.

1. Buod ng
“Fort Santiago”

2. Hindi magkantututo si Danilo sa pagbibihis
para sa kangyang kasal sa umagang iyon.
Tinulungan siya ng kangyang inang balo at
ampon nitong si Dolores na lihim naming
umibig sa binata. Samantala, ang katipan ni
Danilong si Carmen ay palihim na
pinakipagkitaan ng itinuturing niyang
kaibigang si Roberto. May pagtingin si
Carmen sa bohemyong binata ngunit
ginamit

3. nag isip at kay Danilo
nagpasyang pakasal sapagkat
batid niyang walang mabuting
kinabukasang maidudulut sa
kanya ang halaghag na si
Roberto.

4. Hindi natuloy ang nakatakdang kasal
sapagkat sa umaga ring iyon ay ibinalita sa
radio ang pagsiklab ng digmaang
kinasangkutan ng Pilipinas. Noon din ay
sinundo si Danilo ng kasamahan upang
maglingkod sa hukbo. Isa sa mga panauhing
naroon noon ay si kodoma, na nagpahiwatig
na ng pagtatangi kay Dolores ngunit
tinggihan nito. Dahil sa pagkakasalakay ng

5. hapones sa Pearl Harbor, dinakip ni
Danilo si Kodoma at ito naman ay walang
tutol na sumuko. Bago tuluyang umalis si
Danilo, isang kuwintas ang ipinabaon ni
Dolores sa kanya kalakip ang pangakong
lagi niyang idadalangin ang kaligtasan
nito. Si kodoma naman ay nag-iwan kay
Dolores ng salitang magkikita pa silang
muli.

6. Dumaan ang mga araw ng pangamba at
lagging pag-aantabay ng mga balita
buhat sa larangan. Buhat sa
manggagamot ng mag-anak na si Dr.
Luis, nabatid nilang nagagapi ang
hukbong Pilipino. Sa wakas, bumagsak
ang Bataan. Sa pag-urong nina Danilo at
Elias ay natimalasikan ang mga mata ni
Danilo sa kapirasong bakal (shrapnel) na
buhat sa isang bombang bumagsak
malapit sa kanila.

7. Palihim na inihatid ni Elias sa tahanan
ng ina nitong si Donya Ana ang nabulag
na si Danilo. Matiyagang ginamot ni Dr.
Luis ang Binatang sa pangungulila ay
malimit maghanap sa kangyang
kasintahang si Carmen na noon naman ay
lulong na lulong sa pagsasama-sama kay
Roberto sa mga kasayahan. Upang huwag

8. summer ang loob ni Danilo, si
Dolores na ang nagtakip sa
pagkukulang ni Carmen at minsan ay
binasahan pa niya sa Danilo ng liham
na umano’y galling kay Carmen.

9. inanyayahan ni Donya Ana si Carmen sa
Pag-alis ng piring kay Danilo. Dumating
naman itong kasama si Roberto. Sa
pagkakataong iyon, nagkunwari sa
Danilong hindi pa siya nakakakita kayat
napatunayan niya ang pagtataksil sa
kanya ng dalawa. Nagpupuyos ang
damdaming pinalayas ni Danilo ang
dating katipan at ang itinuring na
kaibigan

10. Upangmakaganti sa dinanas na
pagkapahiya, isinuplong ni Roberto si
Danilo kay kodoma na isa palang
mataas na pinuno sa hukbong
hapones. Sina Danilo at Elias ay
dinakip at pinahirapan nang gayon na
lamang sa Fort Santiago.

11. humingi ng tulong si Dolores kay
kodoma ngunit ang hiniging kapalit nito
ay ang pagtanggap ng dalaga sa
kangyang pag-ibig. Pumayag si Dolores
sa laki ng hangad na mailigtas si Danilo,
ngunit nang matalos ni Donya Ana ang
nagging pasya nito ay hindi niya nilingon
ang kaligtasan ng sariling anak, bagkus
niyaya

12. tumakas na silang dalawa patungong
lalawigan upang maiwasan ang
pagkahulog si Dolores sa kamay ni
Kodoma.

13. Nang matuklasan ni kodomang
natakasan siya ni Dolores ay binuo niya
sa sariling balikan si Danilo sa Fort
Santiago upang patayin. Pabalik na noon
ang mga Americano sa Pilipinas. Binomba
na nila ang Fort Santiago at sa galit ni
Kodoma ay si Roberto ang unang binaril.
Naubusan siya ng punlo kayat tumakas
siya habang

14. tinutugis nina Danilong nasaklolohan
ng dumating mga gerilya.

15. nakaabot sa nayong kinalalagyan
nina Dolores ang tumakas na si
Kodoma at doon napaakyat sa kubong
kinalalagyan ng dalaga. Ito ang gitna
ng panganib, hindi nasiraan ng loob si
Dolores. Nagpiglas ito at nagkaroon
naman si Danilo ng pagkakataong
barilin ang buhong ng hapones.

16. Noon natuklasan ni Danilong
itinatangi niya si Dolores na malaon
nang nagkimkim ng pagmamahal sa
kanya.

17. Wakas

18. buod
Magmamani ni
Teofillo E. Sauco

19. ang pakikipagsapalaran ng mag-inang
pinaghiwalay ng tadhana
ngunit pagbubuklurin muli dahil sa pag-
ibig sa isang lalaki. Si Tentay (Vicenta
Gomez) na mula sa alta sosyedad ay
nabuntis ng kaniyang kasintahang si
Ventura Villaroman, ngunit napilitang
ipaampon ang kaniyang sanggol sa
solterong si Ingkong Pinong na taga-
Baliwag, Bulakan. Sisikaping palakihin
ni Ingkong Pinong ang bata, na sangol

20. ,na sa paglipas ng panahon ay
magiging marikit na dalagang
tatawaging si Ninay.

21. Pagtatanim at pagtitinda ng mani
at iba pang gulay ang
ikinabubuhay ni Ingkong Pinong, at
balang araw ay kakatuwangin niya
si Ninay sa pagtitinda ng mani.
Hahangaan naman si Ninay sa
sipag nito’t bait, at pagnanasahan
ng mga binata. Ngunit walang
makapangahas makapanligaw sa

22. kaniya dahil sa pangingilag
kay Pinong, hanggang
makilala ni Ninay ang
binatang si Luis na taga-
Maynila. Pinakyaw ni Luis
ang tindang mani ni Ninay,

23. hahabulin ang dalaga, at
pagkaraan ay yayayaing
pakasal. Subalit may isang
balakid. May isang babaeng
kinakasama si Luis, at iyon ay
si Tentay na dating
mananayaw sa kabaret sa
Santa Ana. Matutuklasan ni
Tentay ang retratong kuha ni
Luis

24. kay Ninay, at maghihinuha
si Tentay na anak niya ang
dalaga dahil kahawig na
kahawig niya ito.

25. Hahanapin ni Tentay ang
kinababaliwan ni Luis, at nang
matiyak kay Ingkong Pinong na
si Ninay ay anak nga niya,
kukumbinsihin ni Tentay ang
matanda na pumayag na sa
pagpapakasal ng
magkasintahan.

26. Lalayo si Tentay at papasok
sa kumbento upang mapalayo
kay Luis. Samantala,
hihimukin at paaaralin naman
ni Luis si Ninay na pumasok sa
kolehiyo at nang makatapos
makapag-aral.

27. Makikilala ni Ninay si Tentay
sa loob ng kumbento, at
magtuturingang mag-ina,
subalit mananatili ang lihim
hangga’t hindi nakakasal si
Ninay kay Luis.

28. Sa dakong huli’y magkakasakit
nang malubha si Tentay na
nagtatago sa ngalang Madre
Victoria Fuentes.
Mangungumpisal siya sa pari,
ngunit pinagtiyap naman ng
pagkakataong ang nasabing pari
ay siya pala niyang dating
kasintahang si Villaroman.

29. Matutuklasan din ni Padre
Villaroman na anak niya si Ninay
na ipinaampon sa matandang
Pinong, at ang babaeng
pakakasalan ni Luis. Ang
pangungumpisal ni Tentay ang
sukdulan ng kuwento,

30. dahil doon mabubunyag ang
lahat ng lihim na kipkip ni Tentay
mulang pagdadalaga hanggang
pagiging baylarina tungong
pagiging kabit ni Luis hanggang
pagsisikap maging
madre para ituwid ang mga
pagkakamali

31. Luis at Ninay ang bagong
buhay at saganang
pagsasama. Aalagaan nila si
Ingkong Pinong, at ipasasaka
sa iba ang lupain nitong laan
sa pagtatanim ng mani

32. At magbabalik sina Ninay at
Luis sa Tiaong, Baliwag,
Bulakan upang magbigay-
galang sa amang si Padre
Villaroman, at sariwain ang
nakaraang “hindi na babalik
sa kanila kailan man.”

33. wakas

34. Buod
“Nena at Neneng”
Ni: Valeriano H. Pena

35. Matalik na magkaibigan sina
Nena at Neneng. Sila’y kapwa
ulila sa magulag. Si Nena’y
lumaki sa pag-aaruga ng
kangyang aleng si Aling Anday
at si Neneng naman ay lumaki

36. sa kandili ng kapatid na si
Pepe. Kapwa sila at iisa
lamang ang kanilang
pinapasukan. Si Nena’y may
kasintahang nagngalang
Miguel. Dahil sa kahigpitan ni

37. Aling Anday, si Miguel ay hindi
nakadadalaw sa tahanan nina
Nena. Palihim kung magkita
sina Miguel at Nina. Ang pag-
iibigan ng dalawa ay hindi
nalingid kay Neneng. Kahit
kaibigan niya si Nena ay
isinumbong din niya ito kay

38. Aling Anday sapagkat
nalalaman niyang si Miguel ay
isang binatang bisyoso.
Nakagalitan si Nena ni Aing
Anday at pinagbawalang
makitungo kay Miguel.
Sinusulatan ni Nena si Miguel

39. at niyayang magtanan ngunit
ito’y ipinagbawalang bahala
ng binate. Isang umagang
pumasok sina Nena at Neneng
ay nasalubong nila sina Miguel
at chayong na minagdamag sa

40. patapos ng isang patay. Umiwas si
Miguel at hindi na hinintay na
mag-abot sila sa daan ni Nena.
Nagalit si Nena at hindi rin niya
binate si chayong. Lumipas ang
maraming araw. Si Miguel ay

41. humingi ng kapatawaran kay Nena
ngunit hindi pinansin ni Nena.
Hindi nito sinagot ang maraming
sulat na ipinadala ng binate. Ang
hindi pagsagot ni Nena ay
ipinagkibit-balikat ni Miguel.

42. Nagpatuloy siya sa panliligaw kay
chayong na kasintahan ng
kangyang pinsang si Narciso.
Isang araw ay nakatanggap ng
sulat buhat sa lalawigan ang
kangyang ale . Isinasaad sa liham

43. na namatay na ang asawa nito.
Dali-daling umuwi ang mag-ale at
ipinabilin na lamang nila kay
Neneng ang kanilang bahay. Sa
kabilang dako naman ay may

44. nangyari pala kina Miguel at
Chayong. Sila’y nakalimot sa
sarili. Hindi nalingid kay Narciso
ang lahat kaya’t tinulungan niya
ang kasintahan sapagkat mahal na
mahal niya. Inamuki niya si
Miguel na panagutan ang nangyari

45. Kay chayong. Pumayag naman si
Miguel sa kahilingan ng pinsan
niyang si Narciso, at sila nga ni
Chayong ay nagtanan. Sa
ginawang pagtatanan ng dalawa
ay nagalit ang magulang ni

46. Chayong. Binawi si Chayong at
inihabla si Miguel na nagging
dahilan ng kangyang
pagkabilanggo ng labinlimang
buwan. Matuling lumipas ang mga
araw. Si Chayon ay nagsilang ng

47. Isang sanggol na lalaki. Sa
kahilingan na rin ng mga
magulang ng babae ay isinunod
ng bata kay Narciso at si Narciso
na rin ang nag-anak sa binyag. Si
Miguel ay nakikibalita na lamang

48. Tungkol kay Chayong at sa
kanilang anak. Hindi nagtagal at
siya’y naratay sa banig ng
karamdaman. Hindi niya nakaya
ng kangyang mahinang katawan
ang mga hirap sa bilangguan.

49. Tanging si Narciso, ang kangyang
pinsan, ang dumalaw sa kanya sa
bilangguan at nagbabalita ng
tungkol kay Chayong at sa
kanilang anak. Hindi naglaon at
si Miguel ay namatay.

50. Sa kabilang dako naman, sa
lalawigan, sina Nena at
Deogracias ay nagkaunawaan. Si
Deogracias ay pamangkin ng
asawa ni Aling Anday. Kababata
ito ni Nena at nagkalayo lamang

51. ang dalawa nang si Nena ay
isama sa Maynila ng kangyang
ale. Nalalaman ni Aling Anday ang
pagkakaunawaan ng dalawa.
Hindi naman tumutol ang
matanda at sinabi niyag ilagay sa

52. ayos ang lahat sapagkat mahalay
na ang dalawa ay magkasama sa
iisang bubong gayong
nagkakaibigan. Binalak nani
Deogracias at Nena na sila’y
pakasal kaya isang araw ay
lumuwas sila sa Maynila upang

53. mamili ng mga kailangan para sa
kanilang kasal. Si Narciso ay
malimit na dumadalaw kay
Chayong at sa kangyang inaanak
sa binyag. Simula nang
magkaroon ng kaugnayan sina

54. Miguel at Chayong ay itinuturing
na niyang kapatid ang dating
kasintahan dahil sa pagtingin
niya sa pinsan. Isang hapong
nanggaling si Narciso kina
Chayong ay nabangga niya ang

55. isang babaeng nagmamadali sa
paglakad. Sumabog ang dala
nitong mga damit. Ang babae ay
si Neneng at siya’y patungo kina
Chayong upang maghatid ng mga
patahi sa kanya. Si Neneng ang

56. modista ni Chayong sapul nang
magtanan sila ni Miguel.
Tinulungan ni Narciso si Neneng
sa pagdampot sa sumabog na
mga damit. Magalang siyang
humingi ng paumanhin sa dalaga

57. Sinabi naman ni Neneng na wala
siyang sukat alalahanin at sa
pagtatama ng kanilang mga
paningin ay may nadamang
kakaibang kaba ng dibdib si
Narciso. Gayon din naman pala

58. ang naramdaman ni Neneng.
Humingi ng pahintulot si Narciso
sa dalaga na nakadalaw sa
tahanan nito. Palibhasa’y
maypag-ibig sa isa’t-isa, hindi
nagluwat at nagkaunawaan ang
dalawa.

59. Sina Nena at Deogracias ay
nakituloy sa bahay nina Neneng
nang sila’y lumuwas sa Maynila.
Noon ay magpapasko kaya sina
Deogracias, Nena at Neneng ay
sumimba sa misa sa medaling
araw. Bago sila sumimba ay

60. namasyal muna sila at sa
pamamasyal nila ay nasalubong
nila si Narciso. Sumama sa kanila
si Narciso at nang malaman ito ni
Pepe ay kinagalitan nang palihim
si Neneng. Inanyayahan nina

61. Deogracias at Nena sa kanilang
kasal sina Pepe at ang asawa nito
gayundin ang magkasintahang
Narciso at Neneng. Nangako ang
mga inaanyayahan na sila’y
dadalo sa kasal ng dalawa.

62. Dumalo nga sa kasal nina Nena at
Deogracias sina Neneng at ditto
nakilala ni Neneng ang isang may
edad na ring lalaking
nagangalang Isko. Nagkaroon ng
hangarin kay Nening si Isko.

63. Ipinagtapat ni Neneng sa
matandang binate na siya’y may
kasintahan at tuloy ipinakilala si
Narciso. Kahit ano ang sabihin
nila kay Isko ay hindi ito
mapigiliw sa pagligaw kay
Neneng. Nang umuwi sa Maynila

64. sina Neneng ay nagbaon pa si
Isko ng mga pagkain. Kahit anong
pagtanggi ang gawin ni Neneng sa
mga pabaon ay lubhang mapilit si
Isko. Si Chayong naman ay
pinalayas ng mga magulang isang

65. gabing nagsusungit ang panahon.
Ang dahilan ng pagpapalayas ay
ang pagkakahiya ng kangyang ama
sa isang kamag-anak na
kadarating lamang mula
probinsiya. Itinanong ng naturang

66. Kamag-anak na kung nasaan ang
ama ng anak ni Chayong. Nag-
asawa na raw pala ang babae ay
hindi nila nabilataan.
Pinagbuhatan ng kamay ng ama si
Chayong at sa matinding galit ay

67. pinalayas kahit na nagsusungit
ang panahon. Lumuluhang inayos
ni Chayong ang mga dala-dalahan
at kipkip na sanggol ay
sinasagasa ang masamang
panahon. Nakituloy si Chayong
kina Neneng na sila’y lumagay sa

68. tahimik bumukod ng tirahan ang
dalawa matapos maidaos ang
isang simpleng kasalan. Isang
araw ay nakatanggap si Neneng
ng isang lihim ng pag-ibig kay
Isko. Balak ni Neneng na ipakita

69. Na ipakita ang sulat sa asawa
ngunit nakalimutan na niyang
gawin iyon dahil sa
pagpapasundong biglaan sa kanya
ng kangyang hipag. Ang kapatid
niyang si pepe ay inatake sa
puso.

70. Sa katilituhan ni Neneng ay naisingit
niya ang liham sa salansalan ng mga
damit sa aparador. Tuluyan na niyang
nakalimutan ang pagbibigay ng sulat
kay Narciso dahil sa mga kaabalahan
sapagkat si Pepe ay namatay.

71. Isang gabing hindi makatulog si
Narciso ay marinig niyang
nagsasalita si Neneng.
Nananaginip ito ay naghinala si
Narciso sa asawa subalit hindi siya
nagpalahalata kay Neneng.

72. Mali ang hinala ni Narciso sa
asawa sapagkat napanaginipan ni
Neneng na dumating sa Nena
mula sa lalawigan at pinipilit
siyang isama nito. Sinabi niyang
huwag, huwag at narito ang
asawa ko” na ang ibig niyang

73. sabihin ay ipagpaalam siya kay
Narciso. Ang paghihinala si
Narciso ay lumagpak ang sulat ni
Isko mula sa salansalan ng mga
damit. Humingi siya ng paliwanag
kay Neneng nang mabasa niya ang
liham. Ipinaliwanag ng babae na

74. Nakalimutan lamang niyang
ipabasa ang liham dahil sa
pagkamatay ni Pepe. Hindi
kumibo si Narciso ngunit hindi
siya naniniwala kay Neneng.
Sinabi ni Neneng kay Narciso na

75. gumawa ito ng sulat na
nagbabantang isasakdal ang
lalaki kapag hindi tumigil sa
ginagawang panggugulo sa
kanilang mag-asawa at kangyang
pipirmahan. Sinunod ni Narciso
ang mungkahi ng asawa.

76. Panatag na sana ang loob ni
Neneng ng isang hapon ay
dumating sa kanilang bahay si
Isko. Ang sulat palang ipinapadala
ng mag-asawang ay hindi
sumasakamay ni Isko sapagkat
nakaalis na ito patungong maynila

77. nang dumating ang sulat. Ang
nakatanggap ng liham ang
katiwala ng matandang binate.
Siya’y lumuwas ng maynila upang
hanapin si Neneng at iluhog sa
kangyang pag-ibig. Ipinasiya
niyang liligawan niya si Neneng

78. kahit ito’y may asawa na. para sa
kanya ay si Neneng lamang ang
babaeng maari niyang pag-ukulan
ng pag-ibig. Nang sandaling iyon
ay dumating si Isko na wala si
Narciso at nasa opisina. Kagigising

79. Kagigising lamang ni Neneng na
lubhang napagud sa mga Gawain
sa bahay. Sa kabiglaanan ni
Neneng ay napatuloy niya si Isko
nang ito’y magpatao po. Nang
mapansin ng lalaki na nag-iisa si

80. Neneng ay iniluhog na ang
kangyang pag-ibig. Sinabi ni
Neneng na hindi niya maaaring
tanggapin ang pag-ibig ni isko
sapagkat siya’y babaeng may
pananagutan na sa buhay.

81. Napansin ni Neneng ang
masamang tangka sa kanya ni Isko
kaya’t tumayo siya at pumasok sa
kuwarto upang kumuha ng
gunting na pagtatanggol sa sarili.
Susunod sana si Isko nang ngunit

82. nakita niyang dumarating si
Narciso. Sa takot ng buhong ay
lumundag sa bintana. Umiyak si
Neneng sa asawa. Hindi kumibo si
Narciso, wala siyang ipinakitang
anumang galit sa asawa.

83. Tahimik niyang hinagkan ang
asawa at mabilis na umalis. Hindi
siya humingi ng paliwanag kay
Neneng. Tuluyan nang nabuo ang
masamang hinala ni Narciso na si
Neneng ay taksil.

84. Hinintay ni Neneng ang pagbalik
ni Narciso. Pagkalipas ng mga
ilang araw at hindi bumabalik si
Narciso ay nagtungo si Neneng sa
lalawigan nina Nena. Inihabilin na
lamang niya sa kangyang hipag

85. ang kanilang bahay at mga
kagamitan. Nabatid niya mula kay
Nena na si Narciso ay naggaling
doon. Inihabilin nito Neneng kay
Nena at sinasabing siya’y
madedestino sa malayong pook.

86. Simula noon si Neneng ay kina
Nena na nanirahan. Sa labis ng
pag-aalala sa asawa si Neneng ay
nagkasakit. Lumala ang kangyang
karamdaman at nang malapit na
siyang mamatay ay naghabilin siya
sa kaibigang si Nena. Ipinagbilin

87. Niya ang mga ibibigay sa kangyang
mga pamangkin, at ang mga
ibinigay naman niya sa kangyang
kaibigang si Nena. Ang kahuli-
hulihan niyang ipinagbilin ay ang
pagsusuot sa kangyang daliri ng

88. singsing na ginamit sa kanilang
kasal ni Narciso. Sinabi rin niyang
ang sulat na ginawa niya na nasa
ilalim ng unan ay ibigay kay
Narciso sakaling ito’y makikita
nila. Si Neneng ay binawian ng

89. buhay sa gitna ng kalungkutan at
pangungulila sa lumayong asawa.
Samantalang si Narciso naman sa
lalawigang pinatunguhan ay hindi
mapalagay. Palagi siyang balisa at
naaalala ang asawa. Kahit ano
ang gawing paglibang ng mga

90. kaibigan ay hindi rin mawaglit sa
isipan si Neneng hanggang sa siya’s
magkasakit. Pinayuhan siya ng
manggagamot na lumipat siya ng
lugar sapagkat hindi siya hiyang sa
lalawigang pinaninirahan.
Ipinasiya ni Narciso na uuwi na

91. siya at patatawarin si Neneng sa
pagkakasala nito at ang gagawin
niyang parusa ay ang pananahimik
sapagkat higit na masakit na
parusa ang di pag-imik kaysa
paglait at pag-alimura. Tinungo ni

92. Narciso ang tahanan nina Nena
sapagkat inakala niyang doon
nannirahan si Neneng pagkaraang
siya’y lumayo sa asawa.ibinigay
ni Nena kay Narciso ang liham ni
Neneng. Isinasaas sa liham na

93. walang katotohanan ang
ibinibintang ni Narciso sa asawa
at ayon kay Neneng, isang taong
malapit nang mamatay ay hindi
na magsisinungaling. Napaiyak si
Narciso nang mabasa ang sulat ng

94. asawa. Nagsisi siya sa
ginagawang pagpaparatang sa
asawang wala naman palang
pagkakasala. Hiniling niya kay
Nena na samahan sa libingan
ni Neneng. Si Narciso’y parang

95. nawala sa sarili sa labis na
kalungkutan. Nagmamadali siya sa
kasamaang-palad ay nadupilas siya
at nahulog sa hagdanan. Nalagutan
siya ng hininga noon din. Ang
bangkay ni Narciso ay inilagak sa
tabi ng puntos ni Neneng at simula

96. noon ang mag-asawang Nena
at Deogracias ang nag-asikaso
sa libingan nga mag-asawang
Neneng at Narciso.

97. wakas