Тогтвортой хөгжил ба хүн амын өсөлт

1. Ëåêö 12. Òîãòâîðòîé õºãæèë áà õ¿í àìûí ºñºëò
1. Õ¿í àìûí ºñºëòèéí ò¿¿õýí õàíäëàãà
2. Ìîíãîëûí õ¿í àìûí ºñºëòèéí ¿å øàò
1.Õ¿í àìûí ºñºëòèéí ò¿¿õýí õàíäëàãà
Àëèâàà èðãýíøëèéí õºãæèë òýõ òóñìàà òîãòâîðòîé õºãæèëä õ¿í
àìûí ºñºëò áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éëýýñ èë¿¿ ÷óõàë áàéð ýçýëäýã. Ýöñèéí
ä¿íäýý õ¿í àìûí òîî, á¿òýö, ºñºëòèéí õóðä íü èðãýíøëèéí îþóíû
¿íäýñ, ìàòåðèàëûí õýðýãöýý, á¿òýöèéã òîäîðõîéëíî.
Õ¿í àìûí ºñºëòèéí òàëààðõè Äýëõèéí îíîë÷äûí ¿çýë ò¿¿õèéí óðò
õóãàöààíä îëîí ÿíçààð õóâèð÷ áàéæýý. Ýðòíèé çàðèì ñýòãýã÷ õ¿í àìûí
ºñºëò “Ýõ áîëñîí Äýëõèéã” õîîëîõîä õ¿ðãýæ áîëçîøã¿é (Äåìîððèò,
Ëóêðåöèé) òóõàé äóðüäàæ áàéñàí áîë Õÿòàäûí ã¿í óõààíòàí Õàíü Ôåé
“Õ¿ì¿¿ñ á¿õ õ¿÷ýýðýý àæèëä ç¿òãýâ÷ á¿õ õ¿íä õ¿ðýëöýõ õ¿íñ àëãà” ãýæ
ºã¿¿ëæ áàéíà.
Õ¿í àìûí ºñºëòèéí àñóóäàëä îíöãîé àíõààðàõ áîëñîí ¿å íü
Àíãëèéí ýäèéí çàñàã÷ Ò.Ìàëüòóñ “Õ¿í àìûí õóóëü”-èéã òîìú¸îëñîíîîñ
õîéø ýõýëæýý. Õóóëèéí ãîë àãóóëãà íü àìüä áèåòèéí ¿ðæèõèéí õóðä,
¿éëäâýðëýëòèéí ä¿íä ãàðãàæ àâäàã õ¿íñíèé ç¿éëèéí õýìæýý õî¸ðûí
õàðüöààíû çºð¿¿ã îëæ èëýðõèéëýõýä îðøèõ þì. Ò.Ìàëüòóñûíõààð áîë
ýä þìñûí íººö àðèôìåòèêèéí ïðîãðåññîîð ºñºæ áàéõàä õ¿í àìûí
ºñºëò ãåîìåòðèéí ïðîãðåññîîð ºñäºã ãýñýí ¿ã.
Õîæèì Àíãëèéí áèîëîãè÷ ×àðëèç Äàðâèí “Õÿçãààðëàãäìàë
ºñºëò”–èéí îíîëûã òîìú¸îëîõäîî ¿ðæëèéí ÷àäàâõè íü àìüäðàëûí
õýðýãñýë, îðøèõ îð÷èí áîëîí áóñàä áèåò¿¿äèéí áîëîìæîîð
õÿçãààðëàãäàíà ãýæ ¿çñýí áàéíà.
Àíãëèéí íèéãýì ñóäëàà÷ Ã.Ñïåíñåðèéí áîëîâñðóóëñàí “Øèì
åðòºíöèéí îíîë”-ä àëèâàà áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí ººðèé㺺 õàäãàëàõ
äîðîéòîæ ìóóäàõ ¿éë ÿâöûã òýíöâýðæ¿¿ëäýã õ¿÷èí ç¿éë áàéäàã òóõàé
ºã¿¿ëæýý. Õýðýâ ººðèé㺺 õàìãààëàõàä èõ õ¿÷ çàðöóóëñàí áîë ºñºæ
¿ðæèõýä áàãà õ¿÷ çàðöóóëàãäàõ àæ. Õ¿íèé íèéãìèéí òóõàéä ãýâýë
õ¿íèé îþóíû áîëîí áèåèéí èõ õ¿÷ çàðöóóëæ á¿òýýñýí òåõíèêèéí
äýâøèë íü õ¿íèé àìüäðàëûã õ¿íä õ¿÷èð õºäºëìºðººñ ÷ºëººëäºã
æèøýýòýé. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä õ¿íèé àìüäðàëûí íºõöºë ñàéæèð÷ óðò
íàñàëæ óäààí æàðãàíà.
Ìàðêñûí íèéãìèéí õºãæëèéí îíîë íü õ¿í àìûí ºñºëòèéí õ¿÷èí
ç¿éëèéã ¿ã¿éñãýäýãã¿é áîëîâ÷ ¿éëäâýðëýëèéí òàë íü èë¿¿ à÷

2. õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çäýã áàéíà. Õ¿í àìûí ºñºëò áà õ¿íñíèé õàíãàìæèéí
õîîðîíä íèéãýìä ¿¿ññýí çºð÷ëèéã íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí áîëîí
øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí õºãæ뺺ð øèéäâýðëýæ áîëíî ãýæ Ìàðêñèçì
íîòëîõûã îðîëääîã. Ãýâ÷ ÕÕ çóóíû 50-60-ààä îíû ¿åèéí õ¿í àìûí
ºñºëò íü Ìàëüòóñûí îíîëûã ýðãýí ñàíàõàä õ¿ðãýñýí. Òýõ òóñìàà Ðîìûí
êëóáûí òîìú¸îëñîí “ªñºëòèéí õÿçãààð”-ûí ¿çýë äýëõèé åðòºíöèéí
ýêîëîãèéí õ¿íä ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýõ íü äàìæèãã¿é ãýäýã ä¿ãíýëòýä
õ¿ðãýäýã.
Õ¿í àìûí ºñºëòèéí òóõàé îíîëûí ò¿¿õýýñ ¿çýõýä èðãýíøëèéí
õºãæèëä õ¿í àìûí ºñºëòèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí à÷ õîëáîãäîëä íààä çàõ íü
õî¸ð òóéëûí ¿íýëãýý ºãñºí áàéíà. Íýãäýõ õàíäëàãà íü õ¿í àìûí ºñºëò
áîë èðãýíøëèéí ¿éë ÿâöûí ÷óõàë õýñýã ãýäýã îéëãîëòîä ¿íäýñëýãäñýí
áàéíà. Õî¸ðäàõü õàíäëàãà íü Ìàëüòóñûí òàëûã áàðèìòëàã÷äûí õ¿í
àìûí òàñðàëòã¿é ºñºëò íü çºâõºí õ¿íèé ñàéí ñàéõàí àìüäðàëä òºäèéã¿é
õ¿í òºðºëõòíèé îðøèí òîãòíîõîä áîäèò àþóë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é ãýæ
¿çäýã áàéíà.
2.Ìîíãîëûí õ¿í àìûí ºñºëòèéí ¿å øàò
Äýëõèéí õ¿í àìûí ºñºëòèéã ºâºðìºö ãóðâàí ¿å øàò áîëãîí ¿çäýã.
Ýõíèé ¿åèéã õ¿í àìüòíû àéìãààñ ÿëãàðñàí ºâºðìºö ¿éë ÿâöòàé õîëáîæ
¿çäýã. Õ¿í òºðºëõòºí õºãæëèéíõºº ýõýí ¿åä (÷óëóóí çýâñãèéí ¿å)
ººðèéí áèîëîãèéí õýðýãöýýã õàíãàõûí òóëä áàéãàëèéí õèøãèéã ò¿¿æ
öóãëóóëæ àìüäàðäàã áàéæ. Àìüäðàëûí èéì õýëáýð íü õ¿í àìûí
ºñºëòèéã çîõèöóóëàã÷ õ¿÷èí ç¿éë áîëæ æèëèéí ºñºëòèéí õýìæýý íü
0.05 õóâü áàéñàí ãýæ ¿çäýã. ªºðººð õýëáýë õ¿í àìûí íºõºí ¿ðæèõ¿éí
¿éë ÿâö áàéãàëü îð÷íû ÷àäàâõèéí õýìæýýíä Äàðâèíû õÿçãààðëàãäìàë
ºñºëòèéí õóóëèéí äàãóó ÿâàãääàã áàéæýý. Õî¸ðäàõü ¿åèéí îíöëîã íü
ò¿¿æ öóãëóóëæ õýðýãëýäýã õýëáýðýýñ ¿éëäâýðëýæ õýðýãëýäýã çýðëýã
àìüòíûã ãýðèéí òýæýýâýð áîëãîõ, àìóó òàðèà òàðèõ õýëáýðò øèëæñýí
(øèíý ÷óëóóí çýâñãèéí ¿å) ÿâäàë áàéâ. Ìàíàé ýðèíû ýõýíä äýëõèéí õ¿í
àìûã îéðîëöîîãîîð 400 ñàÿ áàéñàí ãýäýã. XVIII-XIX çóóíû àæ
¿éëäâýðèéí õóâüñãàëûí ¿ð ä¿íä õ¿í àìûí ºñºëòèéí ¿åä õ¿í àìûí
æèëèéí äóíäàæ ºñºëò 1.5 õóâèä õ¿ð÷ýý. ÕÕ çóóíû ýõíèé õàãàñò
äýëõèéí õ¿í àìûí ¿õýë òºðºëòèéí õýìæýý òýíöýæ èðñýí áàéíà.
Ãóðàâäàõü ¿åèéã ÕÕ çóóíû äóíäààñ ýõýëæ òîîëäîã áºãººä ýíý ¿åèéí
îíöëîã íü õºãæèëòýé îðíóóäàä õ¿íèé ºñºëò çîãñîíãè áàéäàëä îðæ,

3. õºãæèæ áàéãàà îðíóóäàä õ¿í àìûí íàñ áàðàëò áóóð÷ òºðºëò
íýìýãäñýíýýð “õ¿í àìûí òýñðýëò” ¿¿ñ÷ ºíººãèéí õ¿í àìûí ºñºëòèéí
äýëõèéí áîëîí á¿ñ íóòãèéí õºãæëèéã òîäîðõîéëæ áàéíà.
1800 îíä äýëõèéí õ¿í àì 1 ìèëëàðä áàéñàí áîë 1930 îíä 2
ìèëëàðä, 1960-ààä îíîîñ ýõëýí 10 æèë òóòàì íýã ìèëëàðäààð íýìýãäýæ
1970 îíä 4 ìèëëàðä, 1980-ààä îíû ýöýñò 5 ìèëëàðä õ¿íòýé áîëæýý. 1994
îíä äýëõèéí õ¿í àìûã 5.7 ìèëëàðä ãýæ áàéñàí áîë îäîî 6 ìèëëàðä
õ¿íòýé áîëñíû 80 õóâü íü õºãæèæ áàéãàà îðíóóäàä, 20 õóâü íü
õºãæèëòýé îðíóóäàä îðøèí ñóóæ áàéíà. ÕÕ çóóíû ñ¿¿ëèéí 10 æèëèéí
õ¿í àìûí ò¿ðãýí ºñºëòèéí ¿å äóóñ÷ òîãòâîðæèõ áóþó çàðèì á¿ñ íóòàãò
áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéíà.
Õ¿í àìûí ºñºëòèéí ñóäàëãààíä àæèãëàãäñàí íýã îíöëîã øèíæ áîë
íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæèë ºíäºðøèõèéí õèðýýð õ¿í àìûí ºñºëò
áóóð÷ áàéíà. Áîëîâñðîëûí ò¿âøèí äýýøëýõ òóòàì òºðºëò áóóð÷ áàéíà.
Õ¿í àìûí ºñºëò òîãòâîðæèõûí õèðýýð äóíäàæ íàñëàëò íýìýãäýæ áàéíà.
Õºãæèæ áóé îðíóóäûí õóâüä õ¿í àìûí ºñºëòèéí õóðä ºíäºð, äóíäàæ
íàñëàëò äîîãóóð áàéäàã.
Òýõäýý á¿ñ íóòàã á¿ð ºâºðìºö ÿëãààòàé. Àôðèê òèâä õ¿í àìûí
æèëèéí äóíäàæ ºñºëò 3 õóâü, Ëàòèí Àìåðèêèä 2.2 õóâü, Àçèä 1.94 õóâü
áàéõ æèøýýòýé. Ýíý á¿ñ íóòàãò äóíäàæ íàñëàëò äîîãóóðààñ ãàäíà
õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë èõ áàéíà. Òºðºëò èõ áàéäãèéí ó÷èð íü íèéãýì-ýäèéí
çàñãèéí õºãæëèéí ò¿âøèí, øàøíû íºëºº, ýðõýë-äýã àæ àõóéí õýâøèë
çýðýã öººíã¿é õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººòýé õîëáîîòîé áàéíà.
Õ¿í àìûí ºñºëòèéí áàéäàë äýëõèé äàÿàð òîãòâîðæèõ õàíäëàãàòàé
áàéíà. Õýò ºñºëòººñ òàòãàëçàõûí ÷óõëûã óõàìñàðëàõ õ¿ðýý ºðãºæèæ
áàéãàà þì áàéíà.
Õ¿í àìûí ºñºëò-õ¿íñ-ñàâ øèì ãýñýí ñèñòåìèéí õàðèëöàí
õàìààðëûí çîõèöîëäîî èõ ÷óõàë áàéäàã. Õ¿í àìûí õýò ºñºëòººñ
ýêîñèñòåìä ¿ç¿¿ëýõ à÷ààëàë èõñýæ ñàâ øèìèéã äîðîéòóóëæ íºõºí
ñýðãýýõ ÷àäâàð, áàéãàëèéí ºãººæèéã áóóðóóëäàã. ͺ㺺 òàëààñ õ¿í
àìûí õýò ºñºëò íü àæèëã¿éäëèéã áàãàñãàõ, áîëîâñðîë, ýð¿¿ëèéã
õàìãààëàõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä õ¿íäðýëòýé áîëäîã.
Õ¿í àìûí áîäëîãî íü õ¿í àìûí ºñºëò, õºãæëèéí ÷àíàð,
òîãòâîðøèëòûã áàéãàëü ýêîëîãèéí äààöòàé óÿëäàí çîõèöîõ, ººðèé㺺
áîëîí ºðººëèéã çîõèöóóëàõ óäèðäëàãàòàé áàéõàä ÷èãëýãäýõ
øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà.

4. Õ¿í àìûí çîõèöóóëàëòã¿é ºñºëò íü ýöñèéí ä¿íäýý èðãýíøëèéí
àþóëã¿é áàéäàëä õîõèðîë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é ó÷ðààñ ºñºëò òºðºëòèéã
óõààí, óõàìñàð, àõóéãààð, îð÷íîîð çîõèöóóëàõ øààðäëàãà, áîëîìæèéí
àëü àëü íü ºíººãèéí íèéãýìä á¿ðýëäýí òîãòñîí ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé þì.
¯¿íèéã óäèðäàõ îëîí àðãà áàéãààãèéí õàìãèéí õ¿ì¿¿íëèã íü “õ¿íèé
òºëºº õºãæèë” ãýñýí çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Ýíý íü õ¿í àìûí
àæ àìüäðàë, ñî¸ëûí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãìèéí
¿¿ðãèéã ººð÷ëºõ, õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã áàãàñãàõ, áîëîâñðîëûí
ñèñòåìèéã ñàéæðóóëàõ, àõìàä íàñòíû íèéãìèéí õàìãààëàë, õàëàìæèéã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çýðýã íèéãìèéí õºãæëèéí óäèðäëàãààð äàìæèí
õýðýãæèæ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ àðãà þì.
Çàðèì óëñ îðîíä òºðºëòèéã õÿçãààðëàõ, ¿ð õºíäºëòèéã çºâøººðºõ,
¿ð òîãòîîõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàõ (Ýíýòõýã-ýð õ¿íèéã õºíãºëºõ)
ýìíýëýã-áèîëîãèéí àðãà õýðýãëýæ ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí òóðøëàãà äýëõèéä
áàéíà.
Õÿòàä Óëñûí “íýã õ¿¿õýä” ãýäýã áîäëîãûí ¿ð ä¿íä Õÿòàäûí õ¿í
àìûí ºñºëòèéí õóðä 70-ààä îíû äóíä ¿åä 2 õóâü áàéñàí áîë 80-ààä îíä
1.15 õóâü áîëæ áóóðñàí áàéíà. “Òºðººä áàé, ºñººä áàé” ãýäýã Õðèñòèéí
ñóðãààëü, Ëàëûí óëàìæëàëûã øèíý öàãèéí óõàìñðààð áàÿæóóëæ
òºð¿¿ëñíýý á¿ðýí áîéæóóëæ, ýð¿¿ë ýíõ ºñãºæ, ýðäýì áîëîâñðîëòîé
áîëãîí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ýðõýì çîðèëãîä íèéö¿¿ëáýë çîõèëòîé.
Èðãýíøëèéí òîãòâîðòîé õýëáýðèéã öîãöëóóëàõ ãýäýã íü õ¿í
çºâõºí ººðèéí áîëîí õîé÷ ¿åèéíõýý èðýýä¿éí òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ
¸ñòîé ÷ óõàìñàðëàõààñ ãàäíà õ¿í àìûí ºñºëòèéã îíîâ÷òîé õýìæýýíä
áàéëãàõàä ÷èãëýãäñýí àñóóäëûã ÷ºëººòýé øèéäâýðëýõ áîëîìæèéã
õàíãàõ ìåõàíèçìûã (ýäèéí çàñãèéí, íèéãìèéí, ñî¸ëûí ãýõ ìýò)
á¿ðä¿¿ëýõèéã õýëæ áóé õýðýã þì.
Ìîíãîë Óëñûí õ¿í àìûí áîäëîãûí òóõàéä ãýâýë: Ìîíãîë Óëñ
õ¿í àìàà ºñãºõ áîäëîãîòîé, àìüäðàëûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ ýðõýì
çîðèëãûã äýâø¿¿ëýí òàâüæ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã äýýäëýí õàíãàõ,
õ¿¿õýä áàãà÷óóä, ºíäºð íàñòàí, òàõèð äóòóó èðãýäýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ,
ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëààñ ÿäóóðàëä ºðòñºí õ¿ì¿¿ñò õàëàìæ ¿ç¿¿ëýõ
íèéãìèéí õàìãààëàëûí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ áîäëîãî áàðèìòàëæ
áàéíà.
Õ¿íèé õºãæëèéí ¿íäñýí èíäåêñ ñàéæðàõ òàë ðóóãàà ºñºæ áàéíà.
Ìîíãîë õ¿íèé äóíäàæ íàñëàëò 1960 îíä 47 áàéñàí áîë 1998 îíä 65

5. áîëñîí áàéíà. Õ¿í àìûí 96 õóâü íü áè÷èã ¿ñýãòýé. 100 ìÿíãàí õ¿í àìä
750 ýìíýëãèéí îð, 240 ýì÷ íîãäîæ áàéíà.
Àæëûí áàéðíû õîìñäîë, õºäºëìºðèéí õºëñíèé ¿íýëãýý äîîãóóð,
îðëîãûí õýìæýý áàãà áàéãààãààñ àæèëã¿éäýë, ÿäóóðëûí õýìæýý
áóóðàõã¿é áàéíà. 2000 îíû áàéäëààð õ¿í àìûí 35 õóâü íü ÿäóó, íýí
ÿäóó àìüäðàëòàé áàéâ. Àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí 5.8 õóâü, Çàñãèéí ãàçðààñ
òîãòîîñîí öàëèíãèéí äîîä õýìæýý 1998 îíä 71 òºãðºã áàéâ. Ìîíãîë
Óëñûí õ¿í àìûí ºñºëòèéí îðãèë ¿å íü 1960-1980 îíû õîîðîíä
òîõèîëäîæ æèëèéí äóíäàæ ºñºëò 2.6-2.9 õóâüä õ¿ðñýí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí õ¿í àìûí ºñºëòèéã ñ¿¿ëèéí 90 æèëýýð ¿ç¿¿ëâýë:
Îí Õ¿í àìûí òîî, ìÿí.õ¿í
1918
1935
1944
1956
1963
1969
1979
1989
2000
674.5
738.2
759.1
845.5
1017.1
1197.6
1595.0
2044.0
2373.5
Ýíý íü õºäºº àæ àõóéä íýãäýëæèõ õºäºë㺺í ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ
õóâèéí ìàëàà íèéãýì÷èëæ õàìòûí àæ àõóé ýðõëýí õàìòðàí àìüäðàõ 255
íýãäýëòýé áîëñîí, ãàçàð òàðèàëàíä àòàð ãàçàð ýçýìøèõ àæèë ýð÷èìòýé
ÿâàãäàæ 50 ãàðóé ñàíãèéí àæ àõóé, 20 ãàðóé òýæýýëèéí àæ àõóé
áàéãóóëàãäàí òºâ ñóóðèí ãàçðóóä îëíîîð áàéãóóëàãäàæ ýõ îðíû ºíöºã
áóëàí á¿ðýýñ îëîí àðâàí ìÿíãàí çàëóó÷óóä öóãëàí èðæ àæèëëàæ
àìüäðàõ áîëñîí ÿâäàë õ¿í àìûí ò¿ðãýí ºñºëòèéã õàíãàõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë
áîëæýý.
Àøèãò ìàëòìàëûí òîìîîõîí îðä ãàçðûã ò¿øèãëýí óóë óóðõàéí
¿éëäâýð¿¿ä (Øàðûí ãîë, Áàãàíóóð, Ýðäýíýò, Äàðõàí, Áýðõ, Áîð-ªíäºð
çýðýã) íýýãäýæ àæ ¿éëäâýðèéí øèíý òºâ, õîò, òîñãîí îëíîîð
áàéãóóëàãäàæ àæèëëàõ õ¿÷èí á¿ðýëäýí Ẻãíºð÷ ñóóðèí àìüäðàëûí
õýâøèë òîãòîæ ýõýëñýí íü õ¿í àìûí ºñºëòºä ñàéíààð íºëººëñºí áàéíà.
1980-ààä îíîîñ õîéø ñ¿¿ëèéí 20 æèëä õ¿í àìûí ºñºëò òîãòâîðæèæ
æèëèéí äóíäàæ íü 1.4 îð÷èì õóâüòàé áàéíà.

6. Ìîíãîë Óëñûí õ¿í àì 2019 îíä 3.4 ñàÿ õ¿ðýõ áà õºäºëìºðèéí
íàñíû õ¿í àìûí ýçëýõ õýìæýý 69 õóâüä õ¿ð÷ õ¿í àì ç¿éí à÷ààëàë
áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéãàà íü ýäèéí çàñàãò ýåðýã íºëººëºõ þì. Ýäèéí
çàñãèéí ýð÷èìòýé õºãæëèéí õóðäöûã õàíãàõàä õàíãàëòòàé òîîíû
ýðäýìä áîëîâñîðñîí àæëûí ìýäëýã äàäëàãà, ÷àäâàð õóðèìòëóóëñàí
ýð¿¿ë ñàðóóë õ¿í àìòàé áàéõ ÿâäàë áîë òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ õ¿í
àìûí áîäëîãûí ýðõýì çîðèëãî þì.
Õ¿í àìûã ºñãºõ áîäëîãîî õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä òºðºëòèéã
òóóøòàé äýìæèæ õ¿í àìûí æèëèéí äóíäàæ ºñºëòèéã 1.8 õóâèàñ
áóóðóóëàõã¿é áàéõ, òºðñºí ýõ÷¿¿äýä ¿ç¿¿ëýõ õºíãºëºëò òóñëàì-æèéã
íýìýãä¿¿ëýõ, õ¿ñýýã¿é æèðýìñýëòýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ îð÷èí ¿åèéí
àðãà áàðèëûã èðãýäýä ýçýìø¿¿ëýõ, ¿ð õºíäºëòèéã ýðñ öººð¿¿ëýõ íèéãýì
ýäèéí çàñãèéí íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, ýõ íÿëõñûí ýíäýãäëèéã òóóøòàé
áóóðóóëàõ, òýäíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí õàìãààëàë-òûã ñàéæðóóëàõ çýðýã àðãà
õýìæýý àâàõ þì. Ò¿¿í÷ëýí ãýð á¿ëèéã áýõæ¿¿ëýõýä õýðýã áîëîõ ºðõèéí
àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ, ºì÷ºº àðèâæóóëàõàä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çýðãýýð
ºðõèéí ýäèéí çàñãèéí áèå äààñàí áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõ, ãýð á¿ë
òîãòâîðòîé áàéõ îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõèéã ÷óõàëä ¿çýæ áàéíà.
Õ¿í àìûí çîõèñòîé áàéðøëûí òàëààð õî¸ð ¿çýë áàðèìòëàë
ÿðèãäàæ áàéíà. Íýã íü í¿¿äýë ñóóðüøèë õîñîëñîí õîò õºäººãèéí
áàéðøèë, õî¸ðäàõü íü õîò, òºâ ñóóðèí ãàçðóóäàä Ẻãíºæ ñóóðèí
àìüäðàõ õýâøèëä øèëæèõ ãýñýí ¿çýë þì. Îéðûí èðýýä¿éä ìîíãîëûí
õ¿í àìûí çîõèñòîé áàéðøèë íü õîò, õºäºº á¿ñ íóòãààð æèãä áàéðøèõ
á¿ñ íóòãèéí õºãæëèéí çàð÷ìûã èë¿¿ä ¿çýæ ñîíãîí øèéäâýðëýýä
õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà. Áàéãàëèéí íººö人 òóëãóóðëàñàí àæ àõóéí
óëàìæëàëò õýâøèë ìàë àæ àõóé, òàðèàëàí, àÿëàë æóó÷ëàë, àøèãò
ìàëòìàëûí îëáîðëîëò áîëîâñðóóëàëò çýðýã õýëáýð íü ¿éëäâýðëýëèéí
áîëîí ¿éë÷èëãýýíèé ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ áàò áààç þì.