Prezentacja jest wstępem do dyskusji, która odbyła się 17.03.2011 w Instytucie Językoznawstwa UAM w Poznaniu. W dyskusji uczestniczyli pracownicy i doktoranci Instytutu Językoznawstwa oraz Instytutu Filozofii UAM. Celem dyskusji było ustalenie metodologicznych różnic między językoznawstwem kognitywnym a generatywnym, ze szczególnym uwzględnieniem różnic w perspektywie ontologicznej.

1. Językoznawstwo a filozofia nauki.Zaproszenie do dyskusji Barbara Konat Zakład Epistemologii i Kognitywistyki Instytut Filozofii UAM Poznań 17.03.2011

4. Cele Wystąpienia: Prezentacja narzędzi metodologicznych przydatnych w analizie językoznawstwa Dyskusji: Ustalenie różnic w perspektywie ontologicznej językoznawstwa kognitywnego i generatywnego Badań: „An impartial assessment of their metatheoretical assumptions is welcome and may pave the way to synthetic theories of language, incorporating important insights from both sides of the barricade. „

5. Możemy porozmawiać również o … Statusie językoznawstw(a) jako nauk(i) Specyfice humanistyki a przyrodoznawstwa Problemie qualiów w naukach o umyśle itp.

6. Pojęcia Na potrzeby prezentacji przyjmujemy 1) Założenia filozoficzne = założenia metafizyczne= założenia ontologiczne Metafizyka, ontologia: Co istnieje? Teoria bytu. 2) Filozofia nauki = metodologia = badania metateoretyczne

7. Część IPrzypomnienie kilku klasyków filozofii nauki.

8. Poglądy na rolę filozofii w nauce Neopozytywizm: zdania metafizyki są nonsensowne (lub bezsensowne) Kryteria sensowności zdań Pozostałe do dziś kryteria naukowości: Intersubiektywnej komunikowalności Intersubiektywnej sprawdzalności Kryterium demarkacji (czyli deskryptywna i preskryptywna rola powyższych) (Muszyński, 2006)

9. K. R. Popper „rehabilitacja” założeń metafizycznych Krytyka neopozytywizmu: Wiara w bezzałożeniowość Kumulatywny charakter wiedzy Zdania obserwacyjne nie istnieją Każde zdanie jest „teoretycznie obciążone” Uzależnienie od przyrządów Uzależnienie od aparatu pojęciowego Argument z ludzkiej percepcji

10. T. Kuhn - Paradygmat 1) zbiór symbolicznych generalizacji (praw nauki); 2) system wartości teoretycznych, metodologicznych; 3) zbiór technik podzielanych przez członków wspólnoty naukowej; 4) zbiór założeń metafizycznych

11. Rola założeń metafizycznych: Deskryptywna: gdy w opisie i wyjaśnianiu zjawisk przyjmuje się pewną ogólną własność świata. Np. Realizm ontologiczny: Język naturalny jest ponadjednostkową instytucją społeczną (de Saussure) Język jest bytem idealnym, platońskim (Katz) Nominalizm: istnieją tylko byty jednostkowe (w praktyce: konieczność badania idiolektów) Muszyński 2006

13. Wartościująca: czego, „nie warto” badać

15. Metoda - idealizacyjna teoria naukiZałożenia wyjściowe Według idealizacyjnej teorii nauki, rolą filozofa jest uświadamianie naukowcom struktury ich postępowania badawczego (Klawiter & Łastowski, 2010). Podobnie jak pan Jourdain w Molierowskim „Mieszczaninie szlachcicem” nie wiedział, że mówi prozą, tak naukowcy z różnych dziedzin pracują w ramach teorii idealizacyjnych nie zdając sobie z tego sprawy.

16. Metoda - idealizacyjna teoria naukiZałożenia wyjściowe - przykład Czynniki wywierające wpływ na swobodny spadek ciała c – ciężar danego ciała R – opór powietrza Zakładamy zatem, że R=0

17. Metoda - idealizacyjna teoria naukiZałożenia wyjściowe Pierwotnie rzeczywistość badana przez fizyka zakładała dwa czynniki: c, R Kiedy przyjmuje założenie pomijające R, rzeczywistość badana zawiera tylko jeden czynnik, za to najistotniejszy c Uproszczenie ma zatem postać: (1) c R=0 (0) c, R Wpływ najistotniejszego czynnika na zjawisko badane: FS = c (gdzie FS to siła przyłożona do ciała swobodnie spadającego)

18. Pojęcia ITN Czynnik (wielkość) Wpływ czynnika Struktura esencjalna Struktura nomologiczna

19. Pojęcia pierwotne ITN Pojęcie czynnika (wielkości) „Z grubsza biorąc czynnik utożsamiać można z cechą przysługującą przedmiotom w określonych natężeniach” Nowak 1976, 32 Pojęcie wpływu jednego czynnika na drugi

20. Zbiór przedmiotów charakteryzowanych przez daną wielkość nazywamy zasięgiem tej wielkości (BK – na przykład zasięgiem czynnika „liczba liter” jest zbiór wyrazów.) Przykładem zasięgu czynnika „temperatura” jest zbiór ciał stałych Pojęcie wpływuwyrażane jest przez zwrot: „czynnik A wpływa na czynnik B w zakresie Z” gdzie Z to podzbiór zasięgu wielkości B. W przypadku, w którym zasięg Z jest identyczny z zasięgiem B, czynnik A jest uniwersalnie istotny dla czynnika B.

21. Struktura esencjalna czynników : (k) H (k-1) H, pk ………………... (1) H, pk, p2 (0) H, pk, p2, p1

22. Struktura nomologiczna Zależność a prawidłowość „Prawidłowość to zależność danej wielkości od czynnika dlań głównego i tylko od niego”

23. Język nauki a typy ontologiczne Str 111 – dłuższy cytat „Przyjąwszy określony język, podmiot nasz [badacz – BK] przeprowadza strukturalizację świata – pewien (lub pewne) z wyróżnionych w owym języku typów ontologicznych uznaje za podstawowy, inny zaś za pochodne, sprowadzalne do podstawowego (podstawowych)”. Nowak 1976, 112

24. Język a typy ontologiczne (U1, … , Ui; V1, … , Vz) Reizm (R; V1, … , Vz) Substancjalizm mnogościowy (R, Z; V1, … , Vz)

25. Perspektywa ontologiczna 1) Klasyfikujące zasady stratyfikacji esencjalnej mają postać Wielkości typu L są istotne dla wielkości typu K

26. Perspektywa ontologiczna 2) Klasyfikujące zasady stratyfikacji esencjalnej mają postać Dla wielkości typu K czynniki typu N są bardziej istotne niż czynniki typu M (dotyczą tylko tych wielkości, które wyróżnione już zostały w punkcie 1))

27. Zasady stratyfikacji wyznaczają system czynników dla wyróżnionej klasy wielkości I. A1, … , Ak II. B1, … , Bn ……………………. N. Z1, … , Zn Perspektywa ontologiczna

28. Perspektywa ontologiczna Pozytywne zasady związków ontologicznych mają postać: 3) dla każdej wielkości typu K istnieją czynniki typu L, takie że pierwsza jest powiązana z owymi czynnikami zależnością typu Q

29. Perspektywa ontologiczna Zasady stratyfikacji esencjalnej wraz z zasadami związków ontologicznych stanowią perspektywę ontologiczną danej dziedziny badawczej.

30. Dalsze możliwości, jakie daje ITN Porównanie określonych koncepcji pod kątem założeń ontologicznych Interdyscplinarność w ujęciu ITN

31. Interdyscyplinarność Program P1: G G, q Program P2 I I, r Pełen program P H, H, G, I H, G, I, p H, G, I, p, q, r Egiert 2000

32. Na koniec – odrzucona propozycja Tezy wczesnego Chomsky’ego - Założenia idealizujące Gramatyka i semantyka to osobne moduły. Ich wzajemny wpływ zostaje pominięty dlatego można je badać osobno. Język jako całość to osobny moduł. Wpływ pozostałych zdolności poznawczych na niego może zostać pominięty. Do języka (badanego) należą tylko zdania poprawne, takie jakie wypowiadałby idealny użytkownik języka. B. Tezy kognitywizmu – Konkretyzacje (Generalizationcommitment) Uznaje się wpływ gramatyki i semantyki na siebie (znosi założenie A.1) (Cognitivecommitment) Uznaje się wpływ procesów poznawczych innych niż językowe na język (znosi założenie A.2) Uchyla się założenie o idealnym użytkowniku języka – konkretyzacja zawiera oparcie się o uzus językowy (znosi założenie A.3)

33. Dziękuję za uwagę. Zapraszam do pytań i wniosków 

34. Założenia ontologiczne w językoznawstwie kognitywnym i generatywnym

35. Appendix Naukowość a zmatematyzowanie (Such) Prawo Zipfa (za Muszyński 2006) – „zależność między częstością występowania słowa w tekście a rangą słowa ( w szczególnym przypadku długością tego słowa)”

36. Metoda - idealizacyjna teoria naukiCzynnik określany, czynnik główny, czynniki uboczne Czynnik określany (F)– ustalono, że czynnik F zależy od czynników H1, H2 i H3. ITN zakłada istnienie struktury esencjalnej czynników wpływających na czynnik badany, to znaczy badacz ustala hierarchię czynników na podstawie mocy wpływu, jaki mają one na F. W omawianym przykładzie, czynnik H1 ma moc wpływu większą niż H2, natomiast H2­ większą niż H3. Czynnik H1 określa się zatem mianem czynnika głównego natomiast czynniki H2 i H3 mianem czynników ubocznych. Kolejność czynników jest istotna, ponieważ określa kolejne etapy procedur: idealizacji i konkretyzacji. (Klawiter & Łastowski, 2010)

37. Metoda - idealizacyjna teoria naukiIdealizacja i konkretyzacja Przy przyjęciu, że dla czynnika F czynnik H1 jest czynnikiem głównym, a czynniki H2 i H3 to czynniki uboczne, badacz formułuje prawo idealizacyjne. W najbardziej wyidealizowanej postaci zakłada ono, że na czynnik badany F wpływa jedynie czynnik główny H1, natomiast natężenie czynników ubocznych jest minimalne (w omawianym przykładzie równe zeru). Takie prawo nauki ma postać: (t1) jeżeli H2 (x) = 0 i H3 (x) = 0, to F (x) = g (H1 (x)).

38. Metoda - idealizacyjna teoria naukiIdealizacja i konkretyzacja Uchylając założenia idealizujące H2 (x) = 0 i H3 (x) = 0 badacz przeprowadza proces konkretyzacji. Struktura esencjalna czynników określona na podstawie mocy wpływu danego czynnika na czynnik badany determinuje kolejność kroków procesu konkretyzacji twierdzenia. Jako pierwsze znosi zatem badacz założenie idealizujące H2 (x) = 0. Otrzymuje w ten sposób twierdzenie o postaci: (t2) jeżeli H2 (x) ≠ 0 i H3 (x) = 0, to F (x) = g’ (H1 (x), H2 (x))

39. Metoda - idealizacyjna teoria naukiIdealizacja i konkretyzacja Twierdzenie (t2) zawiera jedną konkretyzację H2 (x) ≠ 0, dzięki czemu uwzględnia wpływ czynnika H2 na czynnik badany F. Pozostaje jednak twierdzeniem idealizacyjnym, gdyż zawiera również założenie idealizujące H3 (x) = 0. Dopiero uchylenie ostatniego twierdzenia idealizującego kończy proces konkretyzacji. Efektem tego procesu jest twierdzenie uwzględniające wpływ wszystkich czynników na czynnik badany. W omawianym przykładzie takie twierdzenie otrzyma badacz po zniesieniu ostatniego założenia idealizującego, mianowicie H3 (x) = 0. Twierdzenie takie ma postać: (t3) jeżeli H2 (x) ≠ 0 i H3 (x) ≠ 0, to F (x) = g’’ (H1 (x), H2 (x), H3(x))

40. Metoda - idealizacyjna teoria naukiIdealizacyjna teoria nauki - podsumowanie W ITN teoria naukowa to właśnie ciąg twierdzeń konkretyzujących wyjściowe prawo nauki (taki jak w omawianym przykładzie (t1), (t2), (t3)); Twierdzenia te uporządkowane są relacją konkretyzacji