1. ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÈÍ ÁÀ n d S o c i l D e v - ǯ¯Í e n t — E ÁÎËÎÍ i a a n d Pac i f i Á¯Ñ g i o n
En v i r o n m e n t aÍÈÉÃÌÈÉÍaÕªÃÆÈË e l o pmªÌ껀 ÀÇÈa s t A sÍÎÌÕÎÍ ÄÀËÀÉÍ c R eÍÓÒÀÃ
D i s c u s s i o ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÈÃs
ÕÝËÝËÖ¯¯ËÃÈÉÍ n P a p e r
ÌÎÍÃÎË G O L I A
M O N
Îðíû Óóë Óóðõàéí Ñàëáàðààñ Áàéãàëü
A Review of Environmental and
Îð÷èí Áîëîí Íèéãìèéí Ñàëáàðò
Social Impacts in the Mining
Sector Áóé ¯ð ͺ뺺
¯ç¿¿ëæ
May 2006

2. ÌÎÍÃÎË
Îðíû Óóë Óóðõàéí Ñàëáàðààñ Áàéãàëü
Îð÷èí Áîëîí Íèéãìèéí Ñàëáàðò
¯ç¿¿ëæ Áóé ¯ð ͺ뺺
May 2006

4. ÃÀÐ×ÈÃ
Òàëàðõàë V
Òîâ÷èëñîí ¿ãèéí æàãñààëò VII
Õóðààíãóé 1
ªìíºõ ¿ã 5
1. Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí òîéì 7
2. Áàéãàëü îð÷èí áà íèéãýìä ó÷ðóóëæ áóé íºëººëºë 11
2.1 Áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë 11
Ýðäýíýòèéí çýñèéí ¿éëäâýð 11
Çààìàðûí àëòíû óóðõàé 12
Ò¿ðãýí ãîëûí àé ñàâ 14
Øàðûí ãîëûí í¿¿ðñíèé óóðõàé 14
Áîð ªíäºðèéí õàéëóóð æîíøíû óóðõàé 14
Áàãàíóóðûí í¿¿ðñíèé óóðõàé 15
Àäóóí÷óëóóíû í¿¿ðñíû óóðõàé 15
2.2 Ãàð àðãààð áîëîí æèæèã õýìæýýòýé àëò îëäâîðëîëò 16
2.3 Àëòíû óóðõàé áà òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóä õîîðîíäûí õàìààðàë 17
Ãîâèéí áàãà äàðõàí öààçàò ãàçàð 18
Îíîí Áàëæèéí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð 19
Õàí Õýíòèéí äàðõàí öààçàò ãàçàð 19
2.4 Íèéãýìä ¿ç¿¿ëæ áóé íºëººëºë 21
Àëáàí ¸ñíû óóðõàéíóóä 21
Ãàð àðãààð áîëîí æèæèã õýìæýýãýýð àëò îëäâîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà 22
3. Õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí áà á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò 25
3.1 Õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí 25
Òîéì
Ñóë òàëóóä
3.2 Ñàëáàðûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò 29
Òîéì
Ñóë òàëóóä
4. Îéðûí õóãàöààíä øèéäâýðëýâýë çîõèõ àñóóäëóóä 31
Íîì ç¿é 33

6. ÒÀËÀÐÕÀË
Ý
íýõ¿¿ òàéëàíã õàòàãòàé Æîâàííà Äîðå Æîí Ñòðîíãìýí (Ǻâëºõ, COPCO) íàðò áàãèéí ç¿ãýýñ
(Áàéãàëü îð÷íû ìýðãýæèëòýí EASEN-TTL), òàëàðõàë èëýðõèéëüå.
Âåðà Ñîíãâå (àõëàõ ýääèéí çàñàã÷, EASPR),
Òîíè Âèòòîí (Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí Æåôðåé Ëåêñåëë (êàðòîãðàô) íü òóñ òàéëàíãèéí
àõëàõ ìýðãýæèëòýí (EASEN-TTL ), Ðîáèí Ãðåéñîí ãàçðûí çóðàãíóóäûã õàðèóöàí, Ðîáåðò Ëèâðíàø
(Åðºíõèé çàõèðàë, Eco-Minex International Ltd) áîëîí õÿíàã÷ààð àæèëëàæ áàãèéí àæèëä òóñàëñàí áîëíî.
Êîåëí õîò äàõü Ðàéíáðàóí Èíæèíèèðèíã áà Âàññýð
ÕÕÊ ãýñýí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé Äýëõèéí áàíêíû áàãààñ Òóñ òàéëàíä àãóóëàãäàõ ¿çýë áîäëóóä íü çºâõºí
Ñåêòîðûí ìåíåæåð Ìàãäà Ëîâåéíèé åðºíõèé çîõèîã÷äûíõ áºãººä Äýëõèéí áàíêíû áîëîí ò¿¿íèé
óäèðäàìæèí äîîð áýëòãýëýý. óäèðäëàãà áîëîí òýäíèé òºëººëæ áóé óëñ îðíóóäûí
¿çýë áîäîë áèø. Òàéëàíãààñ çºâøººðºëã¿éãýýð èø
¯íýòýé çºâëºãºº ºãñºí Êðèñòîôåð Ôèí÷ (Óëñ òàòàæ àøèãëàõûã õîðèãëîíî.
õàðèóöñàí àõëàõ ìýðãýæèëòýí, EACCQ), Äàâèä
Õàíðàõàí (Áàéãàëü îð÷íû àõëàõ ìýðãýæèëòýí,
SASES), Êðèñòîôåð Øåëäîí (Óóë óóðõàéí àõëàõ
ìýðãýæèëòýí COPCO) áîëîí.
-v-

8. ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ
AMD Acid Mine Drainage- Áàÿæóóëàõ ¿éëäâýðèéí õ¿÷èëëýã õàÿãäàë
ASM - ÃÀÁÎÓ Artisanal Small-scale Mining – Ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð îëáîðëîõ, áàãà îâðûí óóðõàé
BAT – ÕÑÎÀÒ Best Available Techniques- Õàìãèéí ñàéí îëäîöòîé àðãà, òåõíèê
DGMC - ÃÓÓÊÃ Department of Geological and Mining Cadastre - Ãåîëîãè, óóë óóðõàéí êàäàñòðûí ãàçàð
EIA – Áί Environmental Impact Assessment- Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýý
EMP - ÁÎÕÒ Environmental Monitoring Plan- Áàéãàëü îð÷íû ìîíèòîðèíãèéí òºëºâëºãºº
EPA – ÁÎÕÀ Environmental Protection Agency- Áàéãàëü õàìãààëàõ àëáà
EPP – ÁÎÕÒ Environmental Protection Plan- Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òºëºâëºãºº
GDP - ÄÍÁ Gross Domestic Product- Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í
GIC - ÃÌÒ Geological Information Center – Ãåîëîãèéí ìýäýýëëèéí òºâ
GMIA - ÃÓÓÕÀ Geological and Mining Inspection Agency- Ãåîëîãè, óóë óóðõàéí õÿíàëòûí àãåíòëàã
MGS - ÓÓÀ, Mining Office, and the Office of Geology/Mongolian Geological Survey- Àøèãò
ÌÃÑÀ ìàëòìàëûí ãàçàð, Ìîíãîëûí ãåîëîãè õàéãóóë ñóäàëãààíèé ãàçàð
MIT - ¯Õß Ministry of Industry and Trade- ¯éëäâýð, õóäàëäààíû ÿàì
MNE - ÁÎß Ministry of Nature and the Environment- Áàéãàëü îð÷íû ÿàì
MRPAM - Mineral Resources and Petroleum Authority of Mongolia- Ìîíãîëûí àøèãò ìàëòìàë,
ÌÀÌÃÒÕÝÃ ãàçðûí òîñíû õýðýã ýðõëýõ ãàçàð
SDC - ØÓÕÕÀÀ Swiss Agency for Development Cooperation- Øâåéöàðü Óëñûí Õºãæëèéí Õàìòûí
Àæèëàãààíû Àãåíòëàã
SME - Æį Small and Medium Enterprise - Æèæèã, äóíä ¿éëäâýð
SPA - ÒÕÃÍ Special Protected Area - Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã
TMF - ØÕÑ Tailing Mine Repositories - Øèíãýí õàÿãäëûí ñàí
Òàéëáàð: íýìýëò òàéëáàðã¿é òîõèîäîëä “äîëëàð” -ûã ÀÍÓ ûí äîëëàð ãýæ îéëãîíî.
Àéìàã – çàñàã çàõèðãààíû îðîí íóòàã äàõü õàìãèéí ãàíòàé áàéñàí çóíû äàðààõü ºâëèéí çóäûí áàéäàë
òîì íýãæ áºãººä àéìàã íü ñóìóóäàä, ñóì íü áàãóóäàä èë¿¿ õ¿íä òóñ÷ ìàë ºâºëæèëòèéã óëàì õ¿íäð¿¿ëäýã.
òóñ òóñ õóâààãäàíà. Íèéñëýë áîëîí õîòóóäàä ñóìóóä Îëîí æèëèéí àæèãëàëòààð îéðîëöîîãîîð äîëîîí
íü ä¿¿ðã¿¿äòýé, áàãóóä íü õîðîîääòîé ä¿éöäýã. æèë òóòàìä íýã óäàà çóä áîëäîã áîëîâ÷ õàøèð
òóðøëàãàòàé ìàë÷èä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òîõèîëäñîí
Çóä- ºâëèéí óëèðàëä ìàëûã áýë÷ýýðòýý èäýýøëýõ øèã æèë äàðààëàí çóä áîëñîí ÷ íýã èõ öî÷èðäîîä
íºõöºëã¿é áîëãîäîã öàã àãààðûí òààëàìæã¿é íýí áàéäàããã¿é.
õ¿íä íºõöë¿¿äèéã òîìú¸îëñîí íýð. Çóä íü Ìîíãîëûí
ìàë÷äûí àìüäðàëä òîõèîëäîæ áàéäàã ò¿ð çóóðûí Íèíæà áîë àëòíû èë øîðîîí îðäîí äýýð ãàð
¿çýãäýë áºãººä ìàë÷èä îëîí æèëèéí òóðø öàã ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àëò îëáîðëîäîã õ¿ì¿¿ñò
àãààðûí õ¿íä íºõöëèéã äàâàí òóóëàõ, õ¿ðýýëýí áàéãàà ºãñºí íýð. Òýä íóðóóíäàà íîãîîí õóâàíöàð ò¿ìïýí
îð÷èíäîî äàñàí çîõèöîæ àìüäðàõ àðãà óõààíûã ¿¿ð÷, àëò óãààõäàà õýðýãëýäýã íü “Íèíæà ßñò
õºãæ¿¿ëæ èðæýý. Èõ õýìæýýíèé öàñ õóíãàðëàí òîãòîõ, Ìýëõèé” òåëåâèçèéí îëîí àíãèò êèíîíû ä¿ðòýé
áýë÷ýýð ìºñºí á¿ðõ¿¿ëýýð õó÷èãäàõ ÿâäàë èõýýõýí òºñòýé ó÷èð ýíý íýðèéã ç¿éðë¿¿ëæ ºã÷ýý. (Ãðàéñîí
òîõèîëääîã áºãººä ¿¿íèéã öàãààí çóä ãýæ íýðëýäýã. áà Ìóðàé, 2003).
Öàñ, ìºñ íü ºâëèéí óëèðàëä ìàëûí óíäíû óñíû ýõ
¿¿ñâýð áîëæ áàéäàã áºãººä õóð òóíàäàñ õýò õîâîð Ãýð Ìîíãîëîîð àìüäðàõ îðîí áàéð ãýñýí óòãàòàé.
ºâºë ìàë óñààð ãà÷èãäàæ õàðàíãàäàõ òîõèîëäîëä Ãýð íü Ìîíãîëûí ìàë÷äûí í¿¿äýë÷èí àìüäðàëä
õàð çóä ãýíý. Áîãèíî õóãàöààíä ¿ðãýëæèëäýã çóíû àéõòàð òîõèðñîí, óëàìæëàëò îðîí ñóóö áºãººä
óëèðàëä îðñîí áîðîî, õóð òóíàäàñ íü èðýõ ºâëèéí ìîäîîð àðàã ÿñûã íü õèéæ, ýñãèéãýýð á¿ðæ áàðèíà.
ìàëûí áýë÷ýýðèéí ãàðöàä øóóä íºëººëäºã ó÷èð Àðàã ÿñ íü õàíà, óíü, òîîíî, áàãàíààñ á¿ðäýíý.
-vii-

9. Ãýðò ìîäîí øàë òàâèõ ýñâýë øóóä ãàçàð äýýð ýñãèé óëèðàëä ãýðèéã äóëààöóóëàõààñ ãàäíà çóóõàí äýýð
äýâñãýð äýâñýíý. Õàíà áîëîí óíèíû òîîãîîð ºäºð òóòàì õîîë óíäàà áýëòãýíý. Ãýð îéðîëöîîãîîð
ãýðèéí õýìæýýã òîäîðõîéëíî. Èõýíõ ìàë÷èä òàâàí 224 êã æèíòýé. Ãýðèéã áóóëãàõàä äóíäæààð õàãàñ öàã
õàíàòàé ãýðò àìüäàðäàã áà èéì ãýð 16-18 øîî ìåòð çàðöóóëàãäàõ áºãººä áàðèõàä ò¿¿íýýñ àðàé èë¿¿ öàã
òàëáàéã ýçýëäýã. Ãýð áîëãîíä çóóõ áàéõ áà òýð íü îðíî.
áýëýãäëèéí áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû ÷óõàë ¿¿ðýãòýé.
Çóóõ íü àéëûí ãàë ãîëîìòûã áýëýãäýíý, áàñ ºâëèéí
-viii-

10. ÕÓÐÀÀÍÃÓÉ
Óäèðòãàë
Áàéãàëü Îð÷èíä íºëººëºõ íºëººëºë
Óóë óóðõàéí ñàëáàð íü Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí
õºãæèëä ãîë õóâü íýìýð îðóóëäàã áºãººä ÄÍÁ – èé Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí áàéãàëü
17%, àæ ¿éëäâýðýýñ îðîõ îðëîãûí 65%, ýêñïîðòûí îð÷íû òàëààðõè ìýäýýëýë íü èõýýõýí çºð÷èëòýé.
îðëîãûí 58% -èéã òóñ òóñ ýçýëíý. Ëèöåíçòýé Èõýíõ íü îíîâ÷òîé áóñ àðãà õýëáýðýýð ¿éë
óóðõàéíóóäàä íèéòäýý 12 ìÿíãà ãàðóé õ¿í àæèëëàæ, àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà íü áàéãàëü îð÷íûã
ò¿¿íýýñ õýä äàõèí èë¿¿ õ¿í õóóëü áóñààð àøèãò èõýýõýí äîðîéòóóëàõ, ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýìæèéã
ìàëòìàë îëáîðëîæ áàéíà. ªíãºðñºí òàâàí æèëä áóóðóóëàõàä õ¿ðãýæ áàéíà.
àøèãò ìàëòìàëûí îëäâîðëîëò ìàø õóðäàöòàé
ÿâàãäàæ áàéãàà íü 1997 îíä áàòëàãäñàí “Àøèãò Óóë óóðõàéí ñàëáàð ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ÷óõàë
ìàëòìàëûí òóõàé” õóóëèàð àëò îëáîðëîëòîíä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ÷ òóõàéí ñàëáàðûí ºíººãèéí
íîãäîõ òàòâàðò 10% - èéí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ áîëîí èðýýä¿éí ¿éë àæèëëàãààíààñ áàéãàëü
áîëñîíòîé, ìºí 2001 îíä Îþó Òîëãîéí çýñ, àëòíû îð÷èíä ó÷èð÷ áîëçîøã¿é äîðîéòëûã áóóðóóëàõàä
îðäûã èëð¿¿ëñýíòýé ãîë íü õîëáîîòîé. øààðäàãäàõ çàðäëûã òîîöîõ, ò¿¿íèéã àðèëãàõ íºõºí
ñýðãýýõ òàëààð ñèñòåìòýé àðãà õýìæýý àâàãäààã¿é
Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé èõýíõ õóâèéã áàéíà.
àëò áîëîí çýñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ýçýëäýã. Ìîíãîëä
çýñèéí áàÿæóóëàõ ¿éëäâýð (Ýðäýíýò) çºâõºí ãàíö ¯¿íèé ãîë øàëòãààí íü óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíààñ
áàéäàã íü òóñ îðíû îëæ áàéãàà ãàäààä âàëþòûí óðò õóãàöààíä áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ áîëçîøã¿é
îðëîãûí òàë õóâèéã îðóóëæ, óëñûí òºñâèéí áàðàã ñºðºã íºëººëëèéã á¿ðýí òîîöîîëîîã¿é, ýíý òàëààð
25%-èéã á¿ðä¿¿ëäýã áàéíà. Àëò îëáîðëîëò èõýâ÷ëýí ìýäýý, ìýäýýëýë õîìñ áàéãààä îðøèæ áàéíà.
øîðîîí îðäóóäàä ÿâàãäàæ áàéíà. (àëòíû àëëþâàë Ýíýõ¿¿ õóðààíãóéä Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí
êîíöåíòðàöè íü ÿäóó). áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ áóé ãîë íºëººëë¿¿äèéã òîâ÷
äóðüäñàí áîëíî.
Ìîíãîëä àøèãò ìàëòìàëûã áàãà õýìæýýãýýð
áîëîí ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð îëáîðëîõ ýðòíèé Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä îðóóëæ áóé ººð÷ëºëò¿¿ä:
óëàìæëàë áàéõã¿é. Ãýâ÷ ýíý íü íýìýãäñýýð ýäèéí Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä, ÿëàíãóÿà àëòíû øîðîîí
çàñãèéí øèëæèëòèéí õ¿íä ¿åä ìÿíãà ìÿíãàí îðäûí îëáîðëîëòîîñ îðóóëæ áóé ººð÷ëºëò íîöòîé
õ¿íèé, ÿëàíãóÿà çóäíààð ìàëàà àëäñàí ìÿíãà àñóóäàë áîëæ áàéíà. Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ
ìÿíãàí ìàë÷èä (áàðèìæààãààð 30,000 – 100,000 áàéãàà îäîîãèéí ïðàêòèê àæèëëàãàà íü ¿ð ä¿í
õ¿í)- ûí àìüæèðãààíû íýã ýõ ¿¿ñâýð áîëæýý. Ãàð áàãàòàé, ìàø èõ óñ çàðöóóëæ, ãàäàðãûí áîëîí ã¿íèé
¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõäîî óñûã õýòð¿¿ëýí àøèãëàäãààñ öýâýðø¿¿ëýõ õýðýýñ
ºíººãèéí ìºðäºãäºæ áóé õóóëü ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä õýòýðñýí, ìàø èõ õýìæýýíèé òóíàìàë áóëèíãàðòàé
àæèëëàõã¿é, õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íûã äîðîéòóóëæ õàÿãäàë øèíãýí ¿¿ñýõýä õ¿ðãýæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí,
áàéãààä íü îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà, óóë óóðõàéí õóóëü áóñààð àæèëëóóëæ, õàÿãäàë óñàà àñãàæ ãîë
àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ø¿¿ìæëýëòýé õàíääàã. 2001, 2002 ìºðíèéã áîõèðäóóëæ áàéãàà íü ñàíàà òàâèõ ãîë
îíóóäàä ò¿ð æóðàì áîëîâñðóóëàí àøèãò ìàëòìàëûã àñóóäàë áîëæ áàéíà. Á¿õ òºðëèéí óóðõàéãààñ
ãàð àðãààð îëáîðëîõ ýíýõ¿¿ àëáàí áóñ ¿éë ãîë ìºðºí ð¿¿ îðóóëæ áàéãàà õàÿãäàë óñ íü ¿åð
àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ îðîëäëîãóóä õèéæ áàéæýý. áîëîõ, øèíýýð ò¿ð çóóðûí õèéìýë íóóð öººðºì
Ãýâ÷ ýíý æóðàì íü ¿ð ä¿íä õ¿ð÷, àìüäðàëä õýðýãæèæ ¿¿ñýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã áºãººä ýäãýýð ¿¿ñìýë
÷àäààã¿é ó÷èð äàõèí øèíý÷ëýãäýýã¿é. Çàñãèéí ãàçàð óñ íàìãàðõàã ãàçàð óóðõàé õààñíû äàðàà øèðãýæ
õàðèí àøèãò ìàëòìàëûã ãàð àðãààð îëáîðëîõ ÿâäëûã àëãà áîëîõ íü òîäîðõîé. Õýðâýý çºâ ìåíåæìåíò
çîõèöóóëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èí áèé áîëãîõ çîðèëãîîð õèéæ ÷àäâàë èíãýæ ¿¿ññýí íóóð öººðìèéã øîðîîí
“Àøèãò ìàëòìàëûã ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð áîëîí ã¿íèé óóðõàéí õàÿãäàë øèíãýíèéã öýâýðëýõ
îëáîðëîõ òóõàé” õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàí òºõººðºìæ áîëãîí àøèãëàæ áîëîõ òàëòàé.
Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí áàðüæ 2005 îíû 8 ñàðä Óñíû ÷àíàðûã áóóðóóëàõ íü. ªñºí íýìýãäýæ áàéãàà
õýëýëö¿¿ëñýí áîëîâ÷ äýìæëýã àâ÷ ÷àäààã¿é þì. ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãûí îëáîðëîëò íü (ÃÀÀÎ)
Îäîîãîîð Çàñãèéí ãàçàð öîî øèíý õóóëèéí òºñºë óëñ îðîí äàÿàð ãîë ìºðíèé óñíû ÷àíàðò ìóóãààð
áîëîâñðóóëàõààð àæèëëàæ áàéíà. íºëººëæ áàéíà. Ãàð àðãààð àëò îëáîðëîã÷èä
-1-

11. ìÿíãà ìÿíãààðàà ãîë ìºðíèé ýðýã äàãóó ýð¿¿ë õýðýãëýõ íü ãàð àðãààð îëáîðëîã÷èäûí äóíä ò¿ðãýí
àõóéí øààðäëàãà õàíãàõã¿é áîõèð îð÷èíä àìüäàð÷ òàðõàæ áàéíà. ̺íãºí óñààð àëò öýâýðëýõ ÿâäëûã
áàéãààãààñ, òýð÷ëýí ìºíõ öýâäãèéã õàéëóóëàõûí ºðòºã áàãàòàé ãðàâèòàöûí àðãààð ñîëüæ áàãàñãàõ
òóëä ýìõ çàìáàðààã¿é àðãàë õîðãîë ò¿ëæ, ìàøèíû áîëîìæòîé.
äóãóé çýðãèéã øàòààí õîðò áîäèñ ÿëãàðóóëàí ã¿íèé
áîëîí ãàäàðãûí óñûã èõýýð áîõèðäóóëæ áàéãààãààñ Àãààðûí áîõèðäîë . Ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àëò
óñààð äàìæèí õàëäâàðëàäàã ÿíç á¿ðèéí ºâ÷èí îëáîðëîëòîîñ ¿¿äýí àãààðûí ÷àíàð äîðäîæ áàéãàà
äýëãýðýí òàðõàõ ýðñäýë ºíäºð áàéíà. íü õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ë ìýíäýä èõýýõýí õîðòîé íºëºº
¿ç¿¿ëýõýýð ò¿âøèíä õ¿ð÷ áàéíà. Øîðîîí îðäíîîñ ãàð
Óóðõàéí õàòóó õàÿãäëûí îâîîëãî áà øèíãýí ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àëò îëáîðëîõ ÿâöàä àãààðûí
õàÿãäëûí õóðèìòëàë. Òîì áîëîí äóíä îâðûí óðñãàë ñîëèëöîî ìóóòàé ãàçàðò øîðîî óõàæ ìàëòàõ,
óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿åä õóðèìòëàãäàæ áóé õ¿ðçäýõ, óóòëàõ, àñãàõ çýðãýýñ äýãäýæ áóé òîîñ íü
õàÿãäàë ÷óëóóí îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí ñàí íü í¿äíèé ýä ýðõòýí ãýìòýõ, àìüñãàëûí çàìûí áîëîí
îíöãîé ñàíàà çîâîîñîí àñóóäàë áîëëîî. Ìîíãîëä òîîñæèëòûí ºâ÷èí ¿¿ñýõýä õ¿ðãýäýã. Òýð÷ëýí ìºíõ
óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëýýñ ãàð÷ áàéãàà õàÿãäàë öýâäýã õàéëóóëàõûí òóëä ìàøèíû õàéìàð äóãóé
÷óëóóí îâîîëãî íü òîãòâîðòîé áèø óëìààð ýëýãäýëä øàòààõàä ãàð÷ áàéãàà í¿¿ðñíèé õîã, í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí
îðîõ õàíäëàãàòàé. Áîðîîíû óñààð äàìæèí õàÿãäëààñ äóòóó èñýë, áåíçåí, ôåíîë áîëîí öèàíàä çýðýã õîðò
ýëñýðõýã ÷óëóó, øîðîî ãîëûí õºíäèé ð¿¿ óãààãäàí áîäèñóóäûã àãóóëñàí õàð óòàà á¿¿ð ÷ èë¿¿ àþóëòàé.
îðæ, óëìààð ìàëûí áýë÷ýýðèéí ãàçàð áîõèðäîæ
áîëçîøã¿é áàéíà. Çàðèì òîõèîëäîëä õóâü õ¿ì¿¿ñ Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóä äàõü àøèãò
¿éëäâýðëýëèéí õàÿãäàë øîðîîí îâîîëãî, ÿëãàæ ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà. Çàðèì òóñãàé
õàÿñàí øèíãýí õàÿãäàë äýýð àþóëòàé íºõöºëä äàõèí õàìãààëàëòòàé ãàçðóóäàä àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ
îëáîðëîëò ÿâóóëæ, øàðõäàæ ãýìòýõ, àìü íàñàà çîðèëãîîð òýäãýýðèéí ñòàòóñûã áóóðóóëàõ àñóóäàë
àëäàõ õ¿ðòýë ýðñäýëä îðäîã. Ýðäýíýòèéí óóðõàéãààñ ãàðñààð áàéãàà ÷ îäîîãîîð á¿ðýí øèéäýãäýýã¿é
ãàðñàí øèíãýí õàÿãäëûí õóðèìòëàë ë ãýõýä òýð áàéíà. ¯éëäâýð õóäàëäààíû ÿàìíû õàðúÿà Àøèãò
÷èãýýðýý áàéãàëü îð÷íû ýðñäýë ìºí. Îäîîãèéí ìàëòìàë, ãàçðûí òîñíû õýðýã ýðõëýõ ãàçðààñ
ìºðäºæ áàéãàà òºëºâëºãººãºº áèåë¿¿ëæ ã¿éöëýý ãàðãàñàí ñàíàëûí ¿íäñýí äýýð Áàéãàëü Îð÷íû
ãýõýä òýíä íýã òýð áóì òîíí õàÿãäàë ìàòåðèàë ¿¿ñýõ ßàìíààñ õî¸ð ÷ óäàà õýä õýäýí ÒÕà –ûí ñòàòóñûã
áºãººä ýíý íü äýëõèéä îäîîãîîð áàéãàà õàìãèéí èõ áóóðóóëàõ îðîëäëîãî õèéñýí. Ãýòýë îäîîã õ¿ðòýë
õýìæýýòýé øèíãýí õàÿãäëûí ñàíãèéí íýã íü áîëîõ ÒÕÃ-ûã õàìãààëàëòààñ ãàðãàõ àñóóäëûã îíîâ÷òîé
þì. Õàøèëòûí äàëàíãèéí áýõ áàò áàéäëûã áàéíãà çîõèöóóëàõ òàëààð ÿìàð íýã ä¿ðýì æóðàì, õóóëèéí
õÿíàæ, íýâ÷èëò ÿâàãäàæ áàéãàà ýñýõèéã òîãòìîë çààëò áàéõã¿é áàéíà.
øàëãàæ áàéõ ¸ñòîé áîëîâ÷ õ¿íèé íººöèéí áîëîîä
õºðºí㺠ìºíãºíèé ãà÷èãäëààñ áîëîîä áàéíãûí
õÿíàëò òàâüæ ÷àääàãã¿é áàéíà. ̺í ò¿¿í÷ëýí, óóë Õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí áîëîí ñàëáàðûí
óóðõàéí ¿éëäâýðèéí, ÿëàíãóÿà Ýðäýíýòèéí øèíãýí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò
õàÿãäëûí õóâüä õ¿÷èëëýã õàÿãäëûí àñóóäàë ºäðººñ
ºäºðò õóðöààð òàâèãäàõ áîëæ áàéíà. ¯éëäâýðëýëýýñ ªíãºðñºí àðâàí æèëèéí õóãàöààíä Ìîíãîëûí
ãàð÷ áàéãàà õ¿÷èëëýã õàÿãäëûí õýìæýýã õàÿãäëûíõàà çàñãèéí ãàçàð íü óóë óóðõàéí ñàëáàðûí ýçýìøèã÷,
õ¿÷èë ÿëãàðóóëàõ ÷àäâàðààñ õàìààðóóëàí àíãèëæ, ã¿éöýòãýã÷èéí ¿¿ðýãòýé áàéñíàà ºíººäºð òóñ
òóñ òóñä íü ººð ººð ãàçàðò àñãàõ çàìààð áàãàñãàæ, ñàëáàðûí çîõèöóóëàã÷, ìåíåæåðèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ
õÿíàæ áîëîõóéö õýìæýýíä àâàà÷èõ áîëîìæèéí áîëñîí áàéíà. Ýíý øèëæèëòèéã õèéõýä óóë óóðõàéí
òàëààð ÿðüñààð áàéãàà áîëîâ÷ ÿã õýçýý õýðýãæ¿¿ëæ ñàëáàðûã áàéãàëü îð÷èíä õàëã¿é áàéäëààð
ýõëýõ íü òîäîðõîéã¿é áàéíà. òîãòâîðòîé õºãæ¿¿ëýõ íºõöëèéã áàòàëãààæóóëàõóéö
õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãà
̺íãºí óñíû áîõèðäîë. ̺íãºí óñààð áîõèðäîõ òóëãàðñàí þì. Èéì õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íûã
ÿâäàë óëàì èõýññýýð áàéíà. 1982 îíä õóó÷èí á¿ðä¿¿ëýã÷ ãîë òóëãóóð áàãàíà íü “Áàéãàëü îð÷íûã
Ǻâëºëò Çàñãèéí ¿åä ìºíãºí óñûã àëò îëáîðëîëòîíä õàìãààëàõ òóõàé” áîëîí “Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ
õýðýãëýõèéã õîðèãëîñîí, Ìîíãîë óëñàä õàðèí öººí áàéäëûí ¿íýëãýýíèé òóõàé” õóóëèóä þì. Ýäãýýð
òîîíû øîðîîí îðä áîëîí ã¿íèé óóðõàéíóóä äýýð õóóëèóäàä “áîõèðäóóëàã÷ íü íºõºí òºëºõ” çàð÷èì
õóóëü áóñààð õýðýãëýæ áàéãàà. Õàðèí ãàð àðãààð áàðèìòëàõ, áàéãàëü îð÷íû ìýäýýëëèéã àâ÷ áàéõ
àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîã÷èä õ¿äðèéí îðäóóä äýýð ýðõèéã áàòàëãààæóóëñàí çààëòóóä îðñîí áàéäàã.
õàà ñàéã¿é õóóëü áóñààð ìºíãºí óñ õýðýãëýäýã ̺í ò¿¿í÷ëýí ýíý õóóëèóäàä áàéãàëü îð÷íû ñóðãàëò
áàéñàí áîë îäîî øîðîîí îðäîí äýýð ìºíãºí óñ ÿâóóëàõ, ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð îëãîõ ñóðãàëòûí
2

12. õºòºëáºð¿¿ä õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð á¿õ íèéòèéí Íèéãìèéí àñóóäëóóä
áàéãàëü îð÷íû óõàìñðûã äýýøë¿¿ëýõýä òºðèéí
áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, îëîí óëñûí Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë ýðõýëäýã àæ àõóéí
áàéãóóëëàãóóäûí õºõ¿¿ëýí äýìæèõ ¿¿ðãèéã çààæ íýãæ¿¿ä òóõàéí îðîí íóòàãò àìüæèðãààíû îëîí
òóñãàñàí áàéäàã. Ãýâ÷ ýäãýýð õóóëèóäàä íèéãýì- òàëò ýõ ¿¿ñâýðèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ ÷óõàë òàë áîëæ áàéõ
ýäèéí çàñãèéí íºëººëëèéã ¿íýëýõ òàëààð ÿìàð ÷ ¸ñòîé. Ãýâ÷ òîì òîì óóðõàéí õýðýãöýýã õàíãàõ
çààëòóóä òóñãàãäààã¿é áàéíà. 1997 îíä áàòëàãäñàí çîðèóëàëòòàé øèíýýð áàéãóóëàãäñàí æèæèã òîñãîí
“Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé” õóóëèéã òóõàéí ¿åä ñóóðèíãóóäàä îðîí íóòãèéí èðãýäýä òºäèéëºí
çàñãèéí ãàçðûí ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí á¿òöèéí àæëûí áàéð îëääîãã¿éãýýñ íóòãèéí èðãýä àøèãò
õÿçãààðëàãäìàë õ¿÷èí ÷àäàëä íèéö¿¿ëýõ áàéäëààð ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éëäâýðëýëèéã çºâõºí áàéãàëü
ãàðãàñàí. Ýíý õóóëèàð óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëýýñ îð÷èíã äîðîéòóóëäàã, îðîí íóòàãò äîðâèòîé îðëîãî
áàéãàëü îð÷èí áîëîí íèéãýìä ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é îðóóëäàãã¿é ãýäýã ¿¿äíýýñ õàðæ õàíääàã. Ýíý íü
ãîë ãîë ñºðºã íºëººëëèéã õàìðóóëàí íèëýýä ýíãèéí îäîîãèéí õýðýãæèæ áàéãàà õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí,
ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëñýí áîëîâ÷ çºâøººðºë á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòààð óóðõàéí îéð îð÷èìä
îëãîõ øàòàí äàõü îëîí íèéòèéí îðîëöîîã òîäîðõîé àìüäðàã÷ íóòãèéí èðãýäèéí áàòàëãààò áàéäëûã áàðàã
çààëã¿é îðõèãäóóëæ, îäîîãèéí áîëîí èðýýä¿éä õàðãàëçààã¿éòýé áàñ õîëáîîòîé. Àøèãò ìàëòìàëûí
íºõºí ñýðãýýëò õèéõýä øààðäàãäàõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ êîìïàíèóäûí ç¿ãýýñ îðîí íóòàãòàé àÿòàé õàðüöàà
¿¿ñâýðèéã áàòàëãààæóóëàõ òàëààð çààæ ºãººã¿é òîãòîîõûí òóëä îðîí íóòãèéã õºãæ¿¿ëýõ çàðèì
áàéíà. õºòºëáºð¿¿äèéã “íýìýëò” àðãà õýìæýý ìàÿãààð àâ÷
õýðýãæ¿¿ëäýã áàéíà. Óóë óóðõàéí êîìïàíèóä òóõàéí
Çàñãèéí ãàçðààñ óóë óóðõàéí ñàëáàðûí á¿òýö îðîí íóòãèéí íèéãýì –ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõýä
çîõèîí áàéãóóëàëòûã óëàì òîãòâîðæóóëàõ, ìàø º÷¿¿õýí çàðäàë ãàðãàäàã. Èíãýñíýýð ãàçàð
ñàëáàðûí íèéò ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëæ, àøèãëàëòûí òàòâàð áîëîí îðîí íóòàãò ñàíõ¿¿ãèéí
á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõýýð òóóøòàé çîðèëò òàâèí îðëîãî îðóóëàõ, àëáàí áóñààð àøèãò ìàëòìàë
àæèëëàæ áàéíà. Çàñãèéí ãàçàð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ çýðýã íèéãìèéí ÷óõàë òºâºãòýé àñóóäëóóä
îëáîðëîëòûã íýìýãä¿¿ëýõ, 2000 – 2010 îíä øèéäâýðëýãäýõã¿é ¿ëäñýí õýâýýð áàéíà.
ñàëáàðûã öààøèä õºãæ¿¿ëýõýýð äýâø¿¿ëýí òàâüñàí Ýöýñò íü, òºðºë á¿ðèéí àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ,
çîðèëòóóäûã áèåë¿¿ëýõýä òºðººñ áàðèìòëàõ áàÿæóóëàõ àðãóóä, òåõíèê òîíîã òºõººðºìæ,,
áîäëîãûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîîð àæèëëàæ òåõíîëîãèéí ºðòºã, ¿ð àøãèéí òàëààðõè ìýäýý
áàéíà. ìýäýýëýë àðä ò¿ìíèé äóíä ìàø õàíãàëòã¿é áàéäàã.
Õàìãèéí îð÷èí ¿åèéí òîì îâðûí óóðõàéí õóâüä ÷,
Çàñãèéí ãàçðààñ “Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé” õóóëèéí “õ¿ðçäýæ” ãàð àðãààð îëáîðëîäîã àøèãò ìàëòìàë
õýðýãæèëòèéã õàíãàõ ýðõ á¿õèé, áèå äààñàí “Àøèãò îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààíû õóâüä ÷ òýäãýýðýýñ
ìàëòìàë, ãàçðûí òîñíû õýðýã ýðõëýõ ãàçàð”- áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ áîëçîøã¿é íºëººëëèéí
ûã øèíýýð áàéãóóëñàí. Õýäèéãýýð äýýðõè àðãà òàëààð îëîí íèéò áîëîí õýâëýë ìýäýýëëèéíõýí
õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ èðñýí áîëîâ÷ äîîð äóðüäñàí èõýíõäýý ÿìàð ÷ îéëãîëòã¿é ýñâýë áóðóó òàøàà
øàëòãààíóóäûí óëìààñ íèéò ñàëáàðûí á¿òýö çîõèîí ìýäýýëýëòýé áàéäàã. Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ á¿õ
áàéãóóëàëòûí áàéäàë ñóë õýâýýð áàéíà. ¯¿íä: 1) Îðîí îðîëöîã÷ òàëóóä àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ÿâöàä
íóòãèéí ò¿âøèíä ãàçàð àøèãëàõ çºâøººðºë îëãîõ, áàéæ áîëîõ ýåðýã ñºðºã ¿ð äàãàâàðûí òàëààðõè
ãýðýý êîíòðàêò áàéãóóëàõ, çàñàã äàðãà íü áàéãàëü ìýäýýëýëòýé áàéõ, òýäíèé øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä
îð÷íû òºëºâëºãºº áàòëàõ, ëèöåíçèéí çºð÷ëèéã îðîëöîõ ýðõèéã õàíãàõ òàëààð çàðèì àðãà õýìæýý
ìýäýýëýõ, ñàíóóëàõ, àðèëãóóëàõ çýðãýýð õóóëèéí àâ÷ áàéíà.
õýðýãæèëòèéã öàã òóõàéä õàíãóóëæ áîëîõóéö á¿òýö
çîõèîí áàéãóóëàëò á¿ðäýýã¿é 2) Áàéãàëü îð÷íû ÿàì, Îéðûí õóãàöààíä øèéäâýðëýâýë çîõèõ
Ñàíãèéí ÿàì, Óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð
áîëîí îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààäûí õîîðîíäûí
àñóóäëóóä
õàìòûí àæèëëàãàà ñóë, 3) óóðõàé îð÷ìûí îðîí
Óóðõàéíóóäààð ÿâæ õèéñýí àæèãëàëò, áàéãàà
íóòãèéíõàíä çîðèóëñàí òóñãàé õºòºëáºðã¿é, òýäýíä
ìàòåðèàëóóäûã ñóäàëñàí ñóäàëãààí äýýð òóëãóóðëàí
óóðõàéí çîðèóëàëòààð ãàçàð àøèãëàñíààñ íºõºí
óóë óóðõàéí ñàëáàðààñ áàéãàëü îð÷èí, íèéãýìä
òºëáºð îëãîõ àñóóäëûã çîõèöóóëàõ æèøèã áàðàã
¿ç¿¿ëæ áóé ñºðºã íºëººëëèéã áóóðóóëàõàä îéðûí
áàéõã¿é çýðýã îðíî.
õóãàöààíä øèéäâýðëýâýë çîõèõ òóëãàìäñàí
àñóóäëóóäûã äîîð äóðäúÿ.
3

13. îð÷íû õîëáîãäîëòîé ìýäýý ìýäýýëýë, áàðèìò
• Àëòíû øîðîîí îðäóóäàä õàìãèéí ñàéí îëäîöòîé ìàòåðèàë àâàõ, òýäãýýðòýé òàíèëöàõ, òýäãýýðèéã
àðãóóäûã íýâòð¿¿ëýõýä òóñëàõ, àøèãëàõûã õýëýëöýõýä îðîëöîõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ.
äýìæèõ çýðãýýð áàéãàëü îð÷íûã äîðîéòóóëæ • Àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõîä îðîí íóòãèéí
óëìààð íóòãèéí èðãýäèéí àõóé àìüäðàëä èðãýäèéã àæëûí áàéðààð õàíãàõ ÿëàíãóÿà îëîí
õîõèðîë ó÷ðóóëæ áóé ñºðºã íºëººã áóóðóóëàõàä æèëèéí íººöòýé óóðõàéíóóäàä Ìîíãîë èðãýäèéã
àíõààðàõ. Øîðîîí îðäíû óóðõàéíóóäàä ò¿ëõ¿¿ àâ÷ àæèëóóëëàõûã ¿íäýñíèé áîäëîãî
õàìãèéí ñàéí îëäîöòîé äàðààõü àðãà òåõíèêèéã áîëãîõ. Ýíý õ¿ðýýíä óóðõàéä ãàð÷ áàéãàà øèíý
àøèãëàõ áîëîìæ Ìîíãîëä áàéíà. ¯¿íä: àëòûã îðîí òîîíû òîäîðõîé õýñãèéã îðîí íóòãèéí
ãðàâèòàöûí àðãààð îëáîðëîõ, óòààã íü îðîí ñóóö, èðãýäèéã àâ÷ àæèëëóóëàõààð íººöëºõ .
àæëûí áàéðíààñ ãàäàãø íü ãàðãàäàã ÿíäàíòàé • Óóðõàéä ò¿øèãëýí àìüäàð÷ áàéãàà èðãýäèéí
õààëòòàé çóóõ, ïèéøýí õýðýãëýõ, õýðýãëýãäñýí öààøäûí èðýýä¿éã àíõààðàëäàà àâàõ. Óóðõàéí
ìàòåðèàëóóäàà ýðã¿¿ëæ àøèãëàõ (õàÿãäàë áàãà ¿éë àæèëëàãàà õààãäàõàä ¿¿ñ÷ áîëîõ íèéãýì
ãàðãàõ), õàìãèéí áàãà óë ìºð ¿ëäýýõ, óóðõàéí ýäèéí çàñãèéí óíàëòààñ ñýðãèéëýõèéí òóëä
ýäýëáýð ãàçðûí õèëèéí öýñèéã ýöýñëýí òîãòîîõ, àæ ¿éëäâýðèéí òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðóóäûã
óõñàí ãàçðàà ºäºðò íü ºíãºí õºðñººð íü ýðã¿¿ëæ õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí îðîí íóòãèéí çàñàã
õó÷èõ, ìàòåðèàë äýýðýý äàõèí àæèëëàõã¿é áàéõ, çàõèðãààíû ñàíàë ñàíàà÷ëàãà, ¿éë àæèëëàãààã
“ò¿ð çóóðûí” õàÿãäëûí îâîîëãî ¿¿ñãýõã¿é áàéõ, òºðººñ äýìæèõ. Áîëîìæèéí øèéäýë îëäîõã¿é
ã¿íèé áîëîí ãàäàðãûí óñûã àëü áîëîõ áàãà òîõèîëäîëä óóðõàé õààãäñàíààð áèé áîëîõ
õýðýãëýõ, áóëèíãàðòàé õàÿãäàë óñ ãàðãàõã¿é áàéõ, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áîëçîøã¿é ¿ð äàãàâðààñ
õàãàñ öýâýðëýñýí óñàà áîëîâñðóóëàëòàä äàõèí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, íºëººëëèéã áóóðóóëàõûí
àøèãëàõ, óñíû àëäàãäëûã áàãàñãàõ çýðãèéã òóëä çàñãèéí ãàçàð òóõàéí óóë óóðõàéí
äóðäàæ áîëíî. êîìïàíèòàé õàìòðàí ýíý àñóóäàë äýýð àæèëëàõ
• Àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõòîé õîëáîãäñîí áîëîìæòîé þì.
øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä îëîí íèéòèéí á¿ðýí
îðîëöîîã õàíãàæ ºãºõ, îëîí íèéòèéã áàéãàëü
4

14. ªÌÍªÕ ¯Ã
Ý
íýõ¿¿ òàéëàíã 2003 îíä óóðõàéíóóä äýýð Òàéëàí äºðâºí á¿ëýãò õóâààãäàíà. Ýõíèé á¿ëýãò
î÷èæ àæèëëàñàí òóðøëàãà ìºí 2005 îíû óóë óóðõàéí ñåêòîðûí òàëààð òîâ÷ òàíèëöóóëíà.
äîëäóãààð ñàðààñ ¸ñä¿ãýýð ñàð õ¿ðòýë Õî¸ðäóãààð á¿ëýãò óóë óóóðõàéí ñàëáàðò îðøèæ
¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû àæèë áàéãàà áàéãàëü îð÷íû áîëîí íèéãìèéí õ¿íäðýëòýé
äýýð ¿íäýñëýí áè÷ëýý. Ýíý òàéëàí íü ñàÿõàí àñóóäëóóäûí òàëààð òîéì ºãºõ áà ãóðàâäóãààð á¿ëýãò
íèéòëýãäñýí “Ìîíãîë óëñûí óóë óóðõàéí ñàëáàð: óóë óóðõàéí ñàëáàð äàõü áàéãàëü îð÷èí, íèéãìèéí
Èðýýä¿é òàíû ãàðò”(Õàñáàíä áà áóñàä, 2004) ãýäýã àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí,
ñóäàëãààíû òàéëàíã áàÿæóóëæ áàéãàà. Òóñ íîìîíä á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðøèæ áóé ãîë ãîë
óóë óóðõàéí ñàëáàðò îðøèæ áóé áàéãàëü îð÷íû äàâóóòàé áîëîí ñóë òàëóóäûã äóðäëàà. ĺðºâä¿ãýýð
áîëîí íèéãìèéí àñóóäëóóäûã òóñãàéëàí àâ÷ ¿çýýã¿é á¿ëýãò óóë óóðõàéí ñàëáàðûí îäîîãèéí áàéäëûã
áàéñàí þì. ñàéæðóóëàõûí òóëä îéðûí õóãàöààíä øèéäâýðëýâýë
çîõèõ ñòðàòåãèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéã ñàíàë
Ýíýõ¿¿ òàéëàíãèéí ãîë çîðèëãî íü: 1) Ìîíãîë îðíû áîëãîí çºâëºæ áàéíà.
óóë óóðõàéí ñàëáàðò, òóõàéëáàë ãàð àðãààð àëò
îëáîðëîæ áàéãàà ãàçðóóäàä áàéãàëü îð÷íû áîëîí Òºâ, îðîí íóòãèéí òºðèéí áàéãóóëëàãóóä, îëîí
íèéãìèéí àñóóäëóóä ºíººäºð õýðõýí øèéäýãäýæ óëñûí áàéãóóëëàãóóä, ñóäàëãààíû õ¿ðýýëýíã¿¿ä
áàéãààã õàðóóëàõ, 2)óóë óóðõàéí ñàëáàðûí áàéãàëü áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäààñ öóãëóóëñàí
îð÷íû, íèéãìèéí áà õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí áîëîí òîî áàðèìò, ìýäýýëýë äýýð ¿íäýñëýí ýíý òàéëàí
ñàëáàðûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààðõè áè÷èãäñýí. Õî¸ð óäààãèéí òîìèëîëòûí ÿâöàä ãàäààä,
òîéì, òýäãýýðèéí äàâóó áà ñóë òàëóóä, òýäãýýðèéã äîòîîäûí, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà,
öààøèä õýðõýí ñàéæðóóëàõ òàëààð çºâëºãºº ºãºõ, õ¿ì¿¿ñòýé ýíýõ¿¿ òàéëàíãèéí òàëààð àëáàí áóñààð
3) áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé áàéäëààð óóë óóðõàéí ñàíàë ñîëèëöîæ áàéëàà. Ñàíàë ñîëèëöîõ ÿâöàä
ò¿¿õèé ýäèéã èë¿¿ ¿ð àøèãòàéãààð àâ÷ àøèãëàõàä ãàðñàí ¿ð ä¿íãýýñ ýíý òàéëàíä òóñãàñàí áàéãàà.
÷èãëýãäñýí îéðûí õóãàöààíû òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéã
ñàíàë áîëãîõîä îðøèíî.
-5-

16. 1. ÓÓË ÓÓÐÕÀÉÍ ÑÀËÁÀÐÛÍ ÒÀËÀÀÐÕÈ
ÒÎÉÌ
Ó
óë óóðõàéí ñàëáàð íü Ìîíãîëûí ýäèéí õ¿í àæèëëàæ, ò¿¿íýýñ õýä äàõèí èë¿¿ õ¿í àëáàí
çàñãèéí õºãæèëä ãîë õóâü íýìýð îðóóëäàã áóñààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áàéãàà òîîöîî
áºãººä ýíý íüäîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé áèé. 1992 îíîîñ áóþó çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò
17%, àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé øèëæèõýýñ ºìíº óóë óóðõàéí ñàëáàðò á¿õýëäýý
îðëîãûí 65% áîëîí ýêñïîðòûí îðëîãûí 58% òºðèéí ºì÷èéí ¿éëäâýð ãîëëîæ, Ìîíãîë óëñ
èéã ýçýëäýã áàéíà. Ìîíãîëîîñ ãîë÷ëîí çýñ, Îðîñ, Áîëãàð, ×åõîñëîâàê, ÕÁÍÀÃÓ áîëîí Óíãàð
àëò, ìîëèáäåí, í¿¿ðñ áîëîí õàéëóóð æîíøíû óëñóóäòàé õàìòàðñàí ¿éëäâýð áàéãóóëàí àæèëëóóëæ
êîíöåíòðàòûã ãàäààäàä ýêñïîðòîëæ áàéíà. Çýñèéí áàéæýý. Ýäãýýð õàìòàðñàí ¿éëäâýð¿¿ä íü èõýâ÷ëýí
óóðõàé äàíãààðàà ãàäààä âàëþòûí îðëîãûí 25 í¿¿ðñ, õàéëóóð æîíø, àëò, öàéð, çýñ áà ìîëèáäåí
õóâèéã îðóóëæ, óëñûí òºñâèéí 25% èéã á¿ðä¿¿ëäýã ¿éëäâýðëýäýã áàéâ. 1992 îíîîñ õîéø Ìîíãîëûí
áàéíà. 2004 îíû áàéäëààð Ìîíãîë õàéëóóð æîíøíû õóâèéí õýâøëèéíõýí äàíãààðàà áîëîí Êàíàä, Èõ
¿éëâýðëýëòýýð äýëõèéä ãóðàâäóãààðò îðæ áàéíà. Áðèòàíè, Àâñòðàëè, Îðîñ áà Õÿòàäûí êîìïàíèóäòàé
õàìòðàí õàéãóóëûí øèíæèëãýý, îëáîðëîëòûí àæèë
Àëáàí ¸ñíû óóðõàéíóóäàä íèéòäýý 12 ìÿíãà ãàðóé ÿâóóëàõ íü íýìýãäýæ áàéíà.
Õ¿ñíýãò-1. Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí õºãæèë, 1997-2000
100
90
80
70
60
Õóâü
50
40
30
20
10
0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Non-fueláóñ áàÿëàã
Øàòàõ mining Energy õ¿÷
Ýð÷èì Coal
Í¿¿ðñ Other
Áóñàä
Ýõ ñóðâàëæ: Õààñáàíä, ×àðüëç áà Âåðà Ñîíãâýãîîí.
“Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàð: Èðýýä¿éãýý óäèðäàõ íü“. Ìîíãîëûí õºãæëèéí ýõ ¿¿ñâýð, îðîí
íóòãèéí ýäèéí çàñãèéí ñàíàìæ áè÷èã. Âàøèíãòîí Äýëõèéí áàíê
-7-

17. ªíãºðñºí æèë¿¿äýä çàñãèéí ãàðûí ÿâóóëæ èðñýí ¯¿íä: àëò, çýñ, öèíê, óðàí, õàéëóóð æîíø áà í¿¿ðñ
¿éë àæèëàãàà íü àøèãò ìàëòìàëûí òºðºë, õýìæýý îðæ áàéíà. Àëòûã èõýâ÷ëýí àëòíû øîðîîí îðäíîîñ
áà ºðòãèéã ¿ë õàðãàëçàí àøèãò ìàëòìàëûí îðä îëáîðëîæ áàéãàà áîëîâ÷ îëäîö èõòýé áàÿí îðäóóä
ãàçðûã íýýí èëð¿¿ëýõ, îðäóóäàä çýðýãëýë òîãòîîõîä õîâîðäîæ áàéãààãààñ ýíý òºðëèéí îëáîðëîëò áóóðàõ
÷èãëýãäýæ áàéæýý. Çàñãèéí ãàçðààñ òîãòîîñîí òèéøýý îðæ áàéíà. Îäîîãîîð 200 ãàðóé àëòíû
õºðºí㺠îðóóëàëòûí òààòàé íºõöëèéí õàðèóä øîðîîí îðäíîîñ àëò îëáîðëîæ áàéãàà íü øèíýýð
õºðºí㺠îðóóëàã÷èä ºðòºã èõòýé äîîðõè çóðãààí àëòíû îðä èëðýõã¿é áàéãàà ÷ áàéäëûã 纺ëð¿¿ëæ
òºðëèéí àøèãò ìàëòìàëûã ñîíèðõîæ áàéíà. ºã÷ áàéíà.
Çóðàã-2. Ìîíãîë îðîíä àøèãëàãäàæ áóé òîìîîõîí óóðõàéíóóä áîëîí ºíãºò ìåòàëëûí îðäóóä.
Ìîíãîëûí ýðäýñ
áàÿëàã, àøèãò ìàëòìàë
àøèãëàëòûí çóðàã
àéìãèéí òºâ
òºìºð çàì
àøèãò ìàëòìàë
ýðäýñ àøèãò ìàëòìàëûí òóíàäàñ
Source: Rheinbraun Engineering Òåõíèêèéí òîäîðõîéëîëò GMBH 2003. Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí Practices for Mining in Mongolia.” íèéãìèéí
Ýõ ñóðâàëæ: Rheinbraun-íûund Wasser GMBH. 2003. “Review of the Environmental and Social Policies andñàëáàðûí Áàéãàëü îð÷èí áà Rheinbraun
áîäëîãî áîëîí ïðàêòèê ¿éë Cologne.
Engineering Background Papers. àæèëëàãààíû òîéì. Rheinbraun-íû òåõíèêèéí ñóóðü ìýäýýëýë. Êîëîãíè
Áóñàä áóóðàé õºãæèëòýé îðíóóäàä áàéäàã÷ëàí àìûí áîäèò îðëîãî áóóðñàí, õºäººä íèéãìèéí
ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àëò îëáîðëîõ ýðòíèé õàíãàìæ ¿éë÷èëãýý ìóóäñàí çýðýã ñºðºã ¿ð äàãàâðûã
óëàìæëàë Ìîíãîëä áàéõã¿é. Ãàð àðãûí àëò àðèëãàõ, áàéãàëèéí ãàìøèãò àìüæèðãààíû ýõ ¿¿ñâýð
îëáîðëîëò áèé áîëæ, ñ¿¿ëèéí àðàâ ãàðóé æèëèéí íü áàòàëãààã¿é áîëñîí ýíý ¿åä ò¿¿íèéã äàâàí òóóëàõ,
òóðø õóðäàöòàéãààð ºñºí íýìýãäýæ, ÿëàíãóÿà á¿òýö ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ òýäíèé èäýâõ ñàíàà÷ëàãûí
çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðæ áàéãàà íü ýäèéí çàñãèéí èëðýë áîëæ áàéíà.
øèëæèëòèéí ÿâöàä áèé áîëñîí àæèëã¿éäýë, õ¿í
8

18. Çóðàã-3. Ãîë ãîë àéìãóóäàä ÿâàãäàæ áàéãàà àëáàí áóñ àëò îëáîðëîëòûí òàëààð õèéñýí òîîöîî
Òºâ/Ñýðãýëýí - áóñàä
Tov/Sergelen- other
Òºâ - - East of Tuul
Tov Òóóëûí ç¿¿í
Ãîâü Àëòàé
Gtobi Altai
ªâºðõàíãàé, Áàÿíòýýã
Overhangai Bayan Teeg
Bayanhongor Nariin Taal
Áàÿíõîíãîð Íàðèéí òààë
Selenge Boroo River
Ñýëýíãý Áîðîî ãîë
Selenge Sujigtei
Ñýëýíãý Ñ¿æèãòýé
Selenge Boroo Hills
Ñýëýý Áîðîî òàë
Tov/Sergelen - East of Railway
Òºâ/Ñýðãýëýí - Ç¿¿í òºìºð çàì
Darkhan áóñàä
Äàðõàí other
Darkhan Burkhaaant
Äàðõàí Á¿ðõààíò
Ñýëýíãý Ñàðàí Gozar
Selenge Saran ãàçàð
Bulgan
Áóëãàí
Selenge/Bugant
Ñýëýíãý/Áóãàíò
Tov - Tuul Valley
Òºâ - Òóóë
Overhangai other
ªâºðõàíãàé áóñàä
Bayanhongor áóñàä
Áàÿíõîíãîð other
Total
Îíîî
1 10 100 1,000 10,000 100,000
Source: Husband, Charles, and Vera áà Âåðà Ñîíãâýãîîí.
Ýõ ñóðâàëæ: Õààñáàíä, ×àðüëçSongwe. 2004. “Mongolia Mining Sector: Managing the Future”. Country Economic Memorandum on the
“Ìîíãîëûí óóë in Mongolia. Washington, DC: World Bank. íü“. Ìîíãîëûí õºãæëèéí ýõ ¿¿ñâýð, îðîí íóòãèéí ýäèéí çàñãèéí
Sources of Growth óóðõàéí ñàëáàð: Èðýýä¿éãýý óäèðäàõ
ñàíàìæ áè÷èã. Âàøèíãòîí Äýëõèéí áàíê
Ìîíãîë îðíû ºðãºí óóäàì íóòàã äàÿàð òàðõàí, èõýíõ íü Íàëàéõàä áàéäàã áºãººä îäîîãîîð 1,100
óëèðëûí ÷àíàðòàé áàéðëàë, òîî íü ººð÷ëºãäºæ ààä õ¿í ýíä áàéíà. Ñ¿¿ëèéí äºðâºí æèëä ãàð àðãààð
áàéäàã ãàð àðãààð îëáîðëîã÷èä áîëîí áàãà õàéëóóð æîíø îëáîðëîæ ýõýëñýí áºãººä òýäãýýðèéí
îâðûí óóðõàéíóóäûí òàëààð äýëãýðýíã¿é ñóäàëãàà òîî õýäýí ìÿíãàä õ¿ðñýí ãýæ ¿çäýã. ¯¿íýýñ ãàäíà
õèéãäýýã¿é, àìüäðàë äýýð òýäíèé òîî òîëãîéã 1000 îð÷èì õ¿í õóâèàðàà îëáîðëîëò ÿâóóëæ
ãàðãàõàä áýðõøýýëòýéãýýñ ýíý ñàëáàðûí òàëààðõè îðîí íóòãèéí çàõ çýýëèéã äàâñ, øàâàð, ýëñ çýðýã
òîîí ìýäýý ìýäýýëýë ÿíç á¿ð áàéäàã. Çàñãèéí ò¿¿õèé ýäýýð õàíãàæ áàéíà. 500 îð÷èì àëáàí áóñ
ãàçðûí ¿çýæ áàéãààãààð 30,000 îð÷èì ãàð àðãààð îëáîðëîã÷èä çàíàð, áàðèëãûí ºíãºë㺺íèé ÷óëóó,
àëò îëáîðëîã÷èä áàéãàà ãýõ áîëîâ÷ õºíäëºíãèéí ìåòèîðèò áîëîí àøèãò ìàëòìàëûí äýýæèéã õóóëü
áàéãóóëëàãûí õèéñýí ñóäàëãààãààð 100,000 äàâñàí áóñààð îëáîðëîæ, ãàäààäàä ãàðãàõ ¿éë àæèëëàãààíä
òîî ãàð÷ áàéäàã. Ãàð àðãààð í¿¿ðñ îëáîðëîã÷èä îðîëöîæ áàéæ áîëçîøã¿é þì.
9

20. 2. ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÈÍ ÁÀ ÍÈÉÃÝÌÄ ¯Ç¯¯ËÆ
ÁÓÉ ÍªËªªËªË
Ì
îíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí áàéãàëü õàìòàðñàí ¿éëäâýðèéã áàéãóóëñàí.
îð÷íû òàëààðõè ìýäýýëýë íü èõýýõýí
çºð÷èëòýé. Òîì òîì óóðõàéíóóäûã Õàòóó õàÿãäëûí îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí ñàí.
îðóóëààä îäîîãèéí àæèëëàæ áóé á¿õ Ýðäýíýòèéí óóðõàé íü åðäèéí èë óóðõàéí àðãààð
óóðõàéíóóä, ÿëàíãóÿà îðîí íóòãèéí ýçýìøëèéí îëáîðëîëò õèéäýã. Æèëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àäàâõè
óóðõàéíóóäûí èõýíõ íü îíîâ÷òîé áóñ àðãà õýëáýðýýð íü 24 ñàÿ òîíí õ¿äýð. Õàòóó õàÿãäàë íü æèë á¿ð 10-
¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà íü áàéãàëü îð÷íûã 12 ñàÿ òîíí õîîñîí àãóóëàãàòàé õ¿äðýýð íýìýãäýæ
èõýýõýí äîðîéòóóëàõ, ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýìæèéã áàéäàã. Áàÿæóóëàõ ¿éëäâýðýýñ ãàðãàñàí øèíãýí
áóóðóóëàõàä õ¿ðãýæ áàéíà. õàÿãäëûã ¿éëäâýðýýýñ 4 êì-ûí çàéä îðøèõ øèíãýí
Óóë óóðõàéí ñàëáàð ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ÷óõàë õàÿãäëûí ñàíä öóòãàäàã. Øèíãýí õàÿãäëûí ñàí íü
¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ÷ òóõàéí ñàëáàðûí ºíººãèéí åðºíõèé人 5 êì óðò ñòàíäàðòûí äàëàí áºãººä
áîëîí èðýýä¿éí ¿éë àæèëëàãààíààñ áàéãàëü ò¿¿íèé 3 êì íü óñòàé, 2 êì íü èë çàäãàé øèíãýí
îð÷èíä ó÷èð÷ áîëçîøã¿é äîðîéòëûã áóóðóóëàõàä õàÿãäëàí ýðýã áîëæ áàéäàã. Ýíä 400 ñàÿ òîíí óóðõàéí
øààðäàãäàõ çàðäëûã òîîöîõ, ò¿¿íèéã àðèëãàõ íºõºí øèíãýí õàÿãäàë àãóóëàãäàæ, 15 ñàÿ ì3 áóëèíãàðòàé
ñýðãýýõ òàëààð ñèñòåìòýé àðãà õýìæýý àâàãäààã¿é òóíàìàë õàÿãäàë óñ õàäãàëàãäàæ áàéíà. Áîõèð óñ
áàéíà (Rheinbraun Engineering und Wasser, GMBH, õàÿõ çàé ãàðãàõûí òóëä äàëàíã áàéñõèéãýýä ë 6-10
2003). ¯¿íèé ãîë øàëòãààí íü óóë óóðõàéí ¿éë ìåòðååð ºíäºðñãºäºã. Îäîîãèéí òºëºâëºãººãººð
àæèëëàãààíààñ óðò õóãàöààíä áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ 2010 îí ãýõýä õî¸ð óäààãèéí ºíäºðñãºëòººð äàëàí
áîëçîøã¿é ñºðºã íºëººëëèéã á¿ðýí òîîöîîëîîã¿é, ºíäðèéíõºº õàìãèéí äýýä õýìæýýíä õ¿ð÷ õ¿÷èí
áàãà çàðäëààð þì óó ýñâýë èë¿¿ ñàéí àðãà òåõíîëîãè ÷àäàë íü øàâõàãäàíà ãýæ òîîöîîëæ áàéãàà. Çýñèéí
õýðýãëýí ñºðºã íºëººëëèéã áóóðóóëæ, àðèëãàæ õ¿äýðò àãóóëàãääàã çýñèéí ñóëôèä áîëîí ïèðèò íü
áîëîõ òàëààð ìýäýý, ìýäýýëýë õîìñ áàéãààä îðøèæ áàÿæóóëàëòûí ÿâöàä á¿ðýí çàéëóóëàãääàãã¿é ó÷èð
áàéíà. Ýíýõ¿¿ õóðààíãóéä ÷óõàë ÷óõàë óóðõàéíóóäàä õ¿÷èëëýã øèíãýí õàÿãäàë äàëàíãààð àñãàð÷ îð÷íûã
áèé áîëæ áàéãàà áàéãàëü îð÷íû ãîë òóëãàìäñàí áîõèðäóóëàõã¿éí òóëä îëîí óëñûí ñòàíäàðòûí
àñóóäëóóäûã àâ÷ ¿çýæ áàéíà. äàãóó õàÿãäëûí ñàíãèéí äàëàíã áàéíãûí õÿíàëòàíä
áàéëãàæ, çàñâàð ¿éë÷èëãýý õèéæ áàéõ øààðäëàãàòàé.
Ýðäýíýòèéí Çýñèéí Îðä ªíººäðèéí áàéäëààð õàÿãäëûã õàð øîðîîãîîð
õó÷èõàä äºíãºæ 30,000 îð÷èì äîëëàð ë çàðöóóëäàã
Ýðäýíýòèéí Îâîîíû çýñèéí õ¿äðèéí îðä Áóëãàí þì áàéíà. Óóðõàéã õýçýý õààæ, ¿éë àæèëëàãààã
àéìãèéí Ýðäýíýò õîòûí îéðîëöîî Óëààíáààòàðààñ íü çîãñîîõ öàã õóãàöààã òîãòîîãîîã¿é áàéãààãààñ
áàðóóí õîéø 250 êì – ò îðøäîã. Óã îðäûã 1960- óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà çîãññîíû äàðàà áàéãàëü
1972 îíû õîîðîíä èëð¿¿ëæ, õàéãóóë øèíæèëãýý îð÷íû íºõºí ñýðãýýëò õèéõ òºëºâëºãºº ÷ õèéãäýýã¿é,
ÿâóóëæýý. 1973 îíä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ýíý çîðèëãîîð õýðýãëýõ õºðºíãèéã ÷ îäîî îëæ
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñòàé õàìòðàí Ýðäýíýòèéí “ áàéãàà îðëîãîîñ íü á¿ðä¿¿ëæ íººöºëäºãã¿é áàéíà.
Çýñèéí áàÿæóóëàõ óóðõàé” Ìîíãîë – Ǻâëºëòèéí
- 11 -

21. Çóðàã-4. Ýðäýíýòèéí óóðõàéí õàòóó õàÿãäëûí
îâîîëãî, øèíãýí õàÿãäëûã çàéëóóëàõ öîðãî, õóóðàé
õàÿãäëààñ ¿¿ññýí ýðã¿¿ä
Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä ãàðàõ ººð÷ëºëò. Áàÿæóóëàëòàä
àøèãëàãäàæ áàéãàà óñíû 95% íü øèíãýí õàÿãäëûí
ñàíãààñ öýâýðëýãäýí äàõèí àøèãëàãäàæ áàéãàà
áîëîâ÷ óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãëýæ áàéãàà
öýíãýã óñ, ãàðãàæ áàéãàà õàÿãäëûí õýìæýý ýíýõ¿¿
õóóðàé óóð àìüñãàëòàé ãàçàð íóòãèéí õóâüä ñàíàà
çîâîîõîîð áàéíà. Áàÿæìàëûã óãààõàä öàãò 800
ì3 öýíãýã óñûã àøèãëàæ áàéíà. Óñûã Ýðäýíýòèéí
îðøèí ñóóã÷èäûí óíäààíû óñíû ãîë ýõ ¿¿ñâýð
áîëñîí õîòîîñ 64 êì-ò îðøèõ Ñýëýíãý ìºðíººñ
òàòàæ àâäàã.
Çààìàðûí Àëòíû óóðõàéí á¿ñ
Çààìàðûí àëòíû óóðõàéíóóä íü Óëààíáààòàð
õîòîîñ áàðóóí õîéø 180 êì-ò Òóóë ãîëûí ýðýã äàãóó
áàéðëàäàã. Àëòíû ¿íäñýí áîëîí øîðîîí îðäóóäòàé.
Àíõ 1998 îíä Áóìáàòûí óóðõàéä àëòûã ¿íäñýí
îðäíîîñ îëáîðëîæ ýõýëñýí áîëîâ÷ õàìòàðñàí
¿éëäâýðèéí áóäëèàíòàé àñóóäëààñ áîëîîä ¿éë
àæèëëàãàà íü çîãñîæ, òîíîã òºõººðºì溺 ýçã¿é
îðõèîä ÿâñàí áàéíà. Ñàÿõíààñ Ìîíãîë Àëò
Êîðïîðàöè Õÿòàäûí êîìïàíèéí òóñëàìæòàéãààð
îðõèãäñîí óóðõàéã øèíý÷ëýí çàñâàðëàæ,
àæèëëàãààíä îðóóëæýý. (Äàëëàñ, 1999)
Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä îðîõ ººð÷ëºëò. Èõýíõ æèæèã
óóðõàéíóóä óõàã÷ ìàøèí, ýñêîâàòîð àøèãëàæ èë
àðãààð óõàëò õèéæ, õ¿äðýý àëò óãààõ òºõººðºìæ ð¿¿
äºõ¿¿ëýí àñãàíà. Õ¿÷òýé äàðàëòòàé óñàí áóóãààð
õ¿äðèéí øîðîîã ø¿ðøèæ óãààõàä òîì øèðõýãòýé
àëò íü ø¿¿ëò¿¿ð äýýð ¿ëäýæ, ¿ëýýãäýí ÿëãàãääàã.
Õýðýãëýõ óñàà Òóóë ãîëîîñ òàòàæ àâäàã. Õèìèéí
áîäèñ àøèãëàëã¿é ãðàâèòàöûí àðãààð àëòûã
ÿëãàõ áîëîìæòîé. ¯¿ññýí áóëèíãàðòàé õàÿãäàë
óñàà óñ öýâýðëýõ íóóðóóäàä áàéëãàæ ýëñ ÷óëóóã íü
òóíãààãààä áóëèíãàðòàé óñûã äàõèí àëò óãààõäàà
ýðã¿¿ëæ õýðýãëýõýýñ ãàäíà çàðèìäàà áóëèíãàðòàé
Source: Rheinbraun Engineering und Wasser GMBH. 2003. “Review of the
Ýõ ñóðâàëæ: Rheinbraun-íû Òåõíèêèéí òîäîðõîéëîëò GMBH
Environmental and Social Policies and Practices for Mining in Mongolia.” áà
2003. Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí Áàéãàëü îð÷èí óñûã íóóöààð Òóóë ãîë ðóó öóòãàäàã áàéíà. Óñàí
íèéãìèéí áîäëîãî áîëîí ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíû òîéì. Rhe-
Rheinbraun Engineering Background Papers. Cologne. áóóíóóä ìàø èõ óñ õýðýãëýäýã áºãººä óóðõàé
inbraun-íû òåõíèêèéí ñóóðü ìýäýýëýë. Êîëîãíè àæèëëààã¿é ¿åä ÷ íàñîñ íü àæèëëàæ óñûã ¿ðã¿é ¿ðæ
Õàòóó õàÿãäàë ñàëõèàð òàðõàæ òîîñæèëò ¿¿ñãýæ áàéõ òîõèîëäîë ìàø ýëáýã áàéäàã. Òóíãààõ íóóð íü
áàéãàà íü áàéãàëü îð÷íû íèëýýí íîöòîé àñóóäàë äýíä¿¿ òîì áàéäàã ó÷ðààñ óñ õàëüæ àñãàðàõ, äàëàíãàà
áîëæ áàéíà. 500 ãà èë çàäãàé ãàçðûã õàìðóóëàí ýâäëýõ àþóëòàé. Õî¸ð ÷ óóðõàé óãààñàí áîõèð óñàà
ìàø íàðèéí øèðõýãòýé õóóðàéøèæ õàòñàí õàÿãäàë äàëàíãèéí ãàäóóð àñãàæ áàéõûã, áàñ íýã áèø óäàà
òîîñîíöîð (80 õóâü < 0.74 μì) ñàëõèàð àìàðõàí øóóä Òóóë ãîë ðóó îðóóëæ áàéõûã àæèãëàñàí. Ýöýñò
òàðíà. ¯¿íèéã øèéäâýðëýõ îëîí àðãà áàðàã áàéõã¿é íü õýëýõýä óñûã ìàø ¿ð àøèãã¿é õýðýãëýæ áàéãàà
áºãººä òóñãàé áîäèñîîð õó÷èæ òîîñæèëòûã áàãàñãàæ áºãººä ýíý áàéäàë íü ãàäàðãûí óñíû íººöèéã ¿ðýí
áîëîõ áîëîâ÷ øèíýýð õàÿãäàë àñãàõ áîëãîíä äàõèí òàðàí õèéæ, óãààëòààñ ãàðàõ áîõèð óñûã õýòýðõèé
äàõèí õèéõ ó÷ðààñ õýò ¿íýòýé àðãàä òîîöîãääîã. èõ áîëãîí ò¿¿íèéãýý çàéëóóëàõ àæëûã õ¿íäð¿¿ëæ
áàéíà.
12

22. Õàÿãäàë ÷óëóóí îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí çààâðûã òýäãýýð æóðàì, ñòàíäàðòóóäàä òóñãàñàí
ñàí. Çààìàðûí àëòíû óóðõàéí øèíãýí õàÿãäëûí áàéíà. Ãàçðûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ àæëûã îäîîãèéí
äàëàíãèéí áàò áýõ áàéäàë õ¿íäðýëòýé áàéíà. áàéäëààð ìàø ýíãèéí áîëõè áàéäëààð, çºâõºí
Õî¸ð áîëîí ãóðàâäóãààð òóíãààõ íóóðàíä òóíàñàí õ¿íä ìàøèí, ìåõàíèçìä íàéäàí, õàÿãäàë øîðîîã
ìàø íàðèéí øèðõýãòýé ¿ëäýãäýë ò¿ðãýí óðñàõã¿é òýãøëýõ, èë í¿õèéã áóëàõ, îâîîëãîíóóäûí ýãö õàæóóã
ëàã øàâàð áîëîí ¿ëäýæ õ¿í ìàëä àþóëòàé îð÷íûã íàëóó áîëãîõ çýðãýýð õÿçãààðëàæ áàéíà. 2004 îíä
á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Õàÿãäàë ÷óëóóëãèéí îâîî áîëîí Çààìàðò àíõ óäàà Ìîíðîëèìåò ãýäýã Ìîíãîëûí
äðàãààñ ¿¿ññýí îâîîëãîíóóäûã àíõíû õàÿñàí ÿíçààð êîìïàíè ºíãºí õºðñèéã ãàäíààñ îðóóëæ èðýí
íü îðõèñîí òóë ñàéí òîãòâîðæóóëàõã¿é áîë áîðîîíû õºðñíèé õó÷èëò õèéæýý. 2005 îíä Øèæèð Àëò ÕÕÊ,
óñààð íóðæ , õ¿í ìàëä àþóë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é. Àëòàí Äîðíîä Ìîíãîë ÕÕÊ êîìïàíèóò Çààìàðò
Çààìàðûí àë òíû îðä ãàçàð íü Ìîíãîë îðíû õîéò õàìãèéí èõ ýâäýðñýí ºìíºä õýñãèéí äðàãèéí òàëáàé
á¿ñèéí áóñàä íóòàãòàé àäèëã¿é, õóóðàé áîëîõîîð áîëîí Õàéëààñòûí õºíäèéã òýãøèëæ ýõýëñýí áàéíà.
îéãîîð á¿ðõýãäýýã¿é, òýíäõèéí òàë õýýð íü ýðîçèä Ýäãýýðèéí íºõºí ñýðãýýëòèéí ¿ð ä¿íã 2006 îíä
ºðòºìõèé íèìãýí õºðñòýéãýýðýý îíöëîã. Ýãö ºíäºð ¿íýëæ, òîîöîõ áîëîëöîîòîé áîëíî.
îâîîëñîí õàòóó õàÿãäàë áîëîí èõ õýìæýýíèé ýâäýð÷ Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä îðñîí ººð÷ëºëò. Òóóë ãîëûí
í¿öãýðñýí òàëáàé íü ¿¿í äýýð óëàì íýìýðëýæ, äàãóó 50 êì óðò õºíäèéä º÷ òº÷íººíººð äðàã
öºëæèëòèéí ïðîöåññèéã ò¿ðãýòãýæ áàéíà. àøèãëàí àëò îëáîðëîæ áàéãàà íü ãîëûã áîõèðäóóëàõ
2003 îí õ¿ðòýë Çààìàðûí ýçýíã¿é îðõèñîí óóðõàéí òóíàäàñíû ãîë ýõ ¿¿ñâýð áîëæ áàéíà. Ãîëûí
ãàçðóóäàä ÿäàæ àíõàí øàòíû íºõºí ñýðãýýëò ãîëäðèëûã ººð÷ëºí øèíýýð ñàëààëóóëàõàä ãîëûí
õèéãäýæ áàéãàà òàëààðõè áàðèìò ìàø áàãà áàéñàí. ýëñ, øàâàð, ÷óëóóã ãîëîîñ ãàðãàäàã. Ãýâ÷ ýíý íü ò¿ð
Îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä áîëîí ¿íäýñíèé õýìæýýíä çóóðûí áàéäàã, ó÷èð íü äðàãèéí áàéðûã áàéíãà
íèëýýäã¿é øàõàëò ¿ç¿¿ëñýíèé óëìààñ, ÁÎß, Óëñûí ººð÷èëæ, ãîëûí øèíýýð ñàëààëóóëñàí õýñãýýñ ººð
ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçðààñ áàéãàëü îð÷íû õýñýãò àæèëëóóëàõààð öààø ¿ðãýëæë¿¿ëýí õºâæ ÿâäàã.
õóóëèóäûí õýðýãæèëòèéã õàíãóóëàõ òàëààð õ¿÷èí Èéìýðõ¿¿ í¿ñýð ¿éë àæèëëàãààòàé äðàã àøèãëàõ
÷àðìàéëò òàâüñàíû õ¿÷èíä íºõºí ñýðãýýëò íèëýýä òîõèîëäîëä õàÿãäàë óñûã õàäãàëàõ, öýâýðø¿¿ëýõ ñàí
õýìæýýãýýð õèéãäýæ áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. áàéãóóëæ, òýð óñàà äàõèí àøèãëàäàã. Èíãýæ Òóóë
¯¿íä ÁÎß, ¯Õß õàìòðàí íºõºí ñýðãýýëòèéã õèéõ ãîë ðóó îðîõ áóëèíãàðòàé óñíû õýìæýýã áàãàñãàæ
æóðìóóä, áàðóóíû îðíóóäûí ISO, DIN, BS (Íýëëý, áàéãàà áîëîâ÷ îäîîãèéí áàéäëààð ýíäõèéí õóóðàé
Õîôìàí, 2001) ãýõ ìýò ¿çýìæýýðýý äàãàæ ìºðääºã óóð àìüñãàëä íóóð íü ã¿åõýí áîë àìàðõàí øèðãýæ
øèã áèø çàéëøã¿é äàãàæ ìºðäâºë çîõèõ ¿íäýñíèé õàòäàã áîëîâ÷ áèé áîëñîí íóóð, òóíãààõ óñàí
ñòàíäàðòóóäûã áàòëàí ãàðãààä áàéíà. Ìîíãîëûí ñàíãóóäûã íºõºí ñýðãýýõ òàëààð òºëºâëºñºí àæèë
ýäãýýð ä¿ðýì æóðàì, ¯íäýñíèé ñòàíäàðòàä õºðñ áàéõã¿é áàéíà. Èéì õèéìýë íóóð õèéæ óñàà òóíãààæ
õóóëàõ, õóóëñàí õºðñºº õàäãàëàõ, ýðã¿¿ëýí àøèãëàõ ýðãýæ àøèãëàõã¿é áàéãàà èë óóðõàéíóóäûí àæèëëàæ
òàëààð òóñãàéëàí çààæ, îâîîëãûí ºíäðèéí áàéãàà õýñãýýñ ýõëýí ãîëûí äîîä õýñýã íü õÿíàëòã¿é
çºâøººðºãäºõ õýìæýýã òîãòîîæ, óðãàìàëæóóëàëò öóòãàæ áóé áóëèíãàðòàé óñààð ìàø èõ áîõèðäæýý.
õèéõ, ò¿¿íèéã àð÷èëæ òîðäîõ ¿éë àæèëëàãààíû
Çóðàã-5. Äðàã àøèãëàëòûí ä¿ð çóðàã. Ò¿ðãýí ãîëûí àé ñàâ äàõü àëò îëáîðëîëò
Ýõ ñóðâàëæ: Rheinbraun-íû Òåõíèêèéí äàõèí áàéðøóóëñàí õýò à÷ààëàë ìàøèíààð óõñàí õýò à÷ààëàãäñàí õýñýã
òîäîðõîéëîëò GMBH 2003. Ìîíãîëûí óóë
îâîîëñîí õàÿãäàë ãîë
óóðõàéí ñàëáàðûí Áàéãàëü und Wasser GMBH. 2003.
Source: Rheinbraun Engineering îð÷èí áà íèéãìèéí
áîäëîãî áîëîí ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíûand
“Review of the Environmental and Social Policies òîéì. õýò à÷ààëñàí õýñýã ãîëäèðëîî ººð÷èëñºí ãîë
Rheinbraun-íû òåõíèêèéí Rheinbraunìýäýýëýë.
Practices for Mining in Mongolia.” ñóóðü Engineer- óõóóð ìàøèí
õàéðãàí áîëîí ýëñýí õó÷èëòòàé îðä
Êîëîãíè
ing Background Papers. Cologne.
óõñàí çàì
13

23. Ò¿ðãýí ãîëûí àé ñàâ óðãàìàëæóóëàõ òºëºâëºãºº áàéõã¿é. Îäîîãèéí
õ¿÷èí ÷àäëààð öààøèä àæèëëàâàë 20 æèëèéí
Ìîíãîëûí ç¿¿í õîéò õýñýãò îðøèõ Ò¿ðãýí ãîëûí àé íººöòýé ãýæ òîîöîîëæ áàéãàà. Òóñ óóðõàé íü 1000
ñàâä àëò îëáîðëîëò 1993 îíîîñ ýõýëæýý. Ò¿ðãýí àæèë÷èäòàé áºãººä òóñ òîñãîíûã á¿õýëä íü òýòãýäýã
ãîëûí àé ñàâä æèæèã ñàëàà ãîëóóäûí äàãóó àëëþâàë áàéíà. 2003 îíû 10 ñàðä Îðîñûí Õîëáîîíû óëñûí
áà êîëëþâàë àðãààð àëò îëáîðëîæ áàéãàà áºãººä ÊÐÀÑÊÎ êîìïàíè òóñ õàìòàðñàí óóðõàéí òºðèéí
æèëä îëáîðëîõ àëòíû õýìæýý 300 îð÷èì êã. ºì÷èéí õóâüöààíû 80 õóâèéã õóäàëäàæ àâñàí áºãººä
óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí áàéãàëü îð÷íû ñºðºã íºëººã
Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä îðñîí ººð÷ëºëò. Óóðõàé íü àëò áóðóóëàõ òàëààð òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâàõààð
óãààõ óñàà õóäãààñ ýñâýë ãîëîîñ øóóä øóóäóóãààð, òºëºâëºæ áàéíà. Õàÿãäàë ÷óëóóëãèéí îâîîëãûã
ýñâýë èë óóðõàéãààñàà àâ÷ áàéíà. Óñ íü õàÿãäàëòàéãàà íºõºí ñýðãýýõ òàëààð 2 æèë ÿðèãäàæ áàéãàà áîëîâ÷
õîëèëäîí õèéìýë íóóðàíä îðäîã áºãººä èõýíõ óñ íü îäîîãîîð ÿìàð ÷ àæèë õèéãäýýã¿é áàéíà. Äàðõàí
óóðøèæ àëãà áîëäîã. Àâ÷ áàéãààãààñàà äàíäàà áàãà õîòûí óóë óóðõàéí ìýðãýæèëòíèé õýëæ áàéãààãààð
óñ ãîë ðóó, ã¿íèé óñíû ñèñòåì ð¿¿ ýðãýæ îðäãîîñ Øàðûí Ãîëûí í¿¿ðñíèé óóðõàé 2002 îíîîñ õîéøõè
ã¿íèé áîëîí ãàäàðãûí óñíû ò¿âøèí äîîøèëñíîîñ æóðìûí äàãóó õèéãäýõ ¸ñòîé áàéòàë îäîî áîëòîë
çàðèì ãîë ãîðõè øèðãýæ àëãà áîëñîí áàéíà. áàéãàëü îð÷íû ìîíèòîðèíãèéí òºëºâëºãººã¿é
àæèëëàäàã áàéíà.
Õàÿãäàë îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí ñàí. Óóðõàé Óóðõàéí õàÿãäàë îâîîëãîíîîñ ãàð÷ áàéãàà õ¿÷èëëýã
õààñíû äàðàà õóóëñàí õºðñ, ò¿¿íýýñ ¿¿ññýí îâîîëãî, øèíãýí õàÿãäàë Øàðûí ãîëûã ºíäºð ýðñäýëä îðóóëæ
õàòóó õàÿãäàë, øèíãýí õàÿãäëûã çàéëóóëàëã¿é, íºõºí áàéíà. ͺõºí ñýðãýýëò õèéæ, ãîëûí óñíû ãîëüäðèë,
ñýðãýýëã¿é îðõèñîí áàéíà. Îäîîãîîð ãóðâàí ãàçàð óðñàöûã ýðãýæ õóó÷íààð íü áîëãîñíû äàðàà ýíý
óóðõàéã èéì áàéäëààð îðõèñîí áàéãàà áîëîâ÷ íºõºí ãàçàð ÿìàð áîëîõûã õàðóóëñàí óóðõàé õààõ åðºíõèé
ñýðãýýëò õèéõ ÿìàð ÷ òºëºâëºãºº áàéõã¿é áàéíà. òºëºâëºãºº õèéãäýõ ¸ñòîé. Øàðûí Ãîëûí í¿¿ðñíèé
Øèíãýí õàÿãäëûí äàëàíãèéí òîãòâîðòîé áàéäàë ýíý óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çºâøººðºëä
á¿ñ íóòàãò ñàíàà çîâîîñîí àñóóäàë õýâýýð áàéíà. øèíãýí õàÿãäàë áîëîí áóëèíãàðòàé óñíû õàÿãäëûí
Õî¸ð áîëîí ãóðàâäóãààð òóíãààõ íóóðàíä òóíàñàí çºâøººðºãäºõ äýýä õýìæýýã çààãààã¿é áàéäàã
ìàø íàðèéí øèðõýãòýé ¿ëäýãäýë ò¿ðãýí óðñàõã¿é áàéíà. 2000 îí õ¿ðòýë óóðõàé îðîí íóòãèéí çàñàã
ëàã øàâàð áîëîí ¿ëäýæ õ¿í ìàëä àþóëòàé îð÷íûã çàõèðãààòàé õàìòðàí àæèëëàæ ñàíàë ñîëèëöäîãã¿é
á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Òýð÷ëýí õàÿãäàë ÷óëóóëãèéí îâîî áàéæýý. Ǻâõºí 2000 îíä ãàðñàí øèíý æóðìûí
áîëîí äðàãààñ ¿¿ññýí îâîîëãîíóóäûã áàñ àíõíû äàãóó óóðõàé ¿éë àæèëëàãààãàà àéìãèéí áîëîí
õàÿñàí ÿíçààð íü îðõèñîí òóë ñàéí òîãòâîðæóóëàõã¿é ñóìûí çàõèðãààòàé óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ ¿¿ðýãòýé
áîë áîðîîíû óñààð íóðæ , õ¿í ìàëä àþóë ó÷ðóóëæ áîëñîí áàéíà.
áîëçîøã¿é þì.
Áîð ªíäðèéí õàéëóóð æîíøíû óóðõàé
Øàðûí ãîëûí í¿¿ðñíèé óóðõàé
Áîð ªíäºðèéí õàéëóóð æîíøíû óóðõàé Óëààíáààòàð
Øàðûí ãîëûí í¿¿ðñíèé óóðõàé íü Óëààíáààòàðààñ õîòîîñ ç¿¿í ºìíº ç¿ãò 380 êì-ò, Õýíòèé àéìãèéí
õîéø 240 êì-ò, Äàðõàíààñ ç¿¿í ºìíº ç¿ãò 75 êì- íóòàãò áàéäàã. պ人ãèéí çàì, íàðèéí òºìºð
ò áàéðëàíà. Ýíý óóðõàé 1965 îíä àøèãëàëòàíä çàìààð 40 êì-ûí çàéä ìîíãîëûí òºìºð çàìòàé
îðæ ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ ýõýëñýí áºãººä èë óóðõàéí õîëáîãäîõ áîëîìæòîé. Ýíý îðä íü õàéëóóð æîíøíû
àðãààð í¿¿ðñ îëáîðëîäîã . Óóðõàéí ýçëýõ ãàçàð èõ õýìæýýíèé íººöòýé áºãººä îäîîãèéí áàéäëààð
íóòãèéí õýìæýý íü 580 ãà ãàçàð áºãººä òýíä 5 õýñýã ãàçàðò îëáîðëîëò õèéæ áàéãàà þì. Áîð
íýã èë óóðõàé, íýã òîì, õýä õýäýí æèæèã õàÿãäàë ºíäºðèéí áóòëàã÷ààð Óëààíáààòàð õîòîîñ 450 êì
îâîîëãîíóóä áàéäàã. Æèëèéí í¿¿ðñ îëáîðëîëòûí çàéòàé Ñàéíøàíä áîîìòûí îéðîëöîî îðøèõ ªðãºí
õýìæýý íü 0.8 ñàÿ òîíí. Í¿¿ðñèéã òýíä íü áóòàëæ óóðõàéãààñ îëáîðëîñîí õ¿äðèéã áîëîâñðóóëäàã.
ãàëò òýðãýýð Óëààíáààòàð, Ýðäýíýò 𿿠纺äºã.
Õàÿãäàë îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí ñàí. Øèíãýí
Õàÿãäàë îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí ñàí. õàÿãäëûã õîéëîîãîîð äàìæóóëàí õàä ÷óëóóã
Æèëä 4.5 ñàÿ òîíí õîîñîí ÷óëóóëãèéí õàÿãäàë íààëäóóëàõ ÷àäâàðòàé øàâàðëàã øîðîîãîîð
ãàðäàã. ¯¿íèéãýý óóðõàéí ýðãýí òîéðîíä îâîîëæ áàðüöàëäóóëàí õèéñýí äàëàíãààð òóñãààðëàãäàõ 1.8
õàÿíà. Õàÿãäàë îâîîëãûí õýìæýý 230 ñàÿ òîííä êì óðòòàé òóíãààõ óñàí ñàíä öóòãàäàã. Áóòëàã÷ààñ ãàð÷
õ¿ðýýä áàéãàà áºãººä íºõºí ñýðãýýëòèéí ÿìàð áàéãàà øèíãýí õàÿãäëóóäûã äàëàíãèéí îðîéãîîð
÷ àæèë ýõëýýã¿é áàéíà. Óóðõàéí òºëºâëºãººíä áàéðëàõ ººð ººð öîðãîîð äàëàí ðóó îðóóëíà.
õàÿãäàë îâîîëãûã òýãøëýõ çîðèëò áàéäàã áîëîâ÷ Øèíãýí áîõèðäëûí ñàíãèéí 0.48 êì2 îð÷èì º÷¿¿õýí
14

24. õýñýã íü ñ¿ïýðíàòàíòààð (òóíàñàí áîõèð óñ) ä¿¿ðñýí ¿ã. Òàòàæ àâñàí óñíû çàðèì õýñýã íü ¿éëäâýðèéí
áàéíà. Îäîîãèéí õàÿãäàë õàÿæ áàéãàà áàéäàë íü ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëàãäàíà. Îäîîã õ¿ðòýë
óóðõàé õààñíû äàðàà îðîí íóòãèéí èðãýäèéí ýð¿¿ë ã¿íèé áîëîí ãàäàðãûí óñíû òýíöâýðèéã õàíãàõ
ìýíäýä õîðòîé íºëºº ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é áàéãàà ãèäðîëîãèéí ìîäåë õèéãäýýã¿é áàéíà. Óóðõàé ðóó
áºãººä ¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõèéí òóëä óóðõàéã çàì ãàðãàõûí òóëä õýä õýäýí ñàëàà ãîëîîð äàìæèí
õààõ òºëºâëºãººíä õýä õýäýí ãàçðààð öóòãàæ áàéãàà Õýðëýí ãîëä öóòãàäàã Õóöàà ãîëûí ãîëüäðîëûã 12
øèíãýí õàÿãäëûã Ẻãíºð¿¿ëæ, çîõèîí áàéãóóëàõ êì îð÷èì óðò ãàçà𠺺ð÷èëæýý. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä
àðãà õýìæýý àâàõ òàëààð òºëºâëºãººíä òóñãàõ áîëñîí ãàíãèéí íºëººãººð áàéæ ìàãàäã¿é, Õóöàà
õýðýãòýé. ãîë øèðãýñýí òóë ãîëûí ãîëüäðîëûã ººð÷ëºõ ÷
øààðäëàãàã¿é áàéæýý. Óñíû õÿíàëò øèíæèëãýýã
Áàãàíóóðûí í¿¿ðñíèé óóðõàé 1995 îíîîñ ýõëýí 29 õèìè, ôèçèêèéí ïàðàìåòðýýð
11 öýãýýñ äýýæ àâ÷ æèëä äºðâºí óäàà õèéäýã áàéíà.
Òºðèéí ºì÷èéí ìýäýëä áàéäàã Áàãàíóóðûí í¿¿ðñíèé Óã íü 13 ñîðüöûí öýã¿¿ä áàéñàí áîëîâ÷ 2 öýã íü
óóðõàé íü Óëààíáààòàð õîòîîñ ç¿¿í òèéø 110 êì-ò ãàíãààñ áîëæ àëãà áîëñîí áàéíà.
Òºâ àéìãèéí íóòàãò áàéðëàäàã. Ýíý óóðõàéí òàëáàé
1700 ãà áºãººä æèë á¿ð 25-30 ãà -ààð íýìýãääýã Õàÿãäàë îâîîëãî áà øèíãýí õàÿãäëûí ñàí. 1978-
áàéíà. Óëààíáààòàð õîòûí öàõèëãààí ñòàíöóóäûí 2001 îíû õîîðîíä 162 ñàÿ ì3 õàòóó õàÿãäàë ãàðãàæ
í¿¿ðñíèé õýðýãöýýíèé 80%-èéã íèéë¿¿ëäýã. õàÿñàí. 103 ñàÿ ì3 –èéã íü õîîñîí õàÿãäëûã óõñàí
Íàðèéí Ñóõàéòûí í¿¿ðñíèé óóðõàé íýýãäýõýýñ ºìíº ãàçðûã íºõºõ òýãøèëãýýíä àøèãëàñàí áà 59 ñàÿ ì3
Áàãàíóóðûí Í¿¿ðñíèé óóðõàé íü Ìîíãîëûí íèéò õàÿãäàë îâîîëãî óóðõàéí õàæóóä èë áàéíà. 1995 îíû
í¿¿ðñíèé õýðýãöýýíèé 60%-èéã õàíãàæ áàéæýý. Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýíèé òóõàé
Í¿¿ðñèéã áóòàëæ áîëîâñðóóëàëò õèéäýã áºãººä õóóëèéí äàãóó 2000 îíä õàÿãäàë îâîîëãûã áóóëãàæ,
í¿¿ðñ óãààõ ïðîöåññ ÿâàãääàã¿é áàéíà. ãàçðûã òýãøèëæ, íºõºí ñýðãýýëòèéí àæèë õèéãäýæ
ýõýëñýí áàéíà. Åðºíõèéäýý îâîîëãûã áóóëãàæ
Ãèäðîëîãèéí ãîðèìä îðóóëñàí ººð÷ëºëò. Óóðõàéí òýãøëýýä (1:2, 25î ºíöºãòýéãýýð) ºâñíèé ¿ð öàöàæ
äîîðõè ã¿íèé óñíû ò¿âøèíã óóðõàéí äîîä ¸ðîîëîîñ óðãàìàëæóóëàëò õèéõ çàìààð íºõºí ñýðãýýëòèéí
20 ìåòðýýð äîîø áàéëãàõûí òóëä îéðîëöîî ãàðãàñàí àæèë õèéãäýæ áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð 61 ãà
ã¿íèé õóäãóóäààñ æèëä 3.5 ñàÿ ì3 óñ òàòàæ àâäàã ãàçðûã òýãøèëæ, 46 ãà ãàçàðò óðãàìàëæóóëàëò
áàéíà. Ýíý íü ã¿íèé óñíû ò¿âøèíã ãàçðûí ò¿âøèíýýñ õèéæýý. 2002 îíä ãàçðûã íºõºí ñýðãýýõ 15 æèëèéí
îéðîëöîîãîîð 70 ìåòðèéí ã¿íä à÷èðíà ãýñýí òºëºâëºãºº ãàðãàñàíä óðãàìàëæóóëàõ àæèë áàñ
òóñãàãäñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿
Çóðàã-6. Ò¿ðãýí ãîëûí óñíû óðñàöûã ººð÷èëñºí
òºëºâëºãººíä òºãñãºëèéí
áàéäàë
íºõºí ñýðãýýëòèéí àæëóóä
áîëîí óóðõàé õààñíû
äàðààõü õÿíàëòûí àæèë
îðîîã¿é áàéãàà. 2005 îíä
Çàñãèéí ãàçàð Áàãàíóóðûí
óóðõàéã 2006-2008
îíóóäàä Óëñûí èõ õóðëààð
õýëýëöýãäýõ ºì÷ õóâü÷ëàõ
æàãñààëòàä îðóóëñàí
áàéíà.
Àäóóí÷óëóóíû í¿¿ðñíèé
óóðõàé
Àäóóí÷óëóóíû í¿¿ðñíèé
óóðõàé íü Äîðíîä àéìãèéí
×îéáàëñàí õîòîîñ õîéø
6.5 êì-ò áàéðëàäàã. Àíõ
ã¿íèé óóðõàé áîëãîõ ãýæ
áàéñàí áîëîâ÷ 1969
Source: Rheinbraun Engineering und Wasser GMBH. 2003. “Review of the Environmental and Social Policiesóóðõàéí îíîîñ èë óóðõàéí àðãààð
Ýõ ñóðâàëæ: Rheinbraun-íû Òåõíèêèéí òîäîðõîéëîëò GMBH 2003. Ìîíãîëûí óóë and
Practices for Mining in Mongolia.” Rheinbraun Engineering Background Papers. Cologne.
ñàëáàðûí Áàéãàëü îð÷èí áà íèéãìèéí áîäëîãî áîëîí ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíû òîéì. Rhein- îëáîðëîëò õèéæ áàéíà.
braun-íû òåõíèêèéí ñóóðü ìýäýýëýë. Êîëîãíè
15