¹i
chç Ýt t¸c dông cÇn kÕt hîp thuèc uèng.
Thuèc ®«ng y: dung dÞch cån rÔ uy linh tiªn (kiÕn
cß) 30-50%, cån l¸ hoÆc rÔ muång tr©u 20 30%, cån l¸ chót chÝt, cao s¨ng lÎ...
34. §iÒu trÞ
• Thuèc níc ASA (aspirin 10g, salicylic natri 8g, alcool 700
100ml), BSI (axit benzoic 2g, axit salicylic 2g, iod 2g, alcool 700
100ml).
• Thuèc mì: benzosali, axit salicylic 1 - 2%,
Whitfield (acid benzoic 6g, acid salicylic 3g, vaselin
100g ), azole (miconazole, clotrimazole,
ketoconazole...), terbinafine...
• Ph¸c ®å Côc Qu©n y ®iÒu trÞ h¾c lµo:
– TuÇn 1: ASA BSI b«i s¸ng chiÒu.
– TuÇn 2: s¸ng b«i BSI, chiÒu b«i mì benzosali.
– TuÇn 3 - ®Õn khái: mì benzosali b«i s¸ng chiÒu.
Cã thÓ kÕt hîp griseofulvin 0,25 × 4 viªn/ ngµy × 3 -
35. §iÒu trÞ
• Thuèc uèng: griseofulvin, azole (ketoconazole,
itraconazole ...), allilamines (terbinafine).
• Mét sè ph¸c ®å ®iÒu trÞ nÊm da:
– NÊm mãng: terbinafine 250 mg/ngµy x 6 tuÇn víi
nÊm mãng tay, 12 tuÇn víi nÊm mãng ch©n, cã thÓ
thay thÕ b»ng itraconazole 200 mg/ngµy x 3 th¸ng.
– NÊm tãc: griseofulvin 500mg/ngày cho ®Õn khi lành
(6-8 tuÇn), terbinafine 250 mg/ngày x 4 tuÇn,
itraconazole100 mg/ngày x 4 tuÇn.
– NÊm da lan réng: griseofulvin 500 mg/ngày cho ®Õn
khi lành (4-6 tuÇn), terbinafine 250 mg/ngày x 2-4
tuÇn, itraconazole 100 mg/ngày trong x 15 ngày hay
200 mg/ngày x 7 ngµy.
36. Phßng chèng
Phßng c¸ nh©n: gåm c¸c biÖn ph¸p b¶o vÖ da.
• T¾m giÆt ®Òu, kh«ng ®Ó må h«i, bôi bÆm b¸m
l©u trªn da, tr¸nh kú cä, c¹o s¸t m¹nh trªn da. Gi÷
kh« c¸c nÕp bÑn, kÏ ch©n... sau khi t¾m röa.
• Tr¸nh nÊm da ë ®Çu, tãc: lu«n gi÷ s¹ch da ®Çu,
tãc, tr¸nh bôi, Èm ít. Kh«ng nªn dïng c¸c lo¹i xµ
phßng géi ®Çu cã nhiÒu chÊt kiÒm lµm tãc kh«
vµ dÔ rông. Nªn géi ®Çu b»ng níc bå kÕp,
chanh, níc l¸ døa, l¸ bëi...
• Thêng xuyªn c¾t mãng tay, mãng ch©n, tãc...
• Tr¸nh mÆc quÇn ¸o qu¸ Èm ít, quÇn lãt kh«ng
nªn dïng v¶i nilon vµ qu¸ chËt g©y x©y s¸t da, bÝ
37. Phßng chèng
Phßng tËp thÓ:
• VÖ sinh m«i trêng: n¬i ë ph¶i tho¸ng m¸t, nhµ
cöa cao r¸o, s¹ch sÏ, tr¸nh bôi bËm, níc t¾m
®ñ dïng, s¹ch, cã x«, chËu, cã d©y ph¬i ngoµi
n¾ng.
• VÖ sinh nhµ cöa, quÇn ¸o, ch¨n mµn, giêng
chiÕu lµ nh÷ng n¬i lu gi÷ bµo tö nÊm.
• Kh«ng dïng chung lîc, kh¨n lau, quÇn ¸o, ch¨n
mµn...
• Ph¸t hiÖn sím, ®iÒu trÞ kÞp thêi triÖt ®Ó
bÖnh nh©n. Khi cã ngêi bÞ nÊm da nªn c¸ch
38. Phßng chèng
Phßng bÖnh nÊm da b»ng hãa chÊt:
• VËn ®éng viªn, bé ®éi vµ nh÷ng ®èi tîng thêng
xuyªn ®i giÇy cã thÓ dïng bét talc cã axit
undecylenic r¾c vµo giÇy, tÊt ®Ò phßng nÊm kÏ.
• NaPCP (natripentachlorophenolat) 1% kÕt hîp víi
kÏm sulfat 1% phun vµo c¸c th¶m chïi ch©n, th¶m
tr¶i trong nhµ ®Ó phßng nÊm kÏ.
• T¹i VN, Bé m«n - Khoa Da liÔu HVQY nghiªn cøu
øng dông tÈm NaPCP vµ sulfat kÏm vµo quÇn lãt
phßng chèng nÊm ë th¾t lng, m«ng, bÑn cho bé
®éi ®· thu ®îc kÕt qu¶ tèt.
