1. Hogeitamarreko krisia
tere

2. Hogeitamar reko
krisia
tere

3. HOGEITAMARREKO
EKONOMIAREN
KRAKA
TERE OLABARRIA ASPURU
ANAYA LIBURUTIK

4. 1 9 2 9 K R IS I H A N D IA
Europa 1929rarte
Populazioa galdu
Azpiegiturak deseginda
Alemaniak zigorra ordaindu
Kanpo merkatuak galdu
Egokitzapen politikoak:garaituetan

5. Alemania;
Zigor ekonomikoa
Prezio gorakada etengabeak
Stressemanek markoa egonkortu
Dawes planak:konponketari irteeera
Maileguak:Estatu Batuari itzuli beharra

6. Britania Handia-Frantzia
Aurreko produkziora itzuli
Alemaniari ordainduarazi

8. Estatu Batua
Estatu Batua
Hazkunde urteak:
Produkzioaren gorakada:Trusts
Kate produkzioa antología
kontsumo gorakada
Babeste politika
Isladaturik
Kapitalen inbertsioa atzerrian

10. 1929ko kraka
Kapitalismoaren krisia:
finantza jatorria
Aurrezkietako hazkundea
Oinarri gutxiko banketxeak

11. Inbertsio espekulatiboak:
Burtsan,akzioak kredituz erosiak
Diruaren prezioak gora,
enpresak kreditu arazoak
Burtsa goian =produkzioa behera

12. Kraka
Burtsak beherakada
Bankutik aurrezkiak atera
Bankuen kraka
Enpresen porrota
Nekazal prezioak porrota

14. Krisia hedatu:Europa eta mundura
Estatu .Batuak kredituak moztu:
Banketxeen kraka:Austria,Alemania
Lantegiak itxi:langabezia
Britania Handiak:urrea utzi eta libra debaluatu
Deflakzio politika
Frantzian eragin txikiagoa

16. Irtenbidea:Babeste politika.
1933:Londreseko Munduko Hitzarmen
Ekonomikoa:Porrota
SEBSean eraginik gabe

17. Hitzarmeneko helburuak
Industria eta nekazaritza bultzatu
Administrazio-langile-jabe arteko akordioak
Kontsumoa bultzatu
Giza baldintzak hobatu
Wall Street kontrolpean
Banketxeen bermatze fondoak

18. NEW DEAL POLITIKA
EKONOMIKO BERRIA
Roosevelt: Estatuaren eskua-hartzea
Txanpon gehiago atera:prezio gorakada
Dolarraren balio jeitsi
Lan publikoaren programa
P
Zerga gorakada
P
Zor publikoaren gorakada

19. Europa:
a)Diruaren balioa jeitsi
b)Prezioak jeitsi eta urrea ezarri
Estatuaren eskuhartzea
Nazien gorakada:guda giroa

21. Krisiaren ondorioak
kapitalismoa zalantzan
Estatuaren eskuhartzea ekonomian
Lehiakortasun gogorra:babeste planteamendua
Gizarte arazoak indartu
Politikan :joera autoritarioak
Irrazionaltasuna eta hazkundearen ideiak utzi

23. OHARRA
 itxina@hotmail.es
 Zeozer esateko baduzu,bai alde onak
edo txarrak.Baina gustatuko litzaidake
jakitea nor den.

24. 1.-Hedatze ekonomikoa: «20ko
hamarkada zoriontsua

25. 1.1 Hogeiko hamarkadako hazkunde
ekonomikoa
• Lehen Mundu Gerra amaitu zenean, nazioek
Europa berreraikitzeari ekin zioten eta hazkunde
eta dinamismo ekonomikoarekin loturiko
hamarkada hasi zen, industria- eta enpresa-
sektoreetan.
• 1922tik aurrera mundu garatua hazkunde handiko
prozesuan sartu zen. Frantziak eta Alemaniak
produkzioa suspertzeari esker.

28. • Hogeiko hamarkadan nabarmendu egin zen britainiarren
gainbehera; ekonomia antzinako industria-sektoreetan
oinarritzen zen gehienbat, oihalgintzan eta siderurgian
nagusiki ,lehengaien eta janarien prezioek behera egitean.
Hobari batzuk izan zituen, merkataritza industria-produktuak
saltzean eta janariak erostean oinarritzen baitzen.
• Gerraren eraginez, Amerikako Estatu Batuetako ekonomiak
garapen ikusgarria izan zuen eta munduko lehenengo
potentzia bihurtu ziren.
• Japoniaren hazkunde ekonomikoa eta horren merkataritza-
hedapena Ekialdean.

29. 1 .2. Industria, garapenaren eragilea
• Aldi horretan, Bigarren Industria Iraultzako
aldaketa handiak bizkortu egin ziren. Industria-
sektore berrietan hazi zen, eta horiek
hazkundearen eragileak izan ziren.
• Dinamismorik ikusgarriena automobilen
industrian egon zen eta horrek beste sektore
batzuk sustatzen zituen: siderurgia, petrolio-
erauzketa, industria petrokimikoa edo beiraren
nahiz pneumatikoen fabrikazioa.

30. Lehen Ford kotxea

31. • Beste industria-sektore garrantzitsu batzuk izan zen:
industria elektrikoa, etxeak elektrifikatzea, eta irratia,
telefonoa nahiz motor elektrikoa azkar hedatzea; produkzio
kimikoa,, pneumatikoak, ongarriak, farmaziako produktuak
edo petrolioaren deribatuak; eta industria aeronautikoa.
• Energia-kontsumoak ere aldaketa nabariak izan zituen, ,
energia-iturri berriak erabiltzearen ondorioz: 1913tik 1929ra,
petrolioaren produkzioa handiagoa izan zen, eta
elektrizitatearen produkzioa, handiagoa.

32. 1.3. Produkzioa areagotu
• Industria-produkzioaren formek, enpresa-
egiturek bezala, aldatze nabariak izan zituzten,
garrantzitsuena industria-produktibitateak
gora egitea izan zen, fabriketan lana
antolatzeko modu berriak aplikatzearen
ondorioz.
• Taylorismo izena eman zioten:produkzio-
kateetan denbora hilak ezabatzean eta
automatizazio ahalik eta handiena erabiltzean
oinarritzen zen.

34. • Produkzioaren kostua merkeagoa zen, fabrikaziorako behar
zen denbora murriztuta. Prozesu horiek kontzeptu berriak
sartu zituzten fabriketan; kateko lana, kronometrajea eta
langileen espezializazioa .
• Hasieran, taylorismoaren metodoak automobilen industrian
orokortu ziren. Ford automobilen kateko fabrikazioa da; horri
esker, automobil horien prezioa merkeagoa zen eta orokortu
egin ziren. Langilea makinaren erritmoaren mende gelditu
zen.

35. • Laneko sistema berri horren bidez, produktibitatea asko hazi
zen; enpresaburuek irabaziak handitu eta kontsumitzaileek
ondasun merkeagoak eskuratu zituzten, masako produkzioari
eta estandarizazioari esker. Ondorioz, kontsumoak gora egin
zuen, prezioak merkeagoak izatearen, publizitatearen eta
kredituzko salmenta agertzearen eraginez. Produkzio forma
berriek, bestalde, nabarmendu egin zuten enpresen pilaketa.
• Oparotasunak ezkutatu egin zituen sektore batzuen arazoak
(adibidez, nekazaritzaren eta industriarik zaharrenen
arazoak), baita nazioarteko moneta-sistemaren zailtasun
itzelak ere.

36. 1. Ekonomia hedatu
• 1.1 Langileak kateko lana egiten
• 1 .2. Tayloren lan-antolamendu zientifikoa
• «Aztertuko den lana egiten trebetasun berezia duten hamar edo hamabost langile aurkitu (ahal izanez
gero, zenbait eskualdetako enpresa desberdinetan.
• Langile bakoitzak azterturiko lana egiteko egiten dituen funtsezko mugimenduen seriea zehaztu, baita
erabiltzen dituzten tresnak eta materialak ere.
• Kronometroa erabiliz, funtsezko mugimendu harietariko bakoi-tzerako behar den denbora kalkulatu,
eta mugimenduok egiteko modurik errazena aukeratu.
• Alferreko mugimendu guztiak ezabatu; mugimendurik azkarrenak eta materialik nahiz tresnarik onenak
erabiltzeko aukera ematen duten mugimenduak sekuentzia batean bildu».
• TAYLOR, F. W.: The principies of scientilic management. 1911 .

37. 1 .3. Henry Forden kateko produkzioko
sistemak
• «Lehenengo automobila egin genuenetik, gutxi gorabehera hogei urte behar izan genituen milioi bat egiteko; milioi
bateko kopurura 1915eko abenduaren 10ean heldu ginen. 1921eko maiatzaren 28an bost milioi genituen amaituta.
1924ko ekainaren 4an 10 milioi genituen. Harrezkero, gure fabrikek urteko bi milioi automobiletik gorako produkzio-
gaitasuna lortu dute.
• 1922an guk egindakoak baino hiru aldiz lehengai gehiago erosten genituen. Orain bi aldiz gehiago baino ez dugu erosten.
Gutxieneko soldata eguneko bost dolarretik seira igo dugu. Baina gure autoak 1914an baino 100eko 40 merkeago saltzen
dira, eta urte hartan gure soldata eguneko bi dolar eta erdikoa zen. Automobilen prezioa etengabe jaitsi da, gainerako
produktuen prezioak gora egin duen bitartean. Turismo batek ( ... ) kilogramo bakoitzeko prezio merkeagoa dauka
txekor-okelak baino. Lana diseinu-mahaian planeatzen da, eta bertan, eragiketak sailkatu egiten dira, gizon bakoitzak eta
makina bakoitzak eragiketa bakarra egiteko ( ... ). Gizonek ez dute lanik uzten tresnen bila joateko; tresna bertara
eramaten zaizkie ( ... ). Tresna edo pieza bat lurretik hartzeko makurtzea ez da Ian emankorra; beraz, material guztiak
gerriaren mailan ematen dira».
• FORD, H., eta CROWTHlER, S.: Gaur eta bihar. 1926.

38. Laneko gidoia
• Azaldu 1.1 dokumentuko eszena eta esan kateko lana zer den.
• Aztertu 1.2 eta 1.3 dokumentuak eta erantzun:
• Zein da lanaren zientzia-antolamendua, Taylorren iritziz?
• Zer ondorio izan zituen Taylorren teoriak Ford automobilen produkzioan?
• Azaldu Fordek bere enpresan kateko lana nola aplikatu zuen

39. 2-Krisiaren zergatiak (galdera
posiblea)

40. 2. 1. Hazkunde ekonomiko
desorekatua
• Hogeiko hamarkadako oparotasunaren erdian,
ahultasun-zeinu batzuk agertu ziren.
• Lehen Mundu Gerran, nekazaritza-produktuak
garestitu egin ziren; gainera, munduko produkzioa
hazi egin zen, mekanizazioari eta ongarrien kontsumo
handiagoari esker.
• Baina 1920-1921eko krisian nekazaritzako prezioak
eta errendimenduak jaitsi egin ziren. Batez ere
Amerikako Estatu Batuetan; ustiapen forma berrietan
egindako inbertsio handien eraginez, zorpetuta
gelditu eta ezin zituzten zorrak ordaindu.

42. • Landa-inguruaren une txarra nabarmendu egin zen eta
errenten beherakada geldiarazteko,
– Produkzioa eta errendimenduak handitu
– Produktuen eskaintza handiagoa egon zen
• Eraginez, prezioak gero eta merkeagoak izan ziren.
• Lehengai horiek (nekazaritzakoak eta meatzaritzakoak)
sortzen eta esportatzen zituzten herrietan, diru-sarrerak
gero era gehiago murriztu ziren.
•

43. • Krisiaren beste eragile bat industria-sektore klasikoen eta
berrien arteko errendimenduen aldea izan zen. Industria
berrien garapena ikusgarria zen bitartean, industria zaharrak
geldituta geratu ziren.
• Lehen Mundu Gerrako herri borrokalariak hornitzeko
industriak instalatu zituzten beste herri batzuek nazioarteko
merkatuan egindako lehiarengatik.
– Kaltetuenetariko bat Europako ehungintza eta Industria
siderurgikoan sortu ziren.

44. 2.2. Nazioarteko moneta-sistemaren
zailtasunak
• Hogeiko hamarkadan agerian gelditu zen, ekonomia ez
zebilela ondo eta bere kanpo-adierazle nagusia moneta-
sistemaren segurtasunik eza izan zen.
• Lehenengoz, kapitalismoaren historian fenomeno berria
gelditu zen agerian: inflazioa edo prezioen gorakada
orokorra .
• Gerra ondoren, inflazio-prozesuak aurrera jarraitu zuen,
herriak berreraiki behar zirelako, eta biktima ugariek
zituzten gastuei aurre egin behar zitzaielako.
• Zenbateko horiek ordaintzeko, Europako herriek kredituak
eskatu zizkieten Amerikako Estatu Batuei, eta nazioarteko
hartzekodun nagusi izatera igaro ziren.

46. • Gerrarekin, moneta nagusiek galdu egin zuten urrearekiko
balio finkoa.
• 1919tik, urre bihurtzeko moduko eta truke finkoko moneta
bakarra dolarra izan zen; horrela, nazioarteko dibisa nagusia
izan zen.
• Gainerako monetak balioa galtzeko prozesuan sartu ziren,
eta horrek kezka handiak sortu zituen dibisen merkatuetan.
Kapital-inbertsioak herri batetik bestera mugitzen ziren,
errentagarritasun handienaren bila. Monetaren
segurtasunik eza mundu osoan finkatu zen, espekulazio-giro
orokorrean murgilduta.

47. • Moneta-sistema hondatzearen adierazle nagusia Europa
erdialdeko herrietako inflazio handia izan zen, gehienbat
Alemaniakoa . Marko alemanak balio osoa galdu
zuen.Aurrezpen pribatua galdu egin zen, eta aurrezki-
edukitzaileak hondatuta gelditu ziren; horren eraginez, ez
zen enpresak finantzatzeko kapitalik egon. Hurrengo
urteetan Alemaniako ekonomiak beste herri batzuetako
kredituekiko mendekotasun itzela izan zuen.

48. 3-Kapitalismoaren hondamena:
-1929ko krisia
• 1929ko urrian, New Yorkeko burtsan kraka,
• munduko ekonomia hondatzea eragin zuen
• finantza-krisia eta, gero, industria- eta
nekazaritza-krisia etorri ziren.

51. 3.1. New Yorkeko burtsaren
crasha
• New Yorkeko burtsan kotizazioek behera eginez hasi zena,
1929ko udaz­kenean, kapitalismoaren historia osoko krisirik
handiena izan zen.
• 1925etik, New Yorkeko burtsako (Wall Street) akzioen
kotizazioek etengabeko gorakada izan era irabazi itzelak
pilatzen zituzten. Bankuek, enpresaburuek eta norbanako
askok gero eta gehiago inbertitzen zuten. Burtsako akzioak
erosteko kredituak lortzea oso erraza zenez gehiago
areagotu zuen espekulazioa. Akzioen prezio gero eta
altuagoaren eta enpresen jarduera errealaren arteko alde
gero eta handiagoa etengabe hazi zen.

52. • 1929 baino lehen, gauza batzuk ez zebiltzan oso ondo;
horren zantzu ugari egon ziren. 1925etik aurrera, lehen­gaien
balioek behera egin zuten, Erresuma Batuaren arazo
ekonomikoak agerikoak ziren 1927tik, Alemaniako industria­
produkzioa geldituta zegoen, eta nazioarteko merkataritza
atonia­aldi luzean bizi zen.

53. • 1929 hasieratik, New Yorkeko burtsaren indizea gelditzen joan
zen. Egoera ikusira, agintariak oso kezkaturik zeuden, batez ere
kredituak kontrolik ez zutela kontuan hartuta. Abuztuan, diruaren
prezioa igotzea erabaki zuren, burtsan inbertituriko kreditua
erregulatzeko. Baina neurri horiek beranduegi iritsi ziren.
• Urriaren 24an akzio kopuru oso handia jarri zen salgai, eta horrek
prezioak jaistea eragin zuen; hurrengo bi egunetan, prezioek
jaisten jarraitu zuten. Ostegun beltz izena jarri dioten egun horrek
balioen gorakada iraunkorreko prozesua amaitzea ezarri zuen.
Inbertitzaile askok akzioak saldu zituzten, maileguan eskatutako
dirua itzultzeko, eta, horren ondorioz, Wall Streeten gainbehera
nabarmendu egin zen. 1929ko krisiaren eragile nagusia New
Yorkeko burtsaren crasha izan zen.

54. • Hilabete gutxi batzuetan, burtsa­indizea hondatu egin zen.
Inbertitzaileak izutu eta, horrela, balioak modu masiboan
saltzen hasi ziren; ondorioz, banku batzuek kotizazioen
beherakada geldiarazteko (akzioak erosita) egindako
ahalegina alferrekoa izan zen.

55. 3.2. Krisia sektore guztietara zabaldu
• Ondoren, finantzak ere hondatu egin ziren berehala.
Bankuak harrapaturik gelditu ziren crasha baino lehen
jasotako kredituak itzuli ezin zuten inbertitzaileen eta
fondoak berreskuratu nahi zituzten aurreztaileen
artean. Banku askok ezin izan zioten egoerari aurre
egin, eta hondatu egin ziren. Milioika herritarrek
aurrezpen guztiak galdu zituzten
• Finantza­sektoretik, krisia produkzio­ekonomiara
hedatu zen. Mailegu­emakidak geldiarazteak eta
bankuak hondatzeak eragina izan zuten industriaren
finantziazioan, eta mugatu egin zuren herritarren
kontsumoa

56. • Fabrika askok itxi egin behar izan zituzten ateak, eskaria
murriztearen eta lehengaiak nahiz makinak edo konturako
ordainketak lortu ezin izatearen ondorioz. Amerikako Estatu
Batuetako ekonomia gehiegizko produkzioko eta
soberakinak pilatzeko fasera igaro zen, eta ito egin zituen
enpresen finantzak. Eskaria ahula zenez, prezioek nahiz
hobariek behera egin eta industria-enpresa gero eta gehiago
itxi behar izan zituzten.

58. • Landa­inguruaren arazoak .Prezioek eta eskariak behera
egitearen ondorioz, eta bankuek krediturik ez ematearen
eraginez, milaka nekazari hondatuta gelditu ziren, zorrak
ordaindu ezinik. Lurretatik kanporatuta, jornalari jardun
edo hirietara joan ziren lan bila, hirietan langabezia gero
eta handiagoa izan arren.
• Krisiaren ondorioen artean, larriena langabezia haztea izan
zen. sektore ekonomiko guztietan: industrian, nekazaritzan
eta zerbitzuetan. Ondorioz eskaria murriztu egin zen, eta
horrek, aldi berean, produkzioa urritzea eta arazoak
larritzea eragin zuen.

59. 2. Depresio handia
• <·Zentzu zabalean, Depresio Handiaren eragile nagusia 1914­1918ko gerra izan zen. Gerrarik egon
ezean, ez zen halako depresiorik egongo ( .. ).
• Depresio Handia bi etapako prozesua izan zen. Guk atzera­kuntza arrunta izan genuen, barruko
zergatien eraginez, eta hori burtsak 1929ko urrian izandako crasharekin hasi zen; eta suspertzeko
bidean ginen, harik eta Europako zail­tasunek urakanaren indarra hartu eta 1931 n gogor jo gintuz­ten
arte. Izan ere, Europa hondoratu arte Depresio Handia ez zen hasi AEBn (... ). Herri batzuk atzerakuntza­
fasean sartu ziren 1927an eta 1928an, Amerikako Estatu Batuetako kri­siaren hasiera adierazteko
hartzen den data baino nahiko lehenago, hau da, Wall Streeteko 1929ko erasha baino lehenago>.
• HOOVER, H.: Memoriak. 1952.

60. 2.2. Burtsako 1929ko krisia
• «1929ko urriaren 19an, Stock Exchangen, bost milioi titulu eskuz aldatu ziren, bostetik berrogei puntura
bitarteko beherakadekin ( ... ). Zentzurik gabeko beldurra, ikara barregarria, zioten ban­kariek, eta
presidentea beti kanta berarekin itzultzen zen: hirurogei egunetan krisia amaituta egongo da ?zioen
Hooverrek ?. Erosi orain. Baina 1931n, Steel [enpresa siderurgiko nagusia] 100etik 50era eta 30era erori
zen. 1932an, hauxe entzun nion esaten Parisera heldu berria zen emakume amerikar bati: "Steel 22an
dago ... , munduaren amaiera da"­
• Guztia aberastasunaren mahaian jokatu zuen herri batentzat, izan ere, munduaren amaiera zen;
industriek, produkzio erral­doietarako ekipatuta, ez zuten eroslerik aurkitzen. Langile lan­gabetuen
kopurua gero eta handiagoa zen. Amerikan, herri guz­tietan bezala, langileen langabezia endemikoa
dago, eta krisia baino lehen bi milioi langabetu zeuden. Baina, prezioak mer­katzearen , konfiantza
ezaren eta Wall Streeten crasharen eragi­nez, jendeak erosteari utzi zionean, langileen langabeziak pro­
portzio geometrikoan egin zuen gora».
• MAUROIS, A: Chantiers américains. Paris, Gallimard, 1933

61. Laneko gidoia
• Zer ikuspegi dauka Hooverrek, 2.1 dokumentuan, Depresio Handiari buruz?
• 2.2 dokumentuan, zer datu berri eskaintzen ditu André Maurois idazleak krisiari buruz?
• Testuan «Guztia aberastasunaren mahaian jokatu zuen herria» esaldia agertzen da. Interpretatu horren esanahia.
• Nola bizi izan zuen Groucho Marxek 1929ko krisia?
• Testuan «balio­merkatu», «Wall Street», «burtsako agente» eta «akzio» hitzak ageri dira. Azaldu horien esangura.
• Nola aberastu nahi zuen jendeak?
• Zer eragin zuen akzioak edozein preziotan saltzeak? Aztertu grafikoa:
• Noraino jaitsi zen munduko merkataritza 1929tik 1933ra bitartean?
• Egin krisiak 1929tik 1933ra izandako garapenaren iruzkina.

62. 3.3. Krisia mundu osoan zabaldu
• Krisia mundu osoan zabaldu zen berehala, eta eragina izan
zuen herri ia guztietan. Ekonomia guztien elkar­
menpekotasunak erraztu egin zuen hedatze hori.
• Krisia jasan zuten lehenengo herriak, izan ere, lehengaien
produkzioan oinarrituriko ekonomia zutenak izan ziren.
Euren produktuen balioa murriztearen eraginpean zeuden,
eta, krisiaren ondo-rioz, eskariak eta prezioek behera egin
zuten. Gero eta handiagoak ziren stockak saldu edo, bestela,
suntsitu egin behar izan zituzten.
•
•

64. • 1930etik 1931ra bitartean, depresioa Europara heldu zen.
1931n, Austriako bankuak, Kredit Anstalt­ek, behea jo zuen.
Austrian eta Alemanian, krisiaren eragile nagusia Amerikako
Estatu Batuetako kapitalak bertara itzultzea izan zen.1931
ren amaieran, kontinente osoko bankuek jo zuten behea.

65. • Erresuma Batua 1931ko irailean sartu zen krisian. Nazioartean
libera esterlinak ez zuen konfiantzarik sortzen, eta, horrela,
britainiar gobernuak liberak erosi behar izan zituen nazioarteko
merkatuan, bertako erreserbetako urrea erabilita, moneta horren
beherakada iraunkorra geldiarazteko. Azkenean,jaitsi egin zuen
liberaren balioa, uko egin behar izan baitzion moneta hori urre­
patroiari zegokionez bihurtzeari. Libera esterlinaren erortze horrek
herrestan eraman zituen beste moneta asko. Mundu osoan, batez
ere Britainiar Inperioko herrie-tan, libera esterlinak zituztenek
galtze itzelak izan zituzten.
• Beste herri batzuek, adibidez, Frantziak, hasieran itxuraz eutsi egin
zioten krisiari, baina, azkenean, horren eraginpean gelditu ziren,
1932tik aurrera.
•

66. • SESBrena aparteko kasua izan zen. Erregimen komunistak ez
zuen depresioaren ondorio kaltegarririk jasan. 1928an bost
urteko lehenengo plana hasi zuen, industria astun indartsua
sortzeko; aldi berean, kolektibizatu egin zituen produkzio­
baliabideak, gehienbat lurra. Hurrengo urteetan, hazkunde
ikusgarria izan zuen.
• Sobietarren planifikazio ekonomikoak Mendebaldearen
interesa erakarri zuen, eta, laster, alderdi sozialdemokrata
batzuek eta, nolabait ere, naziek beren­ganatu egin zuten
planifikazio hori.

67. 4. Krisiaren ondorioak: Depresio
Handia
• Krisiaren ondorio ekonomikoak, izan ere,
produkzioa murriztea eta enpresa askok
behea jotzea izan ziren. Baina gizartean
(adibidez, langabezia) edo politikan
(esaterako, krisi demokratikoa) izandako
ondorioak garrantzitsuagoak izan ziren.

68. 4. 1. Sektore ekonomikoak hondatu
• 1929ko depresioa krisi orokorra izan zen.
• Krisiaren eragin nagusia industria­sektoreak izan
zuen:produkzioa ia % 40 murriztu zen, 1929ko
ekainetik 1932ko uztailera. Eraginik handiena izan
zuten sektoreak siderurgia eta ezinbestekoak ez
ziren kontsumo­ondasunen fabrikazioa izan ziren;

69. • Nekazaritza­sektorean prezioak guztiz hondoratzea eta
eskaria murriztea. Amerikako Estatu Batuetan nekazaritza­
prezioak % 57 murriztu ziren, 1929tik 1932ra, eta hirietako
biztanleek produktuak eskuratzeko ahalmena urritu egin zen;
horrela, kontsumoak behera egin zuen, baita jana­rien
kontsumoak ere. Nekazariek, etsita, uztak suntsitzen hasi
ziren, eta hori kontrajarri egin zitzaion pobreturiko milioika
familiaren janari premia gorrian

70. 4.2. Ondorioak gizartean eta
politikan
• Krisiaren larritasunaren eraginez, hain zuzen ere, krisi
globala izan zen, eta gizartean eta politikan ere ondorio
larriak izan zituen .
• Gizartearen arloan, krisiak modu masiboan suntsitu zituen
lanpostuak, sektore ekonomiko guztietan. Langabezia luzeak
miseria zekarren.

71. • Aberatsen eta pobreen arteko kontrastea gero eta
handiagoa zen, eta lana gorde zutenen eta galdu egin
zutenen arteko aldeak itzelak ziren, azken horientzat janaria
lortzea oso zaila baitzen. Hirietako biztanleek nekez ulertzen
zuten miseriaren zergatia, nekazariak uzten zati bat
suntsitzen ari zirela ikusita.

72. • Gobernuek krisiari aurre egiteko hartutako lehenengo neurriak, oro har,
alferrekoak izan ziren, eta horrek haserre handia eragin zuen biztanleen artean.
Liberalismoaren eta kapitalismoaren aurkako ideologiek zabalkunde handia izan
zuten; ezkerretik, sozialismoak eta, batik bat, komunismoak; eskuinetik, joera
autoritarioek eta, batez ere, faxismoek. Erradikalek depresioaren biktimen artean
erreklutatzen zituzten militanteak eta zaletuak: langile langabetuak, nekazariak,
aurri-egoeran edo lanik gabe geldituriko erdiko klasekoak. Baina intelektualak ere
sistemaren aurkako posizioetan lerrokatu ziren, gehienbat ezker muturrean.
• Behin betiko balantze politikoa oso txarra izan zen erregimen
parlamentarioentzat. Autoritarismoa nagusitu egin zen Europako eta Amerika
Latinoko herri askotan. Diktadura formarik ankerrenak, faxismoak, Europa osoan
hedatu ziren. Bestalde, ezkerrak, urteetan barruko gatazka ugari izan ondoren,
ezarritako aginteekiko konpromiso-politika hartu zuen, faxismoaren zabalkundea
geldiarazteko. Posizio berri horren, adibidea, esate baterako, 1936tik aurrera Herri
Fronteak sortzea izan zen.

73. 4.3. Krisiaren aurkako lehenengo
neurriak
• Hasieran, krisi laburra izango zela pentsatu zuten denek.
Gobernuek merkatua babesteko eta lana nahiz diru­sarrerak
errazteko neurriak hartu zituzten berehala.
• Estatuek protekzionismoa erabili zuten, euren produkzioa
kanpoko lehiatik defendatzeko.

74. • Herri guztiek muga­zerga gero eta handiagoak jarri,
inportazioei kuotak ezarri, kapitalen mugimendua
kontrolatu, .
• Neurri horiek mugatu egin zuten munduko merkataritza, eta
horrek sakondu eta luzatu egin zuen depresioa.

75. • Interes nazionalak defendatu behar zirenez, nazioarteko
moneta sistema suntsitu egin zen. 1931tik aurrera,
banandutako moneta­zonak sortzen joan ziren; horrek
trukeen ezegonkortasuna nabarmendu eta benetako
moneta­gerrak eragin zituen. Herrien arteko transakzioak
gero eta zailagoak ziren, moneten balioak sorturiko
ziurgabetasunaren ondorioz, monetek etengabe galtzen
baitzuten balioa.
• Munduko krisia ikusita, herriek banakako soluzioak bilatzen
saiatu ziren, elkartasunezko neurriak garatu beharrean, eta,
honda, egoerak txarrera egin zuen.

76. 3. Krisia eta langabezia
• 3.1. Krisia Europan (1930)
• Krisiaren kanpoko eragileak
• Europak Amerikako produktu gutxiago inportatu (gehiegizko produkzioko krisia)
• Amerikako Estatu Batuek Europari maileguan utzitako kapitalak eskatu
• Krisiaren garapena ,
• Produkzioak behera egin eta prezioak jaitsi
,
• Langabeziak gora egin
• Kontsumoa jaitsi

77. 3.2. Langabezia hiru industria-herritan
• Datuak milaka langabetutan
Herriak 1929 1930 1931 1932 1933
Amerikako
Estatu - 2964 6403 10447 13359
Batuak
Alemania 2484 3041 4744 6034 5599
Erresuma 1204 1694 2666 2660 2821
Batua

78. 3.3. Prezioak eta soldatak krisi
ekonomikoan
• «- Soldatak eta prezioak ez dira beti finkoak; izan ere, lanaren, ondasunen eta zerbitzuen merkatuan lehia perfektua ez da
nagu-sia. Soldatak ez dira murriztuko, sindikatuek presioa egingo dute-lako, eta prezioak ez dira jaitsiko, enpresa handiek
prezioak a1tu mantentzeko indar nahikoa dutelako, eskaririk egon ez arren.
•
• - Prezioak eta soldatak jaitsi arren, horrek ez luke ekonomia depresiotik aterako. Prezioek eta soldatek behera egitean, izan
ere, langileek euren soldatekin ez dute lehen baino gehiago era-siko, prezioak eta soldatak proportzio berean jaisten
direlako. Horrenbestez, erositako ondasun kopurua egonkor mantenduko da, depresioaren mailan, eta langabeziak iraun
egingo du».
•
• KEYNES, j.M: Enpleguaren, interesaren eta monetaren teoria orokorra. 1935

79. • Kontsumo gutxiago
• «Askok uste dute euren eta gainerakoen alde egin dezaketen gauzarik onena aurreztea dela. Pentsatzen dute gastatu
ezean lagundu egiten dietela langabetuei.
• Ba, zenbait kasutan, dirudienez ona izan arren, egin daitekeen gauzarik txarrena da. Hain zuzen ere, aurrezpenaren
funtzioa ekipo-ondasunak sortzeko (etxeak, makinak, errepideak, etab.) nolabaiteko kantitatea edukitzea da. Baina,
halako enpleguetan langabetu asko egonez gero, aurrezteak langabetu kopurua han-ditzea eragiten duo
• Horrenbestez, bost txelin aurrezten dituzuen bakoitzean, lanaldi bat kentzen diozue gizon bati. Bost txelin horiek
aurreztean, lan-gabezia haztea eragiten duzue (egunean gizon bat). Aldiz, mer-kantziak erosten dituzuenean, lan-
eskaintza gehiago sortzen ditu-zue langileentzat ( ... ) Izan ere, merkantziak erosita, norbaitek egin behar ditu merkantzia
horiek. Eta, ezer erosi ezean, mer-katariek ezin izango dituzte stockak agortu, ez dute eskori gehiago egingo eta, horrela,
norbaitek lana galduko du».
• J-M. KEYNESek 1931 n irratian esandakoa.

80. 3.5. Herriaren berezko
oparotasuna eta miseria
• «Estatuan [Kalifornia] hondamena ari da hedatzen, eta usain gozoa [frutarena] lurraren min handia da. Gizonek
zuhaitzak txertatu, hazi emankorrak sortu eta produktuak hobetzen dituzte, baina gosetuek ezin dituzte produktu horiek
jan. Gizonek, mun-duan fruta berriak sortu dituzten arren, ezin dute horiek jateko sistemarik sortu. Eta porrot hori
hondamenezkoa izango da esta-tuarentzat ( ... ).
• Eta herri osoan ustel-kiratsa zabaldu da.
• Itsasontzien erregaitzak kafea erretzen da. Berotzeko, artoa erre-tzen da. Patatak ibaietara bota eta ertzetan zaindariak
jartzen dira, gosetuek bertatik atera ezin izateko. Txerriak txikitu eta lur-peratu egiten dira, eta ustel-kiratsa barru-
barruraino sartzen da lurrean. Izenik gabeko krimena da hau ( ... ).
• Lurzoru emankorra, enbor trinkoko nahiz fruta helduko zuhaitz sendoen ilara amaigabeak. Eta haurrak pelagraren
[bitaminarik eza] eraginez hiltzen, laranja bakoitzak irabazi jakina eman behar duelako. Eta auzitegiko medikuek
'elikadura ezaren era-ginez hilda' idazten dute heriotza-ziurtagirietan; janaria usteldu egin zelako, ustelarazi egin zelako
(…), eta jendearen begietan porrot-sentsazioa ikusten da, eta gosetuen begietan gero eta haserre handiagoa ikusten da.
Horien arimetan, hiroren maha-tsak garatzen eta hazten doaz, eta egunen batean mahats-bilketa helduko da».
• STEINBECK, j.: Hiraren mahatsak. 1939.

81. • Laneko gidoia
• Aztertu 3.1 dokumentua. Kanpoko zer zergatik eragin zuen Europako herrietako krisi ekonomikoa handitzea?
• Zer ondorio izan zuen Europako inportazioen behera-kadak Amerikako Estatu Batuetako ekonomian?
• Amerikako Estatu Batuek lehen utzitako maileguak eskatzeak, Europako zein herritan izan zuen eraginik handiena?
• Nola agertu zen krisia Europan?
• Egin industria-herrietako langabeziari buruzko grafikoa, 3.2 dokumentuko datuetan oinarrituz. Egin horren iruzkina.
• Zer lotura egon behar da prezioen eta soldaten artean, 3.3 dokumentuan adierazitakoaren arabera?
• Keynesen ustez, zer eginkizun dauka aurrezteak langa-bezia-egoera batean?
• Zer sistema ekonomiko aipatzen du Steinbeck eleberrigi-leak testuan?
• NoIa azaltzen duzu lur emankor batean haurrak pela-graz hiltzea?
• Interpretatu esaldi honen esangura sinbolikoa: «Horien arimetan, hiraren mahatsak garatzen eta hazten doaz, eta egunen
batean mahats-bilketa helduko da».
• Deskribatu 3.6 dokumentuko eszena eta lotu fotograma Steinbecken kontakizunarekin .
• Amerikako Estatu Batuetako bizitzako zer alderdi adierazten ditu?

82. 5-Soluzio bila
• Kapitalismoak ordura arteko krisi ziklikoei
emandako soluzioak ez ziren baliozkoak.
• Amerikako Estatu Batuek New Deal plana
aplikatu zuen depresioa gainditzeko, izenekoa;
hain zuzen ere, estatuaren interbentzionismoa
aplikatu zuen, ordura arteko liberalismo
ekonomikoaren aurka.

83. 5.1. Krisiaren soluzio klasikoak
• 1929koa kapitalismoak ordura arte izandako
krisi guztiak baino askoz ere larriagoa izan zen,
eta, errezeta tradizionalak erabili zirenez,
nabarmendu egin ziren egoeraren alderdi
kaltegarriak.
• Ekonomia kapitalistaren bilakaera ez zen inoiz
ere berdina izan. Bestalde, halako krisiak aldi
laburragoa edo luzeagoa igarota gainditzen ziren.
1929ko krisiaren berritasun nagusiak iraupena
eta, batez ere, sakontasuna izan ziren.

84. • Ekonomialari liberalen ustez, krisiak ekonomiaren ez-
egokitzapen iragankorrak ziren, gehiegi inbertitzearen
ondoriozkoak: inbertsio horiek geldiarazi egiten ziren aldi
kritikoan, merkatua ahul eta stockak pilatuta zeudela eta,
baina, gero, berriro suspertzen ziren. Sistemak, itxuraz
behintzat, mekanismo zuzentzaileak zituen,irauten
zutenek beste hedapen-fase bat hasten zuten.
• Liberalismo klasikoaren funtsezko beste arauetariko bat,
izan ere, estatua jarduera ekonomikoan bigarren mailan
egotea zen.
• Krisietan, estatuaren politika deflazioa zen; hau da,
soldatak murriztu, estatuaren aurrekontua orekatu eta
monetaren balioa defendatzen zuen.

85. 5.2. Neurri tradizionalen porrota
• Soluzio tradizionaletan oinarrituz,
ekonomialariak eta gobernuak krisiari
deflazio-politikak aplikatzen hasi ziren,
orokorrean. Baina merkataritza-
protekzionismoa orokortzearen eta monetak
balioa galtzearen eraginez, neurri horiek
alferrekoak izan ziren.

86. • Deflazio-politikek ondorio larriak izan zituzten. Baina, batez
ere, deflazioa antzinako ordena ekonomikoa (krisiak
suntsiturikoa) berrezartzeko ahalegina izan zen.
• Depresioaren larritasuna ikusita, beste irtenbide batzuk
bilatu behar izan ziren, eta horiek apur bat geroago agertu
ziren, Keynesen pentsamenduarekin, Roosevelt
presidentearen New Deal zeritzonarekin, Suediako lehenengo
politika sozialdemokratekin edo Frantziako Herri Frontearen
politikarekin.

87. 5.3. New Deala
• Mundu kapitalistan, krisiaren aurkako politika
nagusia New Deal (banaketa berria edo itun
berria) izan zen Amerikako Estatu Batuetan,
eta hori Roosevelt presidenteak sustatu zuen.
• Rooseveltek erraz garaitu zuen Hoover,
1932ko presidentzia-hauteskundeetan,

88. • Ekonomiaren eta gizartearen arloko neurri horien helburua
produkzioa sustatzea zen, eskaria suspertuz.
• Alderdi horretatik, bankuak berritu egin ziren, aginte
publikoek horren gainean zuten kontrola indartuz, era, aldi
berean, bezeroen babesa ere hobetu egin zen.
Administrazioak langile langabetuak kontratatu zituen,
ekipamenduko lanak egiteko, soldata onargarrien truke;
horrela, ego era horretan zazpi milioi langile ere egon ziren.

89. • Eskaria suspertzeko, nekazariei bermatu egin
zizkieten prezioak, era langileei, berriz, talde-
hitzarmenak segurtatu zitzaizkien, gutxieneko soldata
finkatuz eta lanaldia murriztuz.
• Inbertsio pribatuen urritasuna, azkenik, obra
handierako inbertsio publikoarekin ordeztu zen.
• Moneta-jarduketen helburua kontrolaturiko inflazioa
eragitea izan zen, kontsumoa sustatzeko. Estatuaren
esku-hartzea beste arlo batzuetara ere heldu zen.
burtsa-jarduera ikuskatzeko neurriak hartu, enpresei
nahiz nekazariei produkzio-kuotak ezarri eta halako
neurriak hartu ziren.

90. • New Dealak ezarritako legeriaren helburua egoerarik
bidegabekoenak ezabatzea izan zen. Horrela, langabezia- eta
pentsio-aseguruko lehenengo sistema federala sortu, gutxieneko
soldata ezarri eta laneko gehieneko ordutegia finkatu zen.
Sindikatuak enpresaburuen solaskideak izan ziren. Neurri
interbentzionista horiek guztiek apurtu egin zuten tradizio liberala,
eta patronal handia neurrion aurka egon zen eta trustaren
aurkako legeria etetearen hobariak.
• Produkzio-jarduera hobetu egin zen, 1932koari dagokionez, baina
ez zituen gainditu 1929 baino lehenagoko mailak. New Dealari
esker, egoera ekonomikoak hobera egin zuen. Amerikako Estatu
Batuetan, krisia Bigarren Mundu Gerra hastean amaitu zen,
horren eraginez eskariak gora egin baitzuen.

91. • 1932tik aurrera, bazirudien krisiaren alderik txarrena igarota
zegoela. Ekonomia batzuk, adibidez, Japoniakoa eta Suediakoa,
hedatzen ari ziren. 1938an, Alemaniako ekonomiak gainditu egin
zuen 1929ko produkzioa. Ekonomiarik ahulenek ere, esate
baterako, Britainia Handikoak, dinamismoa erakusten zuten. Baina
ez zen erabateko suspertzerik egon, eta, 1930eko hamarkadaren
amaieran, munduko ekonomia depresiotik guztiz irten ezinik
zegoen.
• Frantzian, depresioa gainditzeko ahaleginik bitxienak Herri
Fronteak egin zituen. Eskaria suspertzen saiatu zen, New Dealak
aplikaturikoen antzeko gizarte-neurriak hartuta (soldatak igo,
lanaldia murriztu, etab.).

92. 4. Krisia Amerikako Estatu Batuetan
• 4.1. Prezioen, lanaren eta soldaten indizeak AEBn
Urteak Handizkako lana Soldatak
prezioak
1929 95,3 97,5 100,5
1930 86,4 84,7 81,3
1931 73,0 72,2 61,5
1932 64,8 60,1 41,6
1933 65,9 64,6 44,0

93. 4.2. Roosevelt krisiaren aurrean
• «Geure lanik gogorrena (... ) herria lanera itzultzea da ( ... ), gober-nuaren zuzeneko kontratazioaren bidez, gerra-garaian
egiten den bezala; baina, aldi berean, gehien behar diren lanak egin behar dira, kontrataturiko pertsona horien bidez,
gure baliabide natura-len erabilera suspertzeko eta berrantolatzeko.
• Lurra modu egokiagoan erabili behar da eta lan hori trebakun-tzarik handiena dutenek egin behar dute. Horretan
laguntzeko, beharrezko esfortzu guztiak egingo dira nekazaritzako produktuen prezioa altxatzeko, eta, horrela,
nekazariek gauzak eskuratzeko duten ahalmena handiagoa izateko; horrek gure hirietako pro-dukzioa xurgatuko duo
Bestalde, nazio mailako banaketa berria [merkataritza-zentroena] sustatu behar da ( ... ).
• Lana errazteko, nazio mailan planifikatu eta ikuskatu behar dira garraioak, komunikazioak eta herri-intereseko zerbitzu
guztiak ( ... ).
• Erabateko okupaziorako bidean, neurriak hartu beharko ditugu banku-, finantza- nahiz inbertsio-jarduerak zaintzeko,
espekulazioa mugatzeko eta geure dibisaren balioa segurtatzeko ( ... )>>.
• F.D. ROOSEVELT, Amerikako Estatu Batuetako presidente-kargua hartzean emandako hitzaldia. 1 933ko martxoa.

94. Laneko gidoia
• Zenbat jaitsi dira prezioak, lana eta soldatak 1932an, 1929ari dagokionez? Zer ondorioztatzen da datu horie-tatik? Zure
ustez, zeren eraginezkoa da 1933ko hobekuntzatxoa?
• Aipatu Amerikako Estatu Batuetako presidenteak krisi ekonomikoari eta langabeziari irtenbidea aurkitzeko pro-posa tu
dituen neurriak.
• Zer izen dauka politika ekonomiko horrek?
• Ohikoa da gobernu liberaletan jarduera ekonomikoak planifikatzea edo horietan esku hartzea? Zergatik?

95. Interneteko helbideak
• http:// memory.loc. govl ammeml ndlpedul featuresl time-linel depwwiil depwar.html
• Orrialde honetan, 1930eko hamarkadako gertaerarik garrantzitsuenei buruzko albisteak daude. Era
guztietako dokumentuak jasotzen dituen informazioa dago.
• hup:llwww.artehistoria.jcyl.es/historia!contextos/3115.htm
• 1929ko krisiari buruzko kontakizun erraza, baina argia. Testuko informazioa osatzen duten argazkiak
eta loturak ditu.

96. Musika
• Harlemeko adierazpenak. «Duke» (Edward Kennedyren) Ellingtonen (1899-1972) jazza.
Amerikako Estatu Batuak

97. 1. Eman kontzeptuen definizioa
• Lotu hogeiko hamarkada zoriontsu, New Deal, crash eta keynesianismo kontzeptuak honako esan-gura
hauekin:
• - Amerikako Estatu Batuetan krisiaren ondorioei aurre egiteko aplikaturiko politika.
• - Burtsako akzioen balioaren beherakada handia.
• - Krisia gainditzeko teoria ekonomikoa; kontsumoa nahiz gastu publikoa, gizarte-babesa eta estatuaren
esku-hartzea (ekonomian) sustatzean oinarritzen da.
• - Lehen Mundu Gerraren osteko oparotasun-garaia.

98. 2. Egin laburpen-eskema
• Egin 1929ko krisiaren eskema, honako gidoi honetan Oinarrituz:
• a)Munduko ekonomia Lehen Mundu Gerraren ostean.
• b)Amerikako Estatu Batuetako ekonomia krisia hasi
• baino lehen.
• c) Burtsako espekulazioa eta 1929ko crasha.
• D)Krisia sektoreetara hedatzeko prozesua.
• E)Krisia lurraldeetara hedatzeko prozesua.
• f)Ondorioak ekonomian.
• g))Ondorioak gizartean.
• h) Ondorioak politikan.
• i)Amerikako Estatu Batuetan eta beste estatu batzuetan Depresio Handiari aurre egiteko
harturiko neurriak.

99. 3. Aztertu iturri grafikoak
• Aztertu beheko bi grafikoak eta erantzun galderak: - Noiz hasi zen langabezia hazten?
• - Zein herritan izan zituen langabeziak ehunekorik
• altuenak?
• - Zer urtetan izan ziren handienak langabezia-tasak?
• - Zer lotura dago industria-herrietako langabeziaren
• grafikoaren eta industria-produkzioaren artean?
•
• 1929ko krisiak eta langabeziaren gorakadak eragin itzela izan zuten Alemanian.
•
• - Zer eragin izan zuen Depresio Handiak Alemaniako gizartean eta politikan?
•
• - Zer lotura dago, zure ustez, krisi ekonomiaren eta nazismo aren gorakadaren artean?