[Ringkasan] Modul ini memperkenalkan konsep asas anatomi dan fisiologi. Ia membincangkan anatomi sebagai kajian struktur tubuh manusia manakala fisiologi sebagai kajian fungsi tubuh. Modul ini juga menjelaskan jenis-jenis anatomi dan bagaimana anatomi dan fisiologi berkaitan dalam kajian sistem tubuh manusia.

1. PROGRAM PENSISWAZAHAN GURU
SEKOLAH RENDAH (PGSR)
MOD KURSUS DALAM CUTI
IJAZAH SARJANA MUDA PERGURUAN IPG
MODUL PENDIDIKAN JASMANI
PJM 3106
ANATOMI DAN FISIOLOGI
BAHAGIAN PENDIDIKAN GURU
SEKTOR PEMBANGUNAN PROFESIONALISME KEGURUAN
KEMENTERIAN PELAJARAN MALAYSIA
Berkuat kuasa pada Nov 2009
1

2. MODUL INI DIEDARKAN UNTUK KEGUNAAN PELAJAR-PELAJAR YANG
BERDAFTAR DENGAN BAHAGIAN PENDIDIKAN GURU, KEMENTERIAN
PELAJARAN MALAYSIA BAGI MENGIKUTI PROGRAM PENSISWAZAHAN
GURU SEKOLAH RENDAH (PGSR) IJAZAH SARJANA MUDA PERGURUAN.
MODUL INI HANYA DIGUNAKAN SEBAGAI BAHAN PENGAJARAN DAN
PEMBELAJARAN BAGI PROGRAM-PROGRAM TERSEBUT.
Cetakan Nov 2009
Bahagian Pendidikan Guru
Sektor Pembangunan Profesionalisme Keguruan
Kementerian Pelajaran Malaysia
2

3. Falsafah Pendidikan Kebangsaan
Pendidikan di Malaysia adalah suatu usaha berterusan ke arah
memperkembangkan lagi potensi individu secara menyeluruh dan bersepadu
untuk mewujudkan insan yang seimbang dan harmonis dari segi intelek,
rohani, emosi, dan jasmani berdasarkan kepercayaan dan kepatuhan kepada
Tuhan. Usaha ini adalah bagi melahirkan rakyat Malaysia yang berilmu
pengetahuan, berketrampilan, berakhlak mulia, bertanggungjawab, dan
berkeupayaan mencapai kesejahteraan diri serta memberi sumbangan
terhadap keharmonian dan kemakmuran keluarga, masyarakat, dan negara.
FalFalsafah Pendidikan Guru
Guru yang berpekerti mulia, berpandangan progresif dan saintifik, bersedia
menjunjung aspirasi negara serta menyanjung warisan kebudayaan negara,
menjamin perkembangan individu, dan memelihara suatu masyarakat yang
bersatu padu, demokratik, progresif, dan berdisiplin.
Cetakan Nov 2009
Kementerian Pelajaran Malaysia
Hak cipta terpelihara. Kecuali untuk tujuan pendidikan
yang tidak ada kepentingan komersial, tidak
dibenarkan sesiapa mengeluarkan atau mengulang
mana-mana bahagian artikel, ilustrasi dan kandungan
buku ini dalam apa-apa juga bentuk dan dengan apa-
apa cara pun, sama ada secara elektronik, fotokopi,
mekanik, rakaman atau cara lain sebelum mendapat
izin bertulis daripada Pengarah Bahagian Pendidikan
Guru, Kementerian Pelajaran Malaysia.
3

4. KANDUNGAN
MUKA
Falsafah Pendidikan Kebangsaan i
Falsafah Pendidikan Guru i
Notis Hak Kerajaan ii
Kata Alu-aluan v
Panduan Pelajar vi - vii
Pengenalan viii
Agihan Tajuk ix - x
1- 12
Tajuk 1 : PENGENALAN KEPADA ANATOMI DAN
FISIOLOGI
1.1 Konsep asas anatomi dan fisiologi
1.2 Organisasi Struktur Tubuh
1.3 Regulasi homeostasis oleh sistem organ
43 – 72
Tajuk 2 : PERINGKAT KIMIA, SELULAR DAN TISU
ORGANISMA
2.1 Bahan Atom dan Molekul
73 – 79
2.2 Tisu-tisu Badan
Tajuk 3: SISTEM SARAF
3.1 Pengenalan
80 – 89
3.2 Struktur dan Fungsi
3.3 Perjalanan Impuls
Tajuk 4: SISTEM ENDOKRIN
90 – 96
4.1 Pengenalan
4.2 Fungsi dan Ciri-ciri Hormon
4.3 Kalenjar Endokrin Utama
Tajuk 5 : SISTEM INTEGUMENTARI
5.1 Pengenalan
97 - 107
5.2
5.3
Tajuk 6 : SISTEM RESPIRASI
6.1 Pengenalan
6.2 Jenis-jenis Respirasi
Tajuk 7 : SISTEM URINARI
7.1 Pengenalan
7.2 Struktur dan Fungsi
Tajuk 8 : SISTEM PENGHADAMAN
8.1 Pengenalan
8.2 Struktur dan Fungsi
Tajuk 9 : PEMAKANAN DAN METABOLISMA
4

5. 9.1 Pengenalan
9.2 Konsep dan Definasi
9.3 Mekanisma Kabohidrat, Lipid dan Protein
Rujukan 108
Panel Penulis Modul 109
Panel Pemurni Modul 110
5

6. 6

7. PANDUAN PELAJAR
Modul ini disediakan untuk membantu anda menguruskan pembelajaran anda agar anda
boleh belajar dengan lebih berkesan. Anda mungkin kembali semula untuk belajar secara
formal selepas beberapa tahun meninggalkannya. Anda juga mungkin tidak biasa dengan
mod pembelajaran arah kendiri ini. Modul ini memberi peluang kepada anda untuk
menguruskan corak pembelajaran, sumber-sumber pembelajaran, dan masa anda.
Pembelajaran arah kendiri memerlukan anda membuat keputusan tentang pembelajaran
anda. Anda perlu memahami corak dan gaya pembelajaran anda. Adalah lebih berkesan
jika anda menentukan sasaran pembelajaran kendiri dan aras pencapaian anda. Dengan
cara begini anda akan dapat melalui kursus ini dengan mudah. Memohon bantuan apabila
diperlukan hendaklah dipertimbangkan sebagai peluang baru untuk pembelajaran dan ia
bukannya tanda kelemahan diri.
Modul ini ditulis dalam susunan tajuk. Jangka masa untuk melalui sesuatu tajuk bergantung
kepada gaya pembelajaran dan sasaran pembelajaran kendiri anda. Latihan-latihan
disediakan dalam setiap tajuk untuk membantu anda mengingat semula apa yang anda
telah pelajari atau membuatkan anda memikirkan tentang apa yang anda telah baca. Ada di
antara latihan ini mempunyai cadangan jawapan. Bagi latihan-latihan yang tiada mempunyai
cadangan jawapan adalah lebih membantu jika anda berbincang dengan orang lain seperti
rakan anda atau menyediakan sesuatu nota untuk dibincangkan semasa sesi tutorial.
Modul ini akan menggantikan satu kredit bersamaan dengan lima belas jam interaksi
bersemuka dalam bilik kuliah. Tiada kuliah atau tutorial diadakan untuk tajuk-tajuk dalam
modul ini. Walau bagaimanapun, anda boleh berbincang dengan pensyarah, tutor atau
rakan anda melalui email jika terdapat masalah berhubung dengan modul ini.
Anda akan mendapati bahawa ikon digunakan untuk menarik perhatian anda agar pada
sekali imbas anda akan tahu apa yang harus dibuat. Lampiran A menerangkan kepada anda
makna-makna ikon tersebut.
Anda juga diperlukan untuk menduduki peperiksaan bertulis pada akhir kursus. Tarikh dan
masa peperiksaan akan diberitahu apabila anda mendaftar. Peperiksaan bertulis ini akan
dilaksanakan di tempat yang akan dikenal pasti.
TIP UNTUK MEMBANTU ANDA MELALUI KURSUS INI
1. Cari sudut pembelajaran yang sunyi agar anda boleh meletakkan buku dan diri anda
untuk belajar. Buat perkara yang sama apabila anda pergi ke perpustakaan.
2. Peruntukkan satu masa setiap hari untuk memulakan dan mengakhiri pembelajaran
anda. Patuhi waktu yang diperuntukkan itu. Setelah membaca modul ini teruskan
membaca buku-buku dan bahan-bahan rujukan lain yang dicadangkan.
3. Luangkan sebanyak masa yang mungkin untuk tugasan tanpa mengira sasaran
pembelajaran anda.
4. Semak dan ulangkaji pembacaan anda. Ambil masa untuk memahami pembacaan
anda.
5. Rujuk sumber-sumber lain daripada apa yang telah diberikan kepada anda. Teliti
maklumat yang diterima.
7

8. 6. Mulakan dengan sistem fail agar anda tahu di mana anda menyimpan bahan-bahan
yang bermakna.
7. Cari kawan yang boleh membantu pembelajaran anda.
8

9. PENGENALAN
Kursus PJM3106 Anatomi dan Fisiologi merupakan kursus wajib bagi Program Ijazah
Sarjana Muda Pendidikan major PJ. Kursus tiga kredit ini 3(2+1) meliputi 30 jam teori dan 30
jam amali. Terdapat lima belas tajuk kesemuanya seperti yang digariskan dalam pro forma
kursus. Tajuk-tajuk yang dimaksudkan ialah pengenalan kepada anatomi dan fisiologi,
Peringkat kimia, selular dan tisu organisma, Sistem integumentari, Sistem rangka, Sistem
otot, Sistem saraf, Sistem endokrina, Darah, Jantung, Saluran dan Peredaran darah, Sistem
limfatik dan imuniti, Sistem respirasi, Sistem penghadaman, Pemakanan dan metabolisma
serta Sistem urinari. Kursus ini akan dijalankan dalam dua fasa iaitu , komponen teori
akan menggunakan modul sepenuhnya manakala komponen amali akan dikendalikan
secara kuliah bersemuka.
9

10. AGIHAN TAJUK
Panduan Kepada Pengguna
Kandungan modul ini akan menggantikan satu kredit bersamaan dengan lima belas jam
interaksi bersemuka. Jadual di bawah menjelaskan agihan tajuk-tajuk untuk interaksi
bersemuka atau pembelajaran melalui modul.
(Agihan Tajuk Interaksi Bersemuka dan Modul Mengikut Kursus Proforma)
Interaksi
Bil Tajuk/Topik Modul Jum
Bersemuka
(jam) Jam
(jam)
 Pengenalan kepada Anatomi dan
1 - 1 1
Fisiologi
 Peringkat kimia, selular dan tisu
2 2 1 3
organisma
3  Sistem Rangka 8 - 8
4  Sistem Otot 8 - 8
5  Sistem Saraf 4 4 8
6  Sistem Endokrina 1 1 2
7  Jantung 6 - 6
8  Darah 2 - 2
9  Saluran Peredaran Darah 4 - 4
10  Sistem Integumentari 1 1 2
11  Sistem Respirasi 4 4 8
12  Sistem Limfatik dan Imuniti 2 - 2
13  Sistem Urinari 1 1 2
14  Sistem Penghadaman 1 1 2
15  Pemakanan dan metabolisme 1 1 2
Jumlah 45 15 60
10

11. TAJUK 1 PENGENALAN KEPADA ANATOMI DAN FISIOLOGI
Sinopsis
Tajuk-tajuk dalam modul ini merangkumi konsep asas, struktur dan fungsi serta regulasi
homeostasis oleh sistem organ. Modul ini juga dibekalkan dengan soalan latihan dan
senarai bahan rujukan.
Hasil Pembelajaran
1. Mengenal pasti konsep asas sains anatomi dan fisiologi
2. Membincangkan struktur dan fungsi anatomi dan fisiologi
3. Membincangkan regulasi homeostasis oleh sistem organ
Kerangka konsep tajuk-tajuk modul ini
Pengenalan Kepada
Anatomi dan
Fisiologi
Regulasi
homeostasis oleh
Konsep Asas Struktur dan Fungsi
sistem organ
1.0 Konsep asas anatomi dan fisiologi
1.1 Pengenalan
Anatomi ialah kajian tentang struktur tubuh dan hubungan di antara bahagian-
bahagiannya. Perkataan ‘anatomi’ berasal daripada perkataan Greek ‘anatom’ yang
bermakna “memotong”, maka anatomi boleh dianggap sebagai kajian dengan
memotong (diseksi). Sementara itu, fisiologi pula boleh didefinisikan sebagai kajian
tubuh manusia dalam keadaan normal. Kajian ini berkait rapat dengan
pengetahuan tentang semua makhluk hidup yang terangkum dalam kajian biologi.
Bidang ini juga berkait rapat dengan kajian tindakan fizikal dan pergerakan yang
berlaku dalam badan.
11

12. Anatomi dan Fisiologi
Manusia
Sains Anatomi dan
Sistem Rangka Sendi Sistem Otot
Fisiologi
Rajah 1.1 : Pengenalan kepada Anatomi dan Fisiologi
Terdapat beberapa jenis anatomi iaitu anatomi regional, anatomi fungsi dan anatomi
makroskopik. Anatomi regional ialah kedudukan geografi bahagian tubuh dan setiap
region atau daerah. Contohnya kaki, dada, kepala dan lain-lain anggota yang terdiri
daripada struktur atau susunan umum yang terdapat pada semua bahagian tubuh
badan. Anatomi fungsi pula adalah kajian tentang kedudukan dan hubungan antara
satu bahagian tubuh dengan yang lain. Ia juga menerangkan tentang kegunaan
setiap struktur dan sistem tisunya. Anatomi makroskopik adalah penglihatan struktur-
struktur tertentu dengan hanya menggunakan mata kasar.
Manakala, fisiologi pula adalah kajian yang berkaitan dengan fungsi pada
keseluruhannya serta struktur dan organ-organ yang terdapat dalam tubuh badan.
Oleh itu, mari kita lihat apa yang dikatakan sebagai anatomi dan fisiologi.
1.1 Organisasi Struktur Tubuh
(a) Kepala dan leher
Seperti yang kita ketahui, kepala adalah bahagian yang paling utama pada tubuh
badan. Permukaan bahagian hadapan kepala dikenali sebagai muka. Manakala
bahagian dalam kepala pula terdapat kaviti mulut, kaviti nasal, kaviti orbital, kaviti
telinga dan kaviti kranium.
Leher pula terletak di antara kepala dan toraks. Leher terdiri daripada bahagian
atas esofagus, larinks, saraf-saraf kranial dan pembuluh darah. Selain daripada
itu, kelenjar tiroid, paratiroid dan nodus-nodus limfa.
(b) Badan
Badan terbahagi kepada bahagian toraks, bahagian abdomen dan pelvis. Toraks
terletak di antara leher dan abdomen. Toraks ialah bahagian atas trunkus.
Terdapat beberapa bahagian utama di dalam toraks seperti jantung, paru-paru,
pembuluh darah, trakea dan esofagus. Rangka dinding toraks terbentuk oleh
12

13. kolum vertebra di belakang, tulang-tulang rusuk di lateral dan tulang sternum di
hadapan.
Abdomen merupakan bahagian inferior trunkus badan. Ia dipisahkan daripada
toraks oleh otot diafragma. Organ yang terletak di dalam abdomen terdiri daripada
trek gastrousus, hepar, pankreas, pundi hempedu, limpa dan ginjal.
Jika kita lihat, pelvis adalah bahagian paling bawah trunkus badan. Pelvis terletak
di antara dua tulang pinggul. Organ yang terletak di dalam kaviti pelvis terdiri
daripada pundi kencing, organ pembiakan internal dan juga bahagian bawah trek
gastrousus.
(c) Anggota
Anggota tubuh badan dibahagikan kepada dua bahagian iaitu anggota bahagian
atas dan anggota bahagian bawah.
Rajah 1.2: Pandangan hadapan tubuh manusia menunjukkan bahagian dan
kawasannya.
13

14. Untuk memahami badan manusia, kita mesti mengkaji organisasinya pada
pelbagai tahap yang berbeza dari submikroskopik hingga makroskopik. Pertalian di antara
pelbagai tahap organisasi ialah seperti di bawah.
Levels
Rajah 1.3 : Struktur organisasi tubuh badan
Tahap Kimia.
• Unit bahan terkecil yang stabil ialah atom.
• Gabungan atom menjadi molekul dengan bentuk yang kompleks.
• Setiap bentuk khusus molekul menentukan fungsinya.
Tahap Selular
• Pelbagai molekul berinteraksi menjadi struktur yang lebih besar dan mempunyai
•
fungsi khusus di dalam sel.
Sel merupakan unit hidup terkecil di badan 2 Ce
Ce
• Sel-sel ini menjadi organisasi tahap selular.
Tahap Tisu
• Tisu terdiri daripada sel- sel yang serupa.
• Sel-sel ini bekerja bersama-sama melakukan fungsi tertentu.
• Sebagai contoh, sel-sel otot jantung membentuk tisu otot kardiak merupakan
organisasi tahap tisu.
14

15. Tahap Organ
• Organ terdiri daripada dua atau lebih tisu yang sama-sama bekerja melakukan
fungsi tertentu.
• Sebagai contoh, jantung adalah organ dengan dindingnya terdiri daripada lapisan
otot kardiak dan lain-lain tisu.
Tahap Sistem Organ
• Organ-organ berinteraksi di sistem organ.
• Setiap kali menguncup, jantung mengepam darah ke talian saluran darah. Secara
bersama, jantung, darah dan saluran darah membentuk sistem kardiovaskular
iaitu organisasi tahap sistem organ.
Tahap organisasi
• Semua sistem organ badan bekerja sama mengekalkan kehidupan dan kesihatan.
• Ini merupakan organisasi tahap tertinggi manusia.
Organisasi pada setiap tahap menentukan cirri-ciri struktur dan fungsi pada tahap
yang lebih tinggi. Susunan atom dan molekul pada tahap kimia menghasilkan filamen
protein. Sebagai contoh, filamen protein pada tahap selular menjadi sel-sel otot kardiak.
Pada tahap tisu pula, sel-sel ini berkait menjadi tisu otot kardiak. Struktur tisu memastikan
penguncupan yang selaras dan menghasilkan denyutan. Anatomi dalaman organ jantung
membolehkan ia bertindak seperti pam. Jantung yang menakung darah bersambung
dengan salur darah mengepam darah melalui atrium dan ventrikel dalam sistem
kardiovaskular.
Sesuatu yang menjejaskan sistem akan memberi kesan kepada komponen-komponen
sistem tersebut. Sebagai contoh, jika berlaku kemalangan dan kehilangan darah yang
banyak maka jantung tidak dapat berfungsi dengan berkesan. Akibatnya bukan sahaja
sistem kardiovaskular terganggu malah sel-sel, tisu-tisu dan organ-organ lain di seluruh
akan badan turut terganggu kerana mengalami kekurangan oksigen yang dibekalkan oleh
darah.
15

16. 1.1.2 Homeostasis
H mo ta
o es
3 In t:
pu
Rajah 1.4 : Mekanisma Kawalan Homeostasis
Informa
sen alo
t
Homeostasis adalah satu tindakan yang dilakukan oleh organisma untuk mengekalkan
kestabilan persekitaran dalaman melalui pengawalan suhu badan, peredaran oksigen dan
afferen
kandungan mineral (potasium, sodium dan klorida) di dalam sel badan. Homeostasis
t
dicapai melalui satu mekanisme yang dikenali sebagai pengawalan tindak balas negatif.
path ay
w
Apabila keadaan tidak stabil dalam badan dikesan, maklumat ini akan dihantar kepada
regulator fisiologikal. Seterusnya, regulator fisiologikal akan menyebabkan perubahan
kepada fungsi badan bagi menentang atau mengatasi keadaan tidak stabil tersebut.
Misalnya, apabila kita bersenam, otot akan bekerja keras dan menyebabkan bahagian
otot tertentu mengalami kekurangan oksigen. Kesannya, ketegangan akan wujud dan
mengakibatkan tindak balas negatif berlaku, misalnya kadar denyutan nadi dan kadar
pernafasan akan meningkat. Perubahan ini akan menyebabkan oksigen dihantar ke
bahagian otot yang memerlukan oksigen dan seterusnya menghapuskan ketegangan
R pt
ece
yang wujud.
Gangguan homeostasis
Gangguan homeostasis berlaku apabila permintaan terhadap sistem tubuh badan
melebihi keupayaan sel tubuh badan untuk bertindak balas bagi mengekalkan
2 C an
h ge
keadaan asal. Namun, sistem tubuh badan akan bertindak untuk mewujudkan
keadaan yang stabil (homeostasis). Contohnya, suhu badan meningkat semasa
detected
seseorang bersenam selama 60 minit, tetapi gangguan (peningkatan suhu badan)
tersebut dapat diatasi selepas 40 minit, iaitu suhu badan dikekalkan tanpa
by receptor
peningkatan (Power & Howley, 2001). Rajah 1.11 menunjukkan proses gangguan
homeostasis.
16

17. OTAK
Perubahan persekitaran PENGESAN
fizikal dan kimia Dikesan oleh sel-sel
Kekurangan oksigen
Peningkatan kandungan
asid dalam darah PENYATU
Membuat keputusan
PENGAWAL ATUR/ REGULATOR
Memberi maklum balas kepada sel-sel
untuk mengawal pernafasan.
Gangguan homeostasis
Mula bersenam
HOMEOSTASIS
TINDAK BALAS
Kadar pernafasan laju untuk menentang gangguan.
Mengurangkan kecepatan membebaskan karbon dioksida dan
meningkatkan penyerapan oksigen.
Mengurangkan kandungan asid dalam darah.
Rajah 1.5 : Proses gangguan homeostasis
SEMAK KENDIRI 1.1
1. Apakah kepentingan anatomi dan fisiologi kepada
kehidupan kita?
2. Bagaimana sistem-sistem organ yang lain berhubung
kait dengan sistem rangka dari segi fisiologi?
TUGASAN TERARAH
Bagi meningkatkan pengetahuan, anda disaran agar mendapatkan dan mengumpulkan
maklumat tambahan dari bahan bacaan dan bahan multimedia yang berkaitan komponen
kecergasan keseluruhan seperti kecergasan fizikal, mental, sosial dan emosi.
17

18. LAMAN WEB
http://en.wikipedia.org/wiki/Physical_fitness
http://www.cyberparent.com/fitness/five.htm
http://www.cdc.gov/nccdphp/dnpa/physical/everyone/glossary/index.htm
http://www.brianmac.co.uk/conditon.htm
PORTFOLIO
Dokumen atau tugasan perlu disimpan dalam portfolio dan diserahkan kepada
pensyarah dalam bentuk ‘soft’ dan ‘hard’ copy.
RUJUKAN
Teng Boon Tong. (1984). Pendidikan jasmani dan kesihatan. Kuala Lumpur: Longman
Malaysia.
Wee Eng Hoe. (1998). Pengajaran pendidikan jasmani dan kesihatan(pengkhususan).
Shah Alam: Fajar Bakti.
Mosston, M. & Ashworth, S. (2002). Teaching physical education (5th edition). San
Francisco, CA: Benjamin Cummings.
18

19. Tajuk 2 PERINGKAT KIMIA, SELULAR DAN TISU ORGANISMA
Sinopsis
Tajuk-tajuk dalam modul ini merangkumi konsep asas, struktur dan fungsi serta regulasi
homeostasis dalam sistem organ. Modul ini juga dibekalkan dengan soalan latihan dan
senarai bahan rujukan.
Hasil Pembelajaran
Setelah selesai membaca modul ini, diharap anda dapat:
1. Mengenalpasti bahan-bahan kimia utama
2. Menerangkan konsep keseimbangan
3. Struktur membran dan fungsi
4. Menjelaskan mekanisma pengeluaran penyimpanan dan penggunaan tenaga
5. Membincangkan jenis dan fungsi tisu utama
Kerangka konsep tajuk-tajuk modul ini
Peringkat
kimia,
selular
dan tisu
Konsep Struktur Jenis dan
Mekanisma
Pengenalan Keseimban Membran Fungsi
Asas
gan dan fungsi Tisu
19

20. 1.1 Bahan: Atom dan Molekul
Rajah 1.1 : Atom dan Molekul
1.1.1 Struktur Atom
• Atom merupakan unit bahan yang terkecil dan terdiri daripada proton, neutron
dan elektron.
• Unsur mengandungi atom-atom dengan jumlah proton yang sama banyak.
• Di dalam atom terdapat awan elektron yang mengelilingi nukleus.
1.1.2 Ikatan dan Sebatian kimia
• Ikatan ion terhasil daripada tarikan di antara ion iaitu atom yang mendapat
atau kehilangan elektron.
• Kation adalah bercaj positif.
• Anion adalah bercaj negatif.
• Atom boleh bergabung menjadi molekul.
• Kombinasi atom daripada pelbagai unsur membentuk sebatian
• Setengah atom berkongsi electron untuk membentuk molekul yang
bercantum berdasarkan ikatan kovalen.
• Ikatan hidrogen ialah daya tarikan di antara atom hidrogen yang bercaj positif
dengan atom pada molekul lain yang bercaj negatif.
• Ikatan hidrogen boleh memberi kesan kepada bentuk dan kandungan
molekul.
20

21. 1.2 Notasi Kimia
• Notasi kimia membolehkan kita menerangkan tindakbalas di antara bahan
yang menjana satu atau lebih hasilan.
1.3 Reaksi Kimia
• Metabolisma merujuk kepada semua tindakbalas kimia di dalam badan.
• Sel-sel memerangkap, menyimpan dan mengguna tenaga untuk
mengekalkan homeostasis dan menyokong fungsi yang diperlukan.
1.3.1 Konsep Asas Tenaga
• Kerja melibatkan pergerakan objek atau perubahan struktur fizikal,
• Tenaga ialah keupayaaan melakukan kerja.
• Dua jenis tenaga utama ialah tenaga kinetik dan tenaga keupayaan.
• Tenaga kinetik ialah tenaga pergerakan.
• Tenaga keupayaan ialah tenaga yang disimpan hasil daripada kedudukan
atau struktur objek.
• Pertukaran dari tenaga keupayaan kepada tenaga kinetik tidak seratus
peratus efisyen.
• Setiap pertukaran tenaga akan menghasilkan haba.
1.3.2 Jenis tindakbalas
• Tindakbalas kimia boleh dikelasifikasikan sebagai dekomposisi, sintesis atau
pertukaran tindakbalas.
• Sel mendapat tenaga untuk melakukan fungsi melalui katabolisma iaitu
pemecahan molekul kompleks.
• Anabolisma merupakan sintesis molekul organik baru.
1.3.3 Tindakbalas Kebalikan
• Tindakbalas kebalikan terdiri daripada tindakbalas serentak sintesis dan
dekomposisi.
• Pada tahap equilibrium, kadar tindakbalas sintesis dan dekomposisi adalah
seimbang.
21

22. 1.3.4 Enzim dan Tindakbalas Kimia
• Tenaga aktivasi ialah jumlah tenaga yang diperlukan untuk memulakan satu
tindakbalas.
• Enzim mengawal kebanyakan tindakbalas kimia badan.
• Enzim merupakan pemangkin yang terlibat di dalam tindakbalas tanpa
mengalami perubahan kekal.
1.4 Sebatian Inorganik
• Nutrient dan metabolik boleh dikelasifikasikan sebagai sebatian organik atau
inorganik.
1.4.1 Karbon dioksida dan Oksigen
• Sel badan yang hidup mengambil oksigen dan menghasilkan karbon
dioksida.
1.4.2 Air dan kandungannya
• Air merupakan komponen inorganik terpenting badan.
• Air merupakan solvent yang amat baik, kapasiti haba yang tinggi dan terlibat
di dalam tindakbalas metabolic badan.
• Banyak sebatian inorganik mengalami ionisasi atau larut di dalam air untuk
membentuk ion.
1.4.3 Asid dan Alkali Inorganik
• Asid melepaskan ion hidrogen ke dalam cecair.
• Alkali mengeluarkan ion hidrogen daripada cecair.
• pH cecair menunjukkan konsentrasi ion hidrogen yang ia ada.
• Cecair dikelasifikasikan sebagai neutral jika ph ialah 7.
• Cecair dikelasifikasikan sebagai berasid jika ph kurang daripada 7.
• Cecair dikelasifikasikan sebagai alkali jika ph lebih daripada 7.
• Buffer mengekalkan pH pada had normal iaitu di antara 7.35 hingga 7.45 di
dalam cecair.
22

23. 1.4.4 Garam
• Garam adalah sebatian ionik di mana cationnya bukan H+ dan anion OH-.
• Garam adalah elektrolit, sebatian yang larut di dalam air dan konduksi arus
elektrik.
1.5 Sebatian Organik
• Sebatian organik mengandungi karbon dan hydrogen juga selalunya oksigen.
• Molekul organik yang besar dan kompleks termasuklah karbohidrat, lipid,
protein dan asid nukleik.
1.5.1 Karbohidrat
• Karbohidrat merupakan sumber tenaga yang paling penting di dalam proses
metabolik.
• Tiga jenis utama karbohidrat ialah monosakarida, disakarida dan
polisakarida.
1.5.2 Lipids
• Lipid merupakan molekul yang tidak larut air seperti lemak, minyak dan lilin.
• Empat kelas utama lipid ialah asid lemak, lemak, steroid dan fosfolipid.
• Trigliserid merupakan tiga molekul asid lemak bercantum dengan molekul
gliserol.
• Cholesterol adalah hormon steroid dan merupakan komponen membran sel.
• Fosfolipid merupakan komponen membran sel yang paling banyak.
1.5.3 Protein
• Protein melakukan pelbagai fungsi badan
• Jenis protein yang penting ialah protein structural, protein penguncupan,
protein pengangkutan, enzim, hormon dan antibody.
• Protein adalah rantaian asid amino yang di ikat dengan ikatan peptide.
• Bentuk protein menentukan fungsinya.
• Setiap protein bekerja dengan baik pada kombinasi optimal suhu dan pH.
23

24. 1.5.4 Asid Nukleik
• Asid nukleik menyimpan dan memproses maklumat pada tahap molecular.
• Dua jenis asid nukleik iaitu asid deoksiribonukleik (DNA) dan asis ribonukleik
(RNA)
• Asis nukleik adalah rantaian nukleotida.
• Setiap nukleotida mengandungi gula, kumpulan fosfat dan bes nitrogenous.
1.5.5 Sebatian Tenaga Tinggi
• Sel menyimpan tenaga di dalam bentuk sebatian tenaga tinggi.
• Sebatian tenaga tinggi yang paling penting ialah ATP (adenosine trifosfat).
• Bila terdapat tenaga, sel membuat ATP dengan menambah fosfat kepada
kumpulan ADP.
• Bila tenaga diperlukan, ATP dipecahkan kepada ADP dan fosfat
1.1.2 Tisu-tisu Tubuh
Apakah yang dimaksudkan dengan tisu tubuh? Pernahkah anda dengar
mengenainya? Tisu adalah sekumpulan sel yang telah bersatu untuk menjalankan
tugas-tugas yang tertentu.
Terdapat empat jenis tisu utama tubuh manusia. Rujuk rajah 1.4
Tisu-tisu utama di dalam
tubuh manusia
Tisu E pitelium Tis u O tot Tisu S araf Tisu P engikat
Rajah 1.2: Empat jenis tisu utama di dalam tubuh manusia
(a) Tisu Epitelium
Terdapat tiga jenis tisu epitelium:
(i) Epitelium Turus
24

25. Epitelium turus terdiri daripada satu lapisan sel sahaja dan berbentuk bulat.
Hasil daripada tisu ini adalah kilang-kilang bendalir seperti kilang tiroid, kilang
air liur dan kilang mamari (susu). Ianya terdapat juga di bahagian lapisan
dalam perut, usus dan setengah dari lapisan saluran pernafasan.
Fungsi tisu ini ialah untuk menghasilkan bendalir seperti lendir, bendalir perut,
bendalir usus dan lain-lain. Selain daripada itu, tisu ini juga berfungsi untuk
menyerap zat-zat makanan di dalam saluran penghadaman.
(ii) Epitelium Turus Bersilia
Ianya menyerupai epitelium turus, hanya dibezakan dengan bulu-bulu halus
di hujung permukaan sel-sel yang dikenali sebagai silia. Epitelium turus
bersilia boleh didapati di bahagian-bahagian seperti saluran pernafasan
(berfungsi sebagai lapisan) dan rongga hidung.
Silia akan sentiasa bergerak seperti pokok lalang yang ditiup angin.
Pergerakkan ini akan menahan debu, kuman dan sebarang bendasing dari
memasuki salur darah. Selain dari itu silia juga akan menyapu debu yang
telah masuk keluar ke arah farinks.
Tisu ini juga boleh didapati di lapisan dalam saluran fallopian dan di salur
lengkar sperma. Fungsi tisu ini di saluran fallopian adalah untuk membantu
pergerakan ovum dari ovari ke rahim, manakala di salur lengkar sperma pula
ia membantu pergerakan sperma dari tempat penghasilannya iaitu buah
zakar ke arah zakar.
(iii) Epitelium Leper
Terdapat dua jenis epitelium leper:
• Epitelium Leper Biasa
Terdiri daripada satu lapisan sahaja dan dibentuk dari sel-sel leper
dan nipis seperti sisik ikan. Tisu ini membentuk struktur lapisan salur
darah, salur limfatika, selaput paru-paru, selaput selom dan selaput
jantung. Selain daripada itu, gelembung tenggorok di dalam paru-
paru juga dibentuk daripada tisu ini.
• Epitelium Leper Berlapisan
Tisu ini berlapisan di antara satu sama lain. Lapisan atasnya
berbentuk leper manakala lapisan bawahnya pula berbentuk bulat.
25

26. Terdapat sebanyak 12 lapisan atau lebih. Fungsi tisu ini adalah
sebagai perlindungan. Ianya boleh didapati pada lapisan kulit luar
(epidermis), selaput lapisan di mulut, farinks, kerongkong, faraj dan
sesetengah bahagian salur kencing.
Fungsi utama tisu epitelium:
• Perlindungan – membentuk kulit luar, lapisan dalam mulut,
farinks, faraj, pundi kencing, selaput paru-paru dan selaput
selom.
• Penghasilan bendalir – lapisan dalam perut dan usus.
• Penyerapan – lapisan dalam usus.
• Pergerakan – lapisan salur udara.
(b) Tisu Otot
Rajah
Rajah 1.3 : Jenis-jenis Tisu
Terdapat tiga jenis tisu otot:
(i) Tisu otot terkawal
• Terlekat pada semua rangka tulang di mana pergerakannya boleh
dikawal dengan kuasa otak (kemahuan).
• Ia terbina daripada sel-sel otot (fiber otot) yang berbentuk silinder.
• Terkawal melalui sistem saraf dan penguncupan berubah
26

27. Rajah 1.4 : Tisu otot terkawal
(ii) Tisu otot luar kawal
• Dikenali juga sebagai otot tanpa jalur atau otot licin.
• Luar kawalan - sistem saraf, ada perentak dan penguncupan otot
perlahan
• Terdapat di dalam organ seperti perut, usus, salur darah, pundi
kencing, rahim dan lain-lain.
• Gerakannya tidak dapat dikawal oleh kemahuan (gerakan pantulan).
• Berbentuk bujur telur dan tidak panjang seperti tisu otot terkawal.
• Dalam setiap sel terdapat satu nukleus yang terletak di tengah-tengah
sel.
Rajah 1.5: Tisu otot luar kawal
(iii) Tisu otot jantung
• Terdiri daripada jenis otot luar kawal.
• Terdapat hanya di jantung sahaja.
• Mempunyai fiber yang bercabang dan sarkoplasmanya menunjukkan
jalur-jalur yang tidak begitu nyata.
• Mempunyai kuasa penguncupan berirama, berlaku secara automatik,
tanpa pengaliran utusan sarafnya.
Rajah 1.6: Tisu otot jantung
27

28. Ciri-ciri tisu otot;
• Penguncupan – berlaku apabila tisu otot menjadi tebal dan pendek.
• Berelastik – tisu otot berupaya diregangkan dan kembali ke saiz
asalnya.
• Lesu – tisu otot menjadi lesu setelah melakukan penguncupan
beberapa kali, ia perlu berehat seketika sehingga bekalan oksigen
dan glukos yang baru di bawa oleh aliran darah kepadanya.
Kemudian tisu otot boleh menguncup semula.
• Kesegaran otot – tisu otot akan sentiasa berada dalam keadaan
separun kuncup dalam keadaan rehat. Ini membolehkannya
menguncup dengan segera tanpa membuang masa.
(c) Tisu Saraf
Rajah 1.7 : Tisu saraf
Tisu saraf terbentuk oleh neuron. Neuron terdiri daripada:
(i) Badan sel; dan
(ii) Fiber (gentian) terbahagi kepada dua iaitu dendrit dan akson.
Sel saraf tidak boleh membiak seperti sel tubuh yang lain. Jika sel tersebut rosak
atau musnah, ia tidak dapat diperbaiki. Walau bagaimanapun, jika ia rosak atau
separuh musnah, sel tersebut masih boleh dipulihkan.
Pada otak dan saraf tunjang, sel saraf berbentuk jirim kelabu, manakala fiber saraf
pula berbentuk jirim putih.
28

29. Fungsi utama Neuron:
• Gerak balas terhadap rangsangan (penggalak); dan
• Pengaliran rangsang saraf melalui fiber-fiber neuron kepada struktur-struktur
lain.
Sel neuroglia juga adalah jenis tisu saraf. Berfungsi sebagai tisu pengikat kepada
sistem saraf dan melindungi sel-sel neuron daripada serangan bakteria.
Rajah 1.8: Tisu saraf
(d) Tisu pengikat
Tisu pengikat dikenali juga sebagai tisu pengantara. Tisu pengikat merupakan tisu
yang paling banyak berbanding tisu-tisu lain pada badan. Tugas tisu ini adalah
sebagai penyangga dan mengikat struktur-struktur dalam tubuh.
Tisu perantara terdiri daripada:
(i) Tisu berfiber
Terdapat dua jenis fiber:
• Fiber elastik – fiber ini boleh diregangkan. Fiber ini boleh didapati pada
dinding salur darah terutamanya pada salur nadi, cabang tenggorok dan
gelembung tenggorok.
29

30. • Fiber tak elastik – terdapat pada tendon, ligamen, dura mater yang
melitupi otak, fascia otot dan penutup berfiber yang melitupi pelbagai
organ.
Rajah 1.9: Tisu berfiber
(ii) Tisu areolar
Terdiri daripada fiber elastik dan fiber tak elastik. Terdapat banyak ruang
halus pada tisu ini. Tisu ini terdapat pada seluruh tubuh badan terutamanya di
bawah kulit tubuh, di sekeliling salur darah dan urat saraf dan juga pada
semua selaput lendir (mukosa).
(iii) Tisu adipos
Hampir serupa dengan tisu areolar cuma tisu ini dipenuhi oleh sel-sel lemak.
Tisu adipos ini terletak di bawah kulit tubuh, mengelilingi jantung dan buah
pinggang. Fungsi tisu ini adalah sebagai penyangga, perlindungan,
penebatan dan juga sebagai stor penyimpanan bahan makanan kepada
tubuh.
Rajah 1.10: Tisu adipos
30

31. (iv) Tisu limfatik
Terdiri daripada tisu fiber dan tisu areolar. Di dalam tisu ini terdapat berjuta-
juta sel limfatik. Fungsi utamanya adalah untuk menghasilkan sel limfatik, sel
plasma darah dan monosit (sejenis sel darah putih). Tisu ini juga memainkan
peranan penting dalam serangan bakteria dalam tubuh. Organ tubuh seperti
kura, tonsil, kilang limfatik dan tompok Peyer pada usus kecil dibentuk oleh
tisu limfatik.
(v) Tisu rawan
Tisu ini sangat liat dan kuat. Hampir kesemua tulang berasal dari rawan dan
kemudian diganti oleh tisu tulang. Terdapat tiga jenis tisu rawan iaitu:
• Rawan-fiber
Rawan ini membentuk piring rawan yang terletak di antara satu tulang
ruas belakang dengan yang lain. Selain itu, ia juga membentuk rawan
separuh bulat di sendi lutut dan sendi tulang simfisisis pubis.
• Rawan elastik
Fiber-fiber elastik yang terdapat pada rawan ini membentuk rawan pinna
(cuping telinga) dan di tudung tenggorok.
• Rawan hialin
Rupa bentuk rawan ini licin dan berkilat seperti kaca. Ianya melitupi
hujung tulang sendi. Selain itu, ia juga membentuk dinding rawan salur
nafas dan rawan rusuk.
(vi) Tisu tulang
Merupakan tisu perantara yang paling kuat dalam tubuh manusia. Tisu tulang
terbina daripada bahan organan dan bahan bukan organan.
(vii) Tisu darah
Terdiri daripada sel darah dan plasma yang mengandungi bahan terlarut. Sel
darah menyumbang 45% daripada isi padu darah, manakala plasma pula
menyumbangkan 55%.
31

32. Tajuk 3 SISTEM SARAF
Sinopsis
Tajuk-tajuk dalam modul ini merangkumi tisu neural, sistem saraf pusat, sistem saraf pinggir,
sensori dan laluan motor, sistem saraf autonomik dan fungsi sensori. Modul ini juga
dibekalkan dengan soalan latihan dan senarai bahan rujukan.
Hasil Pembelajaran
Setelah selesai membaca modul ini, diharap anda dapat:
1. Membincangkan terminologi dalam sistem saraf
2. Membezakan antara sistem saraf simpatetik dan parasimpatetik
3. Menjelaskan fungsi sensori deria umum keseimbangan dan pendengaran
Kerangka konsep tajuk-tajuk modul ini
Sistem
Saraf
Sistem Sistem Sensori Sistem
Tisu Fungsi
Saraf Saraf Laluan Saraf
Neural Sensori
Pusat Pinggir Motor Autonomik
3.0 Sistem Saraf
3.1 Pengenalan
Kawalan tubuh dan jaringan komunikasi adalah berpusat di sistem saraf. Tiga fungsi utama
sistem saraf adalah untuk deria (sensori), integrasi dan motor. Deria (sensori) bertugas
untuk mengesan perubahan di dalam tubuh dan persekitaran luar. Integrasi pula bertindak
untuk mentafsir perubahan dan motor memberi respon kepada tafsiran di dalam bentuk
kontraksi otot atau rembesan kelenjar.
32

33. Rajah 1.11 : Sistem Saraf
Rajah 1.12 : Kawalan Sistem Saraf
3.2 Struktur dan Fungsinya
Menurut segi anatomi, sistem saraf dibahagi kepada dua bahagian utama. Bahagian
pertama dikenali sebagai sistem saraf pusat dan kedua adalah sistem saraf periferi.
Organisasi sistem saraf sangat kompleks. Namun begitu, organisasi sistem saraf yang
33

34. kompleks ini hanya mempunyai dua jenis sel iaitu neuron dan neuroglia. Neuron terbahagi
kepada tiga bahagian: badan sel, dendrit dan akson.
Badan sel mengandungi nukleus dan neukloleus yang dikelilingi oleh sitoplasma. Badan sel
berfungsi melakukan proses sintesis bahan-bahan yang diperlukan oleh sel saraf. Dendrit
terbina daripada sitoplasma badan sel yang memanjang dan kelihatan bercabang-cabang.
Dendrit bertugas untuk menghantar impuls ke badan sel. Akson adalah satu cuaran yang
panjang, nipis dan mengkhusus. Akson bertindak sebagai pembawa impuls dari badan sel
ke neuron atau tisu lain. Akson mempunyai panjang yang berbeza mengikut tempat ia
berada. Akson boleh sepanjang 1mm di otak hingga ke 1m atau lebih di antara korda spina
ke jari kaki. Terdapat akson yang diseliputi oleh mielin. Sarung mielin berfungsi adalah untuk
meningkatkan kelajuan perjalanan impuls.
Sejenis bahan kimia yang dikenali sebagai neurotransmiter terhasil di hujung saraf apabila
neuron menerima rangsangan fizikal atau kimia. Reseptor akan menerima neurotransmiter
yang menyebabkan berlaku perubahan elektrik dan mencetuskan potensial aksi.
Rajah 1.13: Struktur satu neuron. Anak panah menunjukkan arah penjalaran impuls
34

35. 3.2.1 Sistem Saraf Pusat
Merupakan pusat kawalan seluruh sistem. Kawalan seluruh sistem ini terdiri daripada
otak dan korda spina. Sistem saraf pusat menerima semua kederiaan tubuh melalui
reseptor. Apabila sistem saraf pusat menerima maklumat kederiaan, ia akan ditafsir
untuk menentukan tindakan yang perlu diambil. Rangsangan otot untuk berkontraksi dan
rangsangan kelenjar untuk merembes juga dilakukan oleh sistem saraf pusat.
3.2.2 Sistem Saraf Periferi
Merupakan saraf yang berhubungan antara otak dan korda spina dengan reseptor, otot
dan kelenjar. Boleh dibahagikan kepada dua iaitu sistem aferen dan sistem eferen. Di
dalam sistem aferen terdapat sel saraf yang berfungsi untuk membawa maklumat dari
reseptor di periferi tubuh ke sistem saraf pusat. Manakala sistem eferen pula mempunyai
sel saraf yang membawa maklumat dari sistem saraf pusat ke otot dan kelenjar.
Sistem eferen terbahagi lagi kepada dua bahagian iaitu sistem saraf somatik dan sistem
saraf autonomik. Sistem saraf somatik mempunyai neuron eferen yang bertugas
membawa maklumat dari sistem saraf pusat ke otot rangka. Sistem saraf somatik
dianggap sebagai bersifat voluntari dan boleh dikawal.
Sistem saraf autonomik pula mengandungi neuron eferen yang membawa maklumat dari
sistem saraf pusat ke otot licin, otot jantung dan kelenjar. Sistem saraf autonomik
dianggap tidak voluntari dan di luar kawal. Kemudian, sistem saraf autonomik pula
terbahagi kepada dua iaitu sistem saraf simpatetik dan sistem saraf parasimpatetik.
35

36. Rajah 1.14 Sistem saraf Simpatetik dan Parasimpatetik
36

37. 3.3 Organisasi Sistem Saraf
Organisasi sistem saraf terbahagi kepada tiga iaitu otak, korda spina dan saraf.
3.3.1 Otak
Otak merupakan satu organ yang paling penting di dalam tubuh manusia. Otak
dianggarkan mempunyai berat kira-kira 1.5kg bagi orang dewasa. Otak terletak di dalam
rongga kranium dan merupakan sebahagian sistem saraf pusat. Tisu saraf yang berada
di otak adalah lembut, berwarna kelabu dan putih dan berada di dalam tengkorak.
Otak terbahagi kepada empat bahagian utama iaitu medula oblongata, pons dan otak
tengah), diensefalon (talamus dan hipotalamus), serebrum dan serebelum.
Medula oblongata - Berhubung dengan korda spina.
- Mempunayi panjang kira-kira 3cm
dan dipisahkan dari pons oleh alur
horizontal.
- Terbina dari jirim putih dan
pembentukan jaringan jirim kelabu
dan putih.
- Pada bahagian posterior bawahnya
terdapat dua nukleus di setiap sisi
yang dikenali sebagai nukleus grasilis
dan kuneatus.
Pons - Terletak di atas medula.
- Pons mengandungi jirim putih dan
nukleus.
- Nukleus saraf kranial ke 5 hingga ke
8 dan nukleus pernafasan berada di
pons.
Otak tengah - Terletak di atas pons dan di bawah
diensefalon.
- Dua unjuran iaitu pedunkel dan
serebrum terdapat di permukaan
ventralnya.
- Unjuran ini berhubung dengan
37

38. serebrum selepas lencongan ke
anterolateral.
- Empat tuberkel bulat iaitu dua di atas
dan dua di bawah terletak pada
permukaan dorsalnya.
• Diensefalon
Terletak di antara otak tengah dan serebrum. Struktur utamanya adalah
talamus dan hipotalamus.
Fungsi talamus adalah sebagai stesen pemancar untuk impuls deria, semasa
perjalanannya ke korteks serebrum. Talamus merupakan pusat untuk
mentafsir impuls deria seperti sakit, suhu, sentuhan dan tekanan.
Hipotalamus pula terdiri daripada banyak struktur. Kedudukan hipotalamus
adalah di bawah talamus. Hipotalamus berfungsi mengawal suhu tubuh dan
aktiviti autonomik organ-organ bahagian dalam. Selain itu, fungsi yang lain
adalah mencetuskan reaksi emosi seperti ketakutan dan kemarahan. Di
hipotalamus juga terdapat pusat makan, pusat kenyang dan pusat haus.
• Serebrum
Merupakan bahagian terbesar otak. Ia terbahagi kepada dua hemisfera yang
berwarna kelabu. Kedua-dua hemisfera ini dipercayai mengawal aktiviti bagi
sebelah tubuh sahaja. Contoh, deria tubuh sebelah kanan dikawal oleh
hemisfera kiri dan begitulah sebaliknya.
Fungsi serebrum adalah terlalu banyak dan kompleks. Namun secara umum,
korteks serebrum terbahagi kepada tiga kawasan.
Deria Berfungsi untuk menerima kederiaan dari
kulit, otot dan bahagian dalam tubuh. Ia
juga menerima impuls dari berbagai-
bagai deria seperti deria rasa, lihat, hidu,
dengar dan sentuh.
Motor Berfungsi mengawal atur pergerakan
otot, pertuturan dan sebagainya.
38

39. Asosiasi Menghubungkan kawasan motor dan
deria melalui traktusnya. Memainkan
peranan penting dalam ingatan, emosi,
taakulan, personaliti dan kecerdikan.
• Serebelum
Merupakan bahagian kedua terbesar otak. Memainkan peranan dalam
pergerakan separa sedar pada otot rangka. Pergerakan separa sedar penting
untuk koordinasi, keseimbangan tubuh dan penetapan kedudukan tubuh.
Rajah 1.15 : Bahagian-bahagian otak
39

40. 3.3.2 Korda spina
Korda spina mempunyai kepanjangan kira-kira 45cm bagi orang dewasa. Kedudukan
korda spina adalah bermula dari dasar tengkorak turun ke bahagian servikal, torasik dan
seterusnya ke bahagian lumbar atas. Korda spina adalah terdiri daripada segmen-
segmen dan pada setiap segmen terdapat sepasang ganglion. Pasangan ganglion
tersebut ialah ganglion akar dorsal dan ganglion akar ventral.
Pada akar dorsal terdapat akson neuron deria yang bertugas untuk membawa maklumat
dari periferi ke korda spina. Sementara akar ventral mengandungi akson neuron motor
visera dan somatik yang mengawal organ efektor.
Saraf spina pula terbentuk daripada gabungan ganglion akar deria dan akar motor. Saraf
ini dikelaskan sebagai saraf campuran kerana mempunyai kedua-dua serat aferen dan
eferen.
Rajah 1.16 : Korda spina
40

41. 3.4 Sistem Saraf Autonomik
Merupakan sistem saraf di luar kawalan. Ia juga bertanggungjawab terhadap kawalan
otot bebas dan kilang di dalam tubuh. Sistem ini terbahagi kepada dua iaitu:
3.4.1 Sistem saraf simpatetik
Terbina daripada dua rantai ganglion saraf yang terletak di tiap-tiap sisi di
hadapan vertebra. Semua komponen yang berada dalam sistem saraf simpatetik
berhubung dengan saraf tunjang. Antara rangkaian-rangakaian penting yang
terhasil daripada ganglion simpatetik adalah:
• Rangkaian saraf jantung – membekalkan jantung dan paru-paru.
• Rangkaian saraf siliaka – membekalkan perut usus, organ-organ di
dalam abdomen serta kilang adrenal.
• Rangkaian saraf hipogastrik – membekalkan organ-organ di dalam
ruang pelvis.
3.4.2 Sistem saraf parasimpatetik
Sistem ini terbina daripada dua bahagian seperti berikut:
• Bahagian kranium
Terdiri daripada ganglion yang didapati di beberapa bahagian otak serta
gentian saraf yang terkandung di dalam urat saraf otak.
• Bahagian sakrum
Terdiri daripada ganglion yang didapati di beberapa bahagian korda
spina. Sistem ini membekalkan sebahagian daripada usus besar serta
organ di dalam pelvis iaitu usus hujung, pundi kencing dan organ
pembiakan.
41

42. Rajah 1.17 : Skema tapak laluan impuls saraf
Rajah 1.18 : Skema sistem saraf
42

43. Rajah 1.19 : Fungsi saraf pusat dan saraf periferi
3.4 Perjalanan Impul
Tindakan pantulan atau impuls adalah suatu tindak balas automatik yang berlaku dengan
cepat tanpa difikirkan terlebih dahulu. Tindakan impuls adalah tindak balas motor terhadap
rangsangan deria. Terdapat beberapa struktur yang membawa kepada tindakan impuls
membentuk ‘lengkok impuls’ yang terbina daripada bahagian-bahagian berikut:
(a) Organ deria, contohnya kulit tubuh ataupun hujung gentian saraf yang didapati di
tendon, otot atau lain-lain binaan.
(b) Saraf deria atau saraf penghantar yang membawa rangsang deria tersebut melalui
bahagian saraf deria yang terkandung di dalam saraf pinggir kepada saraf tunjang.
(c) Saraf tunjang dan neuron gegantinya.
(d) Saraf motor atau saraf pengeluar yang membawa utusan motor melalui bahagian saraf
motor di dalam saraf pinggir kepada organ motor seperti otot atau kilang.
43

44. (e) Organ motor seperti otot atau kilang, yang bertindak balas terhadap utusan motor
tersebut.
Boleh dikatakan di sini bahawa tindakan pantulan atau refleks (impuls) adalah gerakan
perlindungan yang membenarkan tindak balas motor berlaku dengan sangat cepat. Di
bawah adalah beberapa contoh impuls:
Bahagian Sistem Saraf Pusat Bahagian Sistem Saraf Autonomi
 Menarik tangan dengan segera  Air liur akan terhasil dengan lebih
apabila terkena benda tajam atau banyak jika terhidu atau ternampak
panas. makanan yang lazat.
 Sentakan sendi lutut apabila dipukul  Impuls anak mata terhadap cahaya.
dengan alat pemukul sendi di atas Anak mata mengecil apabila cahaya
tendon tempurung lutut. terang dan membesar apabila cahaya
 Tapak kaki yang digarit dengan gelap.
benda yang tumpul seperti kayu
akan menyebabkan ibu jari
membengkok ke bawah.
 Tersedak atau terbatuk terhasil
apabila seseorang meminum dalam
keadaan gopoh.
Kadangkala ada juga impuls yang boleh dikawal. Bagi bayi dan kanak-kanak kecil, buang air
besar dan buang air kecil merupakan impuls yang tidak boleh dikawal. Namun, bagi orang
dewasa, gerakan-gerakan tersebut boleh dikawal. Tetapi jika berlaku kecederaan pada otak,
ia akan merosakkan kuasa pengawalan pusat tinggi dan menyebabkan seseorang individu
tidak dapat lagi mengawal gerakan buang air besar dan buang air kecil.
Jalaran impuls atau jalaran saraf motor bermula di pusat motor di frontal serebrum. Akson
sel saraf di pusat motor menjalar di dalam jirim putih otak dan di pangkal otak. Pada medula
oblongata, jalaran ini melintas ke sebelah yang lain dan turun ke bawah jirim putih sisi luar
saraf tunjang sebagai jalaran piramid.
Di laras tertentu, fiber saraf ini akan keluar dari jalaran piramid dan tamat di keliling saraf di
depan jirim kelabu saraf tunjang. Kemudian sel depan saraf tunjang membawa utusan
tersebut melalui akar saraf depan iaitu saraf depan otot tertentu.
44

45. Bahagian neuron motor atas terbentuk daripada badan sel saraf di pusat motor serebrum
serta aksonnya yang turun sehingga ke sel saraf di depan saraf tunjang. Bahagian neuron
motor bawah pula terbentuk daripada badan sel saraf di pusat motor serebrum tunjang serta
aksonnya yang membekalkan otot tubuh.
Kedudukan fiber motor yang melintas di bahagian medula oblongata menyebabkan pusat
motor di sebelah bahagian otak mengawal otot tubuh di sebelah yang lain.
Rajah 1.19 : Perjalanan saraf motor dan saraf deria dalam jirim putih saraf tunjang
45

46. Tajuk 4 SISTEM ENDOKRIN
Sinopsis
Tajuk-tajuk dalam modul ini merangkumi struktur dan fungsi hormon, kelenjar sistem
endokrina dan cara interaksi hormon. Modul ini juga dibekalkan dengan soalan latihan dan
senarai bahan rujukan.
Hasil Pembelajaran
Setelah selesai membaca modul ini, diharap anda dapat:
1. Menjelaskan struktur dan fungsi hormon dalam Sistem Endokrina
2. Menjelaskan cara interaksi hormon
Kerangka konsep tajuk-tajuk modul ini
Sistem
Endokrina
Struktur
Fungsi Cara
Hormon interaksi
46

47. 4.0 Sistem Endokrina
4.1 Pengenalan
Sistem endokrin menghasilkan sejenis bahan kimia yang dinamakan sebagai
hormon. Sistem pengaliran darah bertanggungjawab untuk membawa hormon ke
seluruh tubuh.
4.2 Fungsi dan Ciri-ciri Hormon
Hormon yang dihasilkan oleh sistem endokrin mempunyai kesan yang banyak dan
berbeza-beza. Walaupun begitu, terdapat empat fungsi utama yang dilakukan oleh
hormon:
(a) Fungsi pertama adalah menolong mengawal persekitaran dalaman dengan
mengatur kandungan kimia dan isi padunya di dalam tubuh badan;
(b) Kedua, membantu tubuh dalam keadaan tertekan seperti semasa keadaan
jangkitan, trauma, stres, pendehidratan, kebuluran, pendarahan dan
perubahan suhu yang melampau;
(c) Ketiga, memainkan peranan dalam pertumbuhan dan perkembangan tubuh;
dan
(d) Keempat, memainkan peranan dalam pembentukan gamet, persenyawaan,
pemakanan kepada embrio dan fetus, proses bersalin dan pemakanan kepada
anak yang baru lahir.
Hormon-hormon yang dirembeskan pada tisu perantara bertindak ke atas sel-sel
sasaran di merata tubuh. Sistem endokrin mempunyai kesan yang perlahan tetapi
berpanjangan dan lebih merata. Sel-sel sistem endokrin bertugas dengan
mensintesis dan merembeskan hormon.
Kelenjar endokrin terbina apabila sel-sel endokrin berkumpul. Hasil yang didapati
dari kelenjar endokrin akan dirembeskan terus ke dalam tisu perantara. Kelenjar-
kelenjar endokrin yang terdapat di dalam sistem tubuh terdiri daripada kelenjar
pituitari, tiroid, paratiroid, adrenal, pineal dan timus.
Terdapat juga sel endokrin yang berkumpul di dalam organ tubuh badan seperti
pankreas, ovari, testis, ginjal, hepar, trek gastrousus, plasenta dan otot jantung.
47

48. Rajah 3.1: Sistem Endokrin
Kelenjar Endokrin Utama
Kelenjar-kelenjar utama pada sistem endokrin adalah kelenjar pituitari, tiroid, paratiroid,
adrenal, pineal dan timus.
4.3.1 Kelenjar pituitari
• Digelar sebagai kelenjar induk kerana dapat menghasilkan banyak
hormon dan mengawal aktiviti tubuh;
• Bergaris pusat hanya 1.3cm sahaja dan berbentuk bulat;
• Dibahagikan kepada dua lobus: lobus anterior dan lobus posterior;
• Lobus anterior mewakili 75% daripada berat kelenjar pituitari; dan
• Kedua-dua lobus ini mengeluarkan beberapa hormon di dalam tubuh.
Lobus anterior Lobus posterior
• Hormon pertumbuhan – mengawal • Hormon antidiuretik – mengatur
tumbesaran tubuh. jumlah air yang dikumuhkan
• Hormon tirotropik – mengawal melalui ginjal.
aktiviti kelenjar tiroid dalam • Hormon oksitosik – meransang
menghasilkan tiroksin. pengecutan uterus sewaktu
• Hormon adrenokortikotropik – melahirkan bayi dan
mengawal aktiviti suprarenal pengeluaran air susu sewaktu
48

49. dalam menghasilkan kortisol dari menyusukan bayi.
korteks kelenjar suprarenal.
• Hormon gonadotrofik:
a) Hormon perangsang folikel –
merangsang perkembangan
folikel Graafian dalam ovari dan
pembentukan spermatozoa dalam
testis.
b) Hormon luteinising – mengawal
rembesan estrogen dan
progesteron dalam ovari dan
testosteron dalam testis.
c) Hormon prolaktin – mengawal
rembesan air susu dan
mengekalkan bekalan korpus
luteum semasa kehamilan.
Rajah 3.2: Skema kelenjar pituitari dan lobus-lobusnya
49

50. 4.3.2 Kelenjar tiroid
• Terletak di bahagian depan leher, anterior dan lateral terhadap larinks
dan trakea;
• Kelenjar tiroid kaya dengan bekalan darah;
• Sel kelenjar tiroid merembeskan koloid tiroid yang mengandungi sebatian
iodin;
• Kelenjar tiroid berfungsi dalam mengatur susunan kimia tisu dan sebagai
perangsang proses pengoksidaan;
• Secara tidak langsung kelenjar tiroid mengatur pengeluaran karbon
dioksida; dan
• Terdapat dua keadaan dalam kelenjar tiroid iaitu hiperembesan dan
hiporembesan.
Hiporembesan Hiperembesan
• Berlakunya kretinisme iaitu • Kadar metabolisme menjadi
kekurangan rembesan pada waktu tinggi dan suhu badan lebih tinggi
bayi mengakibatkan pertumbuhan daripada normal.
mental dan fizikal terencat. • Pada keadaan ini, pesakit
• Bagi golongan dewasa, keadaan kehilangan berat badan, gelisah
ini menyebabkan miksedema di dan mudah marah, kadar
mana proses metabolik sangat denyutan nadi naik, output
perlahan dan cenderung untuk jantung bertambah dan
menjadi gemuk, pergerakan mengalami simptom
lembap, kulit menjadi tebal dan kardiovaskular seperti fibrilasi
kering, rambut gugur dan menjadi atrium dan kegagalan jantung.
jarang, suhu badan di bawah
normal dan denyut nadi perlahan.
50

51. Rajah 3.3: Anterior kelenjar tiroid
51

52. 4.3.3 Kelenjar Paratiroid
• Terbina daripada tisu yang kecil dan bulat dan dilapisi oleh fasia
pratrakea berserta dengan kelenjar tiroid;
• Hormon paratiroid yang dikeluarkan berfungsi untuk mengatur
metabolisma kalsium dan mengawal jumlah kalsium di dalam darah dan
tulang;
• Dua keadaan pada kelenjar paratiroid adalah
Hipoparatiroidisma Hiperparatiroidisma
• Kekurangan kalsium dalam • Aktiviti kelenjar yang berlebihan
kandungan darah. berkaitan dengan pembesaran
• Keadaan ini menyebabkan (tumor) kelenjar.
keadaan seperti tetanus iaitu • Pengagihan kalsium terganggu di
gejala kekejangan otot dan mana kalsium dikeluarkan
konvulsi terutamanya pada tangan semula dari tulang dan
dan kaki yang dikenali sebagai dimasukkan kembali ke serum
karpopedal spasma. darah.
• Gejala di atas dapat diredakan • Ini akan menyebabkan penyakit
dengan memberikan kalsium tulang di mana bahagian tulang
dalam kadar segera. menjadi nipis.
• Kegagalan ginjal juga boleh
berlaku jika kalsium terbina di
dalam ginjal.
Rajah 3.4: Empat kelenjar paratiroid
52

53. 4.3.4 Kelenjar timus
• Terletak dalam toraks;
• Berwarna kemerah-merahan dan terdiri daripada dua lobus;
• Saiznya sangat kecil dengan berat kira-kira 10 gram bagi bayi yang baru
lahir;
• Beratnya bertambah kepada 30 hingga 40 gram pada waktu remaja dan
kemudian ia mengecut semula; dan
• Kelenjar timus berkaitan dengan penghasilan antibodi.Kelenjar adrenal
• Terletak di bahagian atas setiap ginjal.
• Mengandungi darah yang banyak dan dilapisi dengan kapsul berserat.
• Kelenjar adrenal bahagian korteks mengeluarkan kortisol dan bahagian
medula menghasilkan adrenalin dan noradrenalin.
• Rembesan akan menjadi banyak apabila berada dalam keadaan marah
atau takut, asfiksia dan kelaparan.
• Keadaan ini menyebabkan tekanan darah naik dalam usaha melawan kejutan
yang disebabkan oleh situasi ini.
Rajah 3.5: Kedudukan kelenjar timus
53

54. Korteks adrenal Medula adrenal
• Terbahagi kepada tiga zon. • Mempunyai sel-sel kromafin
• Zon pertama adalah glomerulosa yang menghasilkan hormon.
menghasilkan rembesan mineralo- • Rembesan hormon dikawal
kortikoid. oleh sistem saraf autonomik.
• Zon tengah pula dikenali sebagai zon • 80% daripada rembesan
fasikulata dan merembeskan hormon medula adalah adrenalin dan
glukokortikoid. ianya bersifat lebih poten
• Zon dalam dipanggil zon retikularis daripada noradrenalin.
dan merembeskan hormon androgen.
Rajah 3.6: Kelenjar suprarenal kanan dan kiri
4.3.5 Kelenjar pineal
• Terletak pada korpus kalosum dan bersaiz kecil dan berwarna merah.
• Dilapisi oleh kapsul yang bernama pia mater.
• Menghasilkan hormon melatonin dan adrenoglomerulotropin.
• Melatonin boleh merencatkan aktiviti pembiakan dengan cara
merencatkan hormon gonadotropik. Sementara adrenoglomerulotropin
pula merangsang korteks adrenal untuk merembeskan mineralokortikoid.
54

55. Rajah 3.7: Kedudukan kelenjar pineal pada otak
4.4 Tindakan Hormon
Tindakan hormon ada dua jenis iaitu tindakan positif dan tindakan negatif.
Tindakan positif Tindakan negatif
• Terdapat hormon yang terhasil dengan • Kekurang hormon akan menyebabkan
mengaktifkan kelenjar yang kelenjar merembes dengan lebih banyak
menghasilkan hormon tersebut. dan tekanan darah akan meningkat.
• Hasilnya adalah berlawanan dengan • Tindakan negatif berlaku di mana
tindakan negatif. pembuluh-pembuluh akan tertarik
• Dalam tindakan positif, peningkatan sel semasa rembesan hormon yang banyak
hormon akan menghasilkan lebih dikeluarkan.
banyak hormon. • Boleh dikatakan seperti mengawal
• Contoh peningkatan hormon boleh kelajuan pada kereta, apabila
dilihat pada kontraksi semasa ingin speedometer menunjukkan kelajuan
melahir bayi. melampau, kita akan megurangkan
kelajuan. Apabila kita sedar kelajuan
semakin berkurangan, kita akan menekan
pedal minyak untuk menambah kelajuan.
• Kebanyakan kelenjar mempunyai
kepekaan sebegitu untuk memberitahu
tentang ‘kelajuan’ endokrin.
• Oleh itu, kelenjar-kelenjar ini akan
mengeluarkan rembesan yang sesuai
untuk menyeimbangkan kandungan
hormon dalam darah.
AKTIVITI 3.1
Dapatkan maklumat lanjut mengenai sistem endokrin dengan
melayari laman web berikut:
www.kumc.edu
www.emc.maricopa.edu
55

56. Tajuk 5 SISTEM INTEGUMENTARI
Sinopsis
Tajuk-tajuk dalam modul ini merangkumi struktur dan fungsi sistem integumentari. Modul ini
juga dibekalkan dengan soalan latihan dan senarai bahan rujukan.
Hasil Pembelajaran
Setelah selesai membaca modul ini, diharap anda dapat:
.
1. Memerihalkan struktur dan fungsi sistem integumentari
Kerangka konsep tajuk-tajuk modul ini
Sistem
Integumentari
Struktur Fungsi
56

57. 5.0 Kulit Tubuh
Juga dikenali sebagai kutis. Salah satu fungsi tubuh adalah sebagai pembuangan.
Peluh adalah bahan kumuh yang dikeluarkan oleh kulit. Kulit mempunyai dua lapisan
iaitu epidermis dan dermis.
5.1 Epidermis
Epidermis adalah kulit luar. Ianya terdiri daripada tisu epitelium yang terbahagi
kepada dua lapisan:
1. Lapisan bersisik (lapisan Horny)
Lapisan paling luar. Sel-sel di bahagian ini leper dan tertekan.
Kebanyakan sel-sel ini telah mati dan digantikan oleh sel baru dari
janasel.
2. Lapisan janasel
Sel di sini berbentuk bulat dan mempunyai nukleus. Sel di sini
sentiasa membiak, membentuk sel baru untuk menggantikan sel yang
terdapat pada lapisan bersisik.
Ketebalan epidermis berbeza mengikut bahagian tubuh. Tapak kaki merupakan kulit
yang paling tebal. Warna kulit manusia pula ditentukan oleh kandungan melanin
dalam pigmen.
5.2 Dermis
• Dermis adalah kulit dalam. Mempunyai ketebalan kira-kira 0.25 ke 2.5mm.
• Ketebalan dermis juga berbeza mengikut kawasan tubuh, di mana ia sangat
tebal di tapak tangan dan kaki, manakala sangat nipis di kelopak mata,
penis dan skrotum.
• Antara struktur yang terdapat pada dermis adalah kelenjar peluh.
• Saiz kilang peluh adalah lebih besar di tapak tangan, tapak kaki, dahi dan
ketiak berbanding di kawasan lain.
• Salur kilang peluh naik ke atas dan menembusi kulit di mana ia disebut
sebagai liang roma atau liang peluh. Peluh sentiasa terhasil, namun ia akan
menyejat dengan cepat pada masa rehat dan peluh menjadi tidak begitu
nyata.
• Manakala, apabila peluh terhasil dengan banyak, seperti semasa
melakukan aktiviti, penyejatan akan terganggu dan peluh menjadi nyata
dan disebut sebagai perpeluhan nyata.
• Terdapat dua kelenjar peluh iaitu:
57

58. (i) Kelenjar peluh ekrin (merokrin)
Jumlah kelenjar peluh ekrin adalah banyak. Ia boleh didapati di
seluruh kulit terutamanya di tapak tangan dan tapak kaki. Ia berfungsi
sepanjang hidup dan menghasilkan rembesan yang lebih berair.
(ii) Kelenjar peluh apokrin
Kelenjar apokrin terletak di ketiak, bahagian pubik dan kawasan
berpigmen buah dada (areola). Apabila manusia mencapai akil baligh,
maka kelenjar ini akan berfungsi dengan mengeluarkan rembesan
yang tidak berbau. Namun, rembesan akan terurai oleh mikrob
permukaan kulit dan mengeluarkan bau yang kurang menyenangkan.
Rajah 3.18: Skema kulit dan struktur di dalamnya
58

59. Rajah : Folikel Rambut
Rajah : Kuku
59

60. Rajah : Regulasi Suhu Badan
60

61. Tajuk 6 SISTEM RESPIRASI
Sinopsis
Tajuk-tajuk dalam modul ini merangkumi pengenalan dan fungsi sistem
respirasi,pengurusan sistem respirasi, fisiologi respirasi, kawalan respirasi dan sistem
respirasi dan umur. Modul ini juga dibekalkan dengan soalan latihan dan senarai bahan
rujukan.
Hasil Pembelajaran
Setelah selesai membaca modul ini, diharap anda dapat:
1. Menjelaskan sistem respirasi dan fungsinya
2. Memerihalkan pengurusan sistem respirasi dan fisiologi respirasi
3. Menjelaskan kawalan respirasi dan hubungan sistem respirasi dengan umur
Kerangka konsep tajuk-tajuk modul ini
Sistem
Respirasi
Sistem
Fungsi Fisiologi Kawalan
Pengenalan Respirasi
sistem respirasi respirasi
dan umur
61

62. 6.0 Sistem respirasi
Untuk menjalankan aktiviti, setiap sel memerlukan oksigen. Hasil akhir daripada
aktiviti sel adalah karbon dioksida. Sebelum ini, kita telah belajar mengenai sistem
kardiovaskular. Untuk pengetahuan anda, dua sistem yang terlibat dalam proses
mengangkut oksigen dan proses mengeluarkan karbon dioksida adalah sistem
kardiovaskular dan sistem pernafasan.
Rajah 1.21 : Anatomi Sistemrespirasi
6.1 Jenis-jenis Respirasi
Dalam fisiologi pernafasan, terdapat dua jenis pernafasan. Jenis pertama adalah
pernafasan melalui paru-paru atau pernafasan eksternal. Jenis yang kedua pula
adalah pernafasan tisu atau pernafasan internal.
6.1.1 Pernafasan Eksternal
Pertukaran oksigen dan karbon dioksida adalah berlaku di paru-paru. Semasa
bernafas, oksigen akan disalurkan melalui hidung dan mulut. Oksigen ini akan
melalui trakea dan tiub bronkial ke alveoli. Proses ini mempunyai kaitan rapat
dengan darah dalam kapilari pulmonari.
62

63. Membran alveolar-kapilari merupakan satu-satunya lapisan yang memisahkan
oksigen dari darah. Bagaimanakah membran ini memisahkan oksigen dari darah?
Oksigen akan menembusi membran ini dan hemoglobin sel darah merah akan
membawa oksigen tersebut ke jantung. Kemudian, darah akan dipam ke seluruh
tubuh melalui arteri. Pada keadaan ini, darah yang keluar dari paru-paru mempunyai
tekanan oksigen 100mmHg. Pada ketika ini juga, bacaan hemoglobin adalah 95%
tepu oksigen.
Karbon dioksida yang terhasil akan menembusi aveolar-kapilari dari kapilari darah,
kemudian melalui tiub bronkial dan trakea seterusnya dihembus keluar melalui
hidung dan mulut. Pernafasan eksternal mempunyai empat proses. Proses-proses
tersebut adalah:
(i) Ventilasi pulmonari – menggantikan udara dalam alveoli dengan udara
luar;
(ii) Aliran darah melalui paru-paru;
(iii) Pengagihan aliran udara dan aliran darah sedemikian sehingga jumlah
tepat dari setiapnya dapat sampai ke semua bahagian tubuh; dan
(iv) Penggabungan gas yang menembusi membran pemisah alveolar kapilari.
Karbon dioksida lebih mudah bergabung dengan darah berbanding
oksigen.
Semasa melakukan aktiviti senaman, darah yang datang ke paru-paru mengandungi
lebih banyak karbon dioksida berbanding oksigen. Justeru itu, karbon dioksida itu
tidak dapat dikumuhkan, maka pengecutan dalam arteri darah bertambah. Hal ini
akan merangsang pusat pernafasan dalam otak untuk mempercepat dan
memperdalamkan pernafasan. Dengan ini, karbon dioksida dapat dikumuh dan paru-
paru dapat mengambil oksigen dengan lebih banyak.
63

64. 6.1.2 Pernafasan Internal
Pernafasan internal berlaku pada semua tisu tubuh. Darah yang sampai di kapilari
bergerak dengan lambat. Darah tersebut juga hemoglobinnya tepu dengan oksigen.
Pengoksigenan akan berlaku apabila sel tisu mengambil oksigen dari hemoglobin
dan hasilnya adalah karbon dioksida.
Rajah 2.7: Pernafasan Eksternal dan Internal
6.2 Komponen dan Fungsi Sistem Respiratori
Sistem pernafasan terjadi dengan adanya organ-organ tertentu. Organ-organ yang
terlibat di dalam sistem pernafasan adalah hidung, farinks, larinks, trakea, bronkus
dan paru-paru.
64

65. Rajah 2.8: Sistem Pernafasan
Rajah 2.9: Larinks, Trakea dan Bronkus
65

66. Organ Fungsi
Hidung • Bahagian hidung boleh • Bulu hidung menapis debu dan
terbahagi kepada dua iaitu mikroorganisma dari udara
bahagian internal dan bahagian yang masuk.
eksternal. • Lapisan mukus pula
• Bahagian eksternal terletak memerangkap debu dan
pada permukaan muka. Ia mikroorganisma.
terbentuk daripada tulang dan • Membran mukus menerima
rawan yang berbentuk rangka bekalan darah yang banyak
penyokong. dan berfungsi untuk mengawal
• Rangka hidung ini dilitupi oleh udara yang masuk menjadi
kulit di bahagian luar dan hampir sama dengan suhu
membran mukus di lapisan badan dan melembapkannya.
dalamnya. • Untuk membau kerana
• Lubang hidung atau nares terdapat reseptor bau di
eksternal adalah dua bukaan bahagian atas hidung.
yang terdapat di bawah hidung • Membantu menghasilkan
eksternal. bunyi dengungan (fonasi).
• Bahagian internal pula terletak
di atas mulut dan di antara dua
kaviti orbit.
• Septum hidung membahagi
hidung kepada bahagian kanan
dan kiri.
• Membran mukus yang melapisi
kaviti hidung dipenuhi dengan
pembuluh darah.
Farinks • Dikenali juga sebagai tekak. • Menyediakan laluan bagi
• Mempunyai kira-kira 12 hingga keluar masuk udara dan juga
13 cm panjang tiub berotot. makanan dan minuman.
• Merupakan satu salur yang • Menyediakan ruang
bermula dari dasar tengkorak dengungan (resonasi) untuk
dan tamat di belakang peti suara bunyi percakapan.
di aras vertebra leher keenam. • Memberi perlindungan
• Bahagian paling atas farinks daripada mikroorganisma yang
dikenali sebagai nasofarinks. masuk bersama udara,
• Bahagian tengah pula dikenali makanan dan minuman.
sebagai orofarinks dan bahagian
paling bawah dikenali sebagai
laringofarinks.
Larinks • Juga dikenali sebagai peti • Penghasilan suara.
suara. • Laluan udara.
• Merupakan laluan pendek yang • Menghalang kemasukan
menghubungkan laringofarinks bahan asing ke trek
dengan trakea. pernafasan bawah melalui
• Terdapat beberapa tulang rawan lipatan-lipatan epiglotis dan
di larinks. vokal.
• Tiga daripada tulang rawan ini
tidak berpasangan dan tiga lagi

67. berpasangan.
• Rawan yang berpasangan
adalah aritenoid, kornikulat dan
kuneiform.
• Manakala rawan yang tidak
berpasangan adalah tiroid,
epiglotis dan krikoid.
Trakea • Merupakan satu salur berukuran • Menyediakan tempat laluan
12cm panjang. bagi udara yang masuk dan
• Terbentuk daripada rawan- keluar.
rawan yang berbentuk C.
• Permukaan belakang salur
dilapisi dengan selaput.
• Otot bebas terdapat di ruang
antara rawan-rawan.
Bronkus • Trakea akan bercabang dan • Menyediakan tempat laluan
membentuk bronkus kiri dan bagi pengagihan keluar dan
kanan. masuk udara.
• Dilapisi oleh tisu epitelium.
• Bronkus kanan lebih pendek
dan lebar daripada bronkus kiri.
• Bronkus kiri lebih panjang dan
nipis.
• Terdapat banyak pencabangan
pada bronkus dan membentuk
seperti batang pokok dan sering
dirujuk sebagai pepokok
bronkus.
Paru-paru • Berbentuk kon dan • Pertukaran gas oksigen dan
berpasangan. karbon dioksida.
• Jantung dan struktur lain
memisahkan paru-paru dari
pasangannya.
• Paru-paru kiri mempunyai dua
lobus, manakala paru-paru
kanan tiga lobus.
• Dikelilingi oleh dua membran
serosa yang dipanggil sebagai
pleura.
SEMAK KENDIRI 2.1
(a) Nyatakan fungsi sistem pernafasan.
(b) Namakan struktur yang membentuk sistem
pernafasan dan huraikan struktur tersebut dengan
ringkas.
67

68. 6.3 Mekanisme dan Kawalan Pernafasan
6.3.1 Mekanisme pernafasan
Mekanisme pernafasan melibatkan dua proses fizikal, iaitu tarikan nafas (inspirasi)
dan hembusan nafas (ekspirasi). Mekanisme pernafasan melibatkan otot-otot
interkosta (luar dan dalam) dan otot diafragma. Perubahan yang berlaku semasa
mekanisme tarikan dan hembusan nafas ditunjukkan dalam jadual di bawah.
Rajah 1. Mekanisma Respirasi Inspirasi
Rajah 1. Mekanisma Respirasi 68
Ekspirasi

69. Perubahan yang berlaku semasa mekanisme tarikan dan hembusan
Tarikan nafas (inspirasi) Hembusan nafas (ekspirasi)
Otot interkosta luar mengecut Otot interkosta luar mengendur
Otot interkosta dalam mengendur Otot interkosta dalam mengecut
Sangkar rusuk tertarik ke atas dan ke Sangkar rusuk tertarik ke bawah dan ke
luar dalam
Otot diafragma mengecut Otot diafragma mengendur
Diafragma menjadi kurang Diafragma melengkung ke atas seperti
melengkung bentuk kubah
Pergerakan otot-otot di atas Pergerakan otot-otot di atas
menyebabkan isi padu rongga toraks menyebabkan isi padu rongga toraks
bertambah dan tekanan udara di berkurang dan tekanan udara di
dalamnya berkurang dalamnya bertambah
Akibatnya udara dari luar masuk ke Akibatnya udara dari peparu ditolak ke
dalam peparu luar
Apabila kita menarik nafas, otot diafragma akan menguncup sekali gus menjadikan
ruang toraks lebih luas. Pada masa ini, juga paru-paru akan mengembung dan
menjadikan tekanan udara dalam paru-paru berkurangan. Akibat daripada tindakan
itu, udara akan disedut masuk melalui salur udara ke dalam paru-paru.
Semasa menghembus nafas, ruang dada menjadi lebih kecil. Ini berlaku kerana otot
diafragma naik ke atas dan tulang rusuk ditarik ke bawah oleh otot interkosta dalam.
Tekan udara menjadi lebih tinggi di dalam paru-paru dan ini menyebabkan udara
berasak keluar dari paru-paru.
Terdapat beberapa gerakan pernafasan yang dianggap istimewa kerana ia berbeza
daripada gerakan pernafasan biasa. Ia berlaku pada keadaan;
(i) Mengeluh dan menguap – gerakan menarik nafas yang panjang.
(ii) Batuk dan bersin – gerakan menghembus nafas yang terpaksa.
(iii) Tersedu – gerakan menarik nafas dengan mengejut kerana sentakan otot
diafragma. Bunyi tersedu terjadi kerana udara dihirup dengan segera
melalui pita suara.
6.3.2 Kawalan Pernafasan
69

70. Dalam sehari kita menarik dan menghembus nafas tanpa henti. Pada setiap satu
minit, orang dewasa melakukan gerakan pernafasan sebanyak 16 hingga 18 kali.
Ada dua faktor yang mengawal pernafasan iaitu kawalan saraf dan kawalan kimia.
(i) Kawalan saraf
Sistem saraf mengawal gerakan pernafasan menjadikannya gerakan
otomatik. Namun begitu manusia boleh mengawal gerakan pernafasan
dengan kuasa kawalan pada jangka masa yang pendek sahaja. Pusat
kawalan pernafasan yang terletak di medula oblongata bertanggungjawab
menjadikan gerakan pernafasan menjadi gerakan otomatik. Di pusat
inilah utusan saraf mengalir melalui gentian-gentian saraf khas dan
sampai ke otot diafragma dan ke lain-lain otot pernafasan.
(ii) Kawalan kimia
Kepekaan pusat kawalan pernafasan terhadap kehadiran karbon dioksida
dalam darah adalah sangat tinggi. Pusat kawalan pernafasan akan
terangsang apabila penghasilan karbon dioksida bertambah. Ini akan
menyebabkan pengaliran utusan pernafasan ke otot-otot pernafasan
untuk mempercepatkan dan memanjangkan gerakan pernafasan untuk
menyingkirkan karbon dioksida. Secara amnya boleh dikatakan bahawa
pusat kawalan pernafasan mengawal atur jumlah karbon dioksida di
dalam darah serta menentukan bilangan dan panjangnya sesuatu
pernafasan.
70

71. Tajuk 7 SISTEM URINARI
Sinopsis
Tajuk-tajuk dalam modul ini merangkumi fungsi dan pengurusan sistem urinari, ginjal,
penghantaran, penyimpanan dan pembuangan air kencing dan imbangan cecair, elektrolit
dan asid alkalina. Modul ini juga dibekalkan dengan soalan latihan dan senarai bahan
rujukan.
Hasil Pembelajaran
Setelah selesai membaca modul ini, diharap anda dapat:
.
1. Memerihalkan struktur dan fungsi sistem urinari
Kerangka konsep tajuk-tajuk modul ini
Sistem
Urinari
Struktur Fungsi
71

72. 7.0 Pengenalan
Seperti yang telah kita ketahui pada sistem pencernaan, makanan akan dicernakan
oleh enzim di dalam trek gastrousus. Makan yang dicerna akan diserap dan sampai
ke sel-sel tertentu di dalam badan. Makanan yang tidak serap akan menjadi feses
(najis) dan dikeluarkan melalui anus. Bahan buangan atau hasil akhir di bawa keluar
bersama dengan air dan karbon dioksida.
Karbon dioksida akan dibawa semula ke paru-paru oleh darah dan dikeluarkan
melalui proses ekspirasi oleh sistem pernafasan. Sebahagian hasil akhir akan larut di
dalam air; dari situlah terjadinya peluh yang kemudiannya dikeluarkan melalui kulit
pada sistem integumentari.
Sistem urinari adalah laluan bagi sebahagian besar bahan buangan yang
mengandungi toksik dan bahan asas. Bahan-bahan buangan ini adalah bercampur
dengan air dan dikeluarkan sebagai urin (air kencing).
7.1 Struktur dan Fungsinya
7.1.1 Sistem Urinari
Tugas terpenting sistem urinari adalah mengeluarkan bahan buangan dan
membantu badan mengekalkan hemeostasis. Hemeostasis dapat dikekalkan dengan
mengawal kandungan dan isi padu darah. Sistem urinari mengekalkan homestasis
dengan mengeluarkan atau menyimpan isi padu air dan bahan larutan terpilih.
72

73. Rajah 3.15: Ginjal dan sistem urinari yang berkaitan
Organ-organ di dalam sistem urinari adalah dua ginjal, dua ureter, satu pundi
kencing dan satu uretra.
7.1.2 Ginjal
• Terletak di setiap sisi kolum vertebra, berwarna kemerahan dan berbentuk
seperti biji kacang hijau.
• Berukuran 10-12cm panjang, 5-7cm lebar dan 2.5cm tebal dan seberat kira-
kira 140gm bagi orang dewasa.
• Sempadan luarnya berbentuk cembung dan mempunyai pembukaan di
tengahnya yang disebut sebagai hilum.
• Hilum merupakan pintu masuk dan keluar pembuluh-pembuluh ginjal.
• Ginjal kanan adalah lebih pendek dan lebih tebal daripada ginjal kiri.
• Ginjal diselaputi oleh tiga lapisan tisu:
1. Pertama, lapisan dalam adalah kapsul renal atau kapsul sebenar
yang terdiri daripada membran berserat nipis;
2. Kedua, lapisan yang dikenali sebagai fasia renal atau kapsul palsu
terdiri daripada tisu perantara padat; dan
3. Ketiga, lapisan berlemak yang terletak di antara lapisan dalam dan
lapisan luar yang dikenali sebagai lemak perirenal.
73

74. Rajah 3.16: Struktur di luar dan struktur di dalam ginjal kanan
7.1.3 Ureter
• Juga dipanggil sebagai salur ginjal. Ureter merupakan tiub yang keluar dari
setiap ginjal.
• Tugas ureter adalah membawa urin ke pundi kencing.
• Terdiri daripada tiub berotot dan mempunyai panjang kira-kira 25cm panjang.
• Dua bahagian ureter:
1. Pertama, corong atau pelvis ginjal. Bahagian atas yang kembang
berbentuk seperti mangkuk dan dinamakan kaliks.
2. Kedua, salur buah pinggang. Mempunyai panjang lebih kurang
25.4cm. Ia bermula dari hadapan otot belakang abdomen terus ke ruang
pelvis benar dan berakhir di permukaan belakang pundi kencing.
• Tisu-tisu yang terdapat pada ureter adalah:
1. Tisu berfiber – lapisan bahagian luar;
2. Tisu otot bebas – lapisan tengah, gerakan peristalsis
bertanggungjawab mengalirkan urin dari ginjal ke pundi kencing;
3. Tisu epitelium peralihan – lapisan dalam ureter berfungsi untuk
melindunginya daripada asid urik.
74

75. 7.1.4 Pundi kencing
• Adalah organ yang berotot dan berongga. Berfungsi untuk
menakung air kencing.
• Ianya berbentuk bulat apabila penuh dan berbentuk leper
berlipat-lipat apabila kosong.
• Pundi kencing mempunyai apeks, dasar dan tiga dinding.
Ruang dalam pundi kencing berbentuk segi tiga dan disebut sebagai trigon.
• Dasar segi tiga menghala ke atas, manakala bahagian
puncaknya menghala ke bawah.
• Trigon mempunyai banyak hujung saraf deria dan sangat peka
terhadap perubahan isi padu urin dalam pundi kencing.
• Otot pundi kencing terdiri daripada otot licin dan bersifat tidak
voluntari.
• Lapisan dalamnya adalah kalis air di mana terbina daripada
membran mukus jenis epitelium peralihan.
• Urin akan disimpan unutk sementara waktu sahaja sehingga ia
dikeluarkan melalui uretra.
• Sebanyak 1 liter urin boleh ditakung oleh pundi kencing.
Namun, dalam keadaan luarbiasa ia boleh menakung sebanyak 3 liter urin.
Pada keadaan normal, apabila pundi kencing menakung 6 – 10 liter urin,
perasaan hendak kencing akan timbul.
75