Семинар

1. 1
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
«ӨРЛЕУ» БІЛІКТІЛІКТІ АРТТЫРУ ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫ» АҚ ФИЛИАЛЫ
АТЫРАУ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ
БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ
«ЖАСТАР АРАСЫНДАҒЫ ТЕРРОРИЗМ МЕН
ЭКСТРЕМИЗМ ИДЕОЛОГИЯСЫНЫҢ ТАРАЛУЫН
БОЛДЫРМАУДАҒЫ БІЛІКТІЛІКТІ АРТТЫРУ
ЖҮЙЕСІНІҢ РӨЛІ»
тақырыбында
облыстық ғылыми-тәжірибелік конференция
МАТЕРИАЛДАРЫ
Атырау қаласы
2016 жыл

2. 2
Жалпы редакциясын басқарған:Галимжанова М.А.-педагогика
ғылымдарының кандидаты, профессор, академик
Редакциялық алқа мүшелері: Н.С.Сарсенова-доцент,п.ғ.к.,профессор,
О.М.Ташмуханова-доцент,Ж.Т.Балапанова-магистр,Г.С.Қаленова-магистр
«Жастар арасындағы терроризм мен экстремизм идеологиясының
таралуын болдырмаудағы біліктілікті арттыру жүйесінің рөлі:облыстық
ғылыми-тәжірибелік конференция материалдар жинағы/ құраст.
Г.Б.Исмурзина, И.Т.Юсупова, Атырау, 2016. 369 б
Жинаққа ҚР бойынша жалпы орта білім беру ұйымдарының
педагогтары сонымен бірге техникалық және кәсіптік білім беру мекемелер
педагог мамандары, сала мамандарының, еліміздің жоғары оқу
орындарының ғалымдары, «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалдарының профессор-
оқытушылар құрамының ғылыми баяндамалары мен іс-тәжірибелері енген.
Жинақ білім беру жүйесі біліктілікті арттыру қызметкерлеріне, ғылыми
қызметкерлерге, жоғары оқу орындары мен колледж оқушылары мен
студенттеріне және барлық тәрбие және білім беру саласы қызметкерлеріне
арналған.
Жинақ үздіксіз білім беру жүйесінің қызметкерлеріне және көпшілік
оқырманға арналған.
Барлық материалдар авторлар ұсынған нұсқада жарияланған.
© «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы
Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің
біліктілігін арттыру институты, 2016 жыл

3. 3
АЛҒЫ СӨЗ
Галимжанова Маржан Анесқызы
«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы
Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру
институтының директоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор,
Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес-Қазақстан
Республикасы демократиялық,зайырлы,құқықтық және әлеуметтік мемлекет,
оның ең қымбат қазынасы-адам және адамның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президентi-Елбасының «Қазақстан
2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттiң жаңа саяси бағыты»-атты
Жолдауындағы басым мiндеттердiң iшiнде радикализмнiң, экстремизмнiң және
терроризмнiң барлық түрлерi мен көрiнiстерiне қарсы iс-қимыл айқындалған.
Ең алдымен осы орайда қоғамда, жастар мәселесі, олардың ортасында дiни
экстремизмнiң алдын алуды күшейту қажеттiлiгi, сондай-ақ конфессияаралық
бейбiтшiлiк пен келiсiм орнаған, дiншiлдер мен атеистiк көзқарасты ұстанған
азаматтардың да құқықтары сақталатын және құрметтелетiн зайырлы
мемлекет.Қазақстан Республикасыда ел азаматтарының дәстүрлерi мен мәдени
құндылықтарына сәйкес дiни сауаттылықты арттыру, тәрбиені жетілдіру басты
назарда. Осыған орай, «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ
филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің
біліктілігін арттыру институты өзінің негізгі жұмыс бағыттарына сәйкес
педагогтармен ынтымақтаса жұмыс жүргізе отырып, бүгінгі өмірмен
байланысты алдын алу шараларын жүргізуде. Облыс педагогтарының алдында
бүгінгі тәуелсіз еліміздің тұғырын бекітіп, нығайту жолында жас ұрпақты өмір
талабына лайық құзіреттілігін қалыптастыру, рухани және адами қасиеттерге
тәрбиелеу, ұлттық болмыс пен санасын жетілдіре отырып, елім дейтін ел
ертеңін тәрбиелеу басты мәселелердің бірі. Сондықтан да институтта ауқымды
атқарылып жатқан жұмыстармен қатар,облыстың тарих және дінтану
пәндерінің мұғалімдеріне арналған «Дінтану негіздері курсының мазмұны мен
оқыту әдістемесі» /2014/, «Дінтану нездері» курсын оқытудың әдістемелік
негіздері»/2015/«Дінтану пәнін оқыту арқылы жалпыадамзаттық
құндылықтарды қалыптастырудың тиімді әдістері» тақырыптарында қысқа
мерзімді біліктілік арттыру курстары өткізілді. Осы бағытта институттың
желілік жоспарына сай, 2015 жылы тарих, дінтану пәні мұғалімдері, мектеп
психологтары мен жасөспірімдермен жұмыс жүргізетін инспекторлар үшін
«Қазақстан халықтарының ұлттық келісімі және толеранттылық»,«Дінтану
негіздері» пәнін оқытудың әдістемелік ерекшеліктері»,«Дінтану негіздері»
пәнін оқытудың тәрбиелік мәні, әдістемелік ерекшеліктері» тақырыбында
облыстық семинарлар өткізіліп,семинар материалдарының жинақтары
шығарылды.
Ағымдағы жылы «Діни экстремизм мен терроризм идеялары таралуының
алдын алу» тақырыбындағы облыстық дөңгелек үстел /29.02/,«Қоғамдық
пәндерді оқытудың жаңа бағыттары: мәселелер, ізденістер» тақырыбында
/15.03/облыстық семинарлар өткізілді.Барлық қысқа мерзімді біліктілік

4. 4
арттыру курстарында осы тақырыптар аясында дәрістер,презентациялар
дайындалды.Негізгі мақсат педагогтарға қоғамдық пәндерді оқытуда жаңа
бағытта әдістемелік көмек көрсету,ғылыми әдістемелік шығармашылық
ізденісін жетілдіріп, іс-тәжірибелерімен бөлісу.
Бүгінгі заманның талабына сай оқытуда–дүниежүзілік дамудағы
адамзаттың орны,ол жасаған әлемдік құндылықтардан хабардар,жан-жақты
жетілген,өз тарихының өткеніне көз жүгіртетін,қоғамның даму үрдісіне өзінше
баға бере алатын,белсенді жастарды тәрбиелеуде патриот болуға ықпал ету
үшін пән мұғалімінің ғылыми мәдени шығармашылық ізденістерін жетілдіру
еді.
Діннің шын мәніндегі өркениетті, адами тәрбиені, демократияны
ұлығылайтын қасиеттерін тарату–халқымыздың рухани кемелдігін арттырудың
кепілі. Негізінен дін адамдардың бойында имандылықты, жақсылық жасауға
деген құлшынысты оятып,пенделік әрекеттерден аулақ болуды
қалыптастырады.Сондықтан да діни экстремизмнің алдын алу үшін ең
алдымен діни сауаттылық аса қажет. Олай болса,осы мақсаттарды жүзеге
асыру үшін ұстаздар,ата–аналар,қоғам бірлесе ынтымақтасты жұмыстар
жүргізуді қажет етеді.
Бүгін жұртшылық арасында дінге бетбұрыс артуда, діни нанымдар мен
діни бірлестіктердің саны көбейіп келеді. Біз конфессиялық сан алуандығымен
ерекшеленетін әлемдегі санаулы елдің біріміз. Сондықтан, жастарға білім мен
тәрбие беретін педагогтардың діни сауатты болғаны қоғамның тұтастығы мен
тұрақты дамуына үлес қосады деген ойдамыз.Діни сауаттылық деңгейі
көтерілсе мұғалімдеріміз арқылы жастарымыздың діни идеологиялар мен
деструктивті ағымдардың шырмауына түсуден, теріс жолды таңдаудан сақтай
аламыз деген ой.Егер қоғам болып әрекет жасамасақ, діни сауаттылықтың
төмендігі және рухани тәрбиенің жеткіліксіздігі жастардың діни экстремистік
бағыттарға қосылу үрдісіне жол ашады.
Бүгінгі орталықтың желілік жоспарына орай «Жастар арасындағы
терроризм мен экстремизм идеологиясының таралуын болдырмаудағы
біліктілікті арттыру жүйесінің рөлі» тақырыбында өткізіліп жатқан облыстық
конференция жұмысына екі бағыт бойынша көтеріліп отырған тақырып
аясында 88 жұмыс түсіп, жинаққа енгізілмек.Оның «Жастар арасындағы
терроризм мен экстремизмнің алдын алу мәселелері» тақырыбындағы бағыты
бойынша өткен дөңгелек үстелде 13, «Терроризм мен экстримизмнің алдын
алудағы атқарылатын шаралар»тақырыбындағы бағытпен өткен дөңгелек
үстелде 15 баяндама тыңдалып, жақсы пікір алмасулар болмақ.
Даналар айтқан «Бақ қайда барасың, ынтымағы мен бірлігі жарасқан елге
барамын» деген қанатты сөзі, қашанда маңызын жоймақ емес.Ата-
бабаларымыз арман еткен,қасиеттіТәуелсіздігіміздің нығаюы үшін, ертеңімізге
сеніммен қарау үшін,еліміздегі ұлтаралық және дінаралық татулықтың
сақталуы үшін бірлігіміз мықты,тірлігіміз өзгермелі өмір табына лайық
үйлесімді болғай, ағайын!
Барша конференцияға қатысушыларға шығармашылық табыс, нәтижелі
еңбек тілеймін!

5. 5
ДІНИ БІРЛЕСТІКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТІН РЕТТЕУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
Бекежан Өмірбек Қадырханұлы
Философия ғылымдарының докторы,
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің кафедра
меңгерушісі
Қазақстан Респуликасындағы конфессияаралық келісім қағидасы
еліміздегі ұлтаралық келісім саясатымен ұштасып жатқан елдің қазірі мен
болашағы үшін аса маңызды парадигма болып табылады. Елімідегі 2012
жылғы қазанындағы діни бірлестіктерді қайта тіркеуден өткізу нәтижесі
бойынша елімізде 17 конфессияны құрайтын 3088 діни бірлестік пен
олардың филиалдары бар деп есептеледі. Соның ішінде православие
шіркеуі, көптеген протестанттық шіркеулер, католиктер, Буддизм діні мен
әртүрлі ағымдар бар. Осының өзі біздің еліміздің әлемдегі көпконфессиялы
елдердің қатарына жататынын көрсетеді. Бірақ бұл діни бірлестіктер мен
ұйымдарды біріктіретін ортақ мүдде мен құндылықтар да бар. Олардың
негізін көп ұлтты Қазақстан Республикасының саяси тұтастығы мен
ұлтаралық келісім, қазақстандық патриотизм идеялары құрайды. Еліміздің
осы ұстанымына қайшы келетін идеялардың, қағидалардың бәріне
ұлтаралық және дінаралық келісім арқылы қарсы тұруға болады. Себебі,
тұрақтылық пен келісім, бейбітшілік бар жерде ғана діндер немес діни
бірлестіктер еркін дами алады. Соңғы жылдары еліміздің діни бірлестіктері
ортақ қауіп- діни экстремизме қарсы ынтымақтасу үстінде. Сонымен қатар
әртүрлі діннің өкілдерін еліміздің азаматтығы, қолайлы әлеуметтік-
экономикалық жағдай, туып-өскен жер сезімі, қазақ халқының дархан көңілі
сияқты адами факторлар да біріктіреді. Әрине, қазақ тілі шын мәнінде
елімізде тұрып жатқан ұлттарды біріктіретін ұлтаралық қатынас тіліне
айналса өте ұтымды болар еді. Конфессияаралық қатынастың қазақстандық
моделінің жалпы адамзаттық, құқықтық негіздері де бар. Олар:
азаматтардың саяси, жеке бас құқығының сақталуына мемлекеттің кепіл
беруі, жалпы адамзаттық құндылықтардың мойындалуы мен сақталуы,
ұлтыны, дініне қарамастан азаматтардың тең құқықтығы, Қазақстан
халқының ассамблеясы сияқты ұйымның құрылуы мен жұмыс жасауы да
дінаралық келісімнің сақталуына игі ықпалын тигізіп келеді.
Тарихи тұрғыдан алғанда қазақстанның ежелден көп дінді, көп ұлтты
ел ретінде мол тәжіребиесі бар екенін айта кеткене жөн. Қазақ жерінде
ежелгі діндердің ізі қалғанын археологиялық жәдігерлерден байқасақ, Талас
бойында тасқа салынған Будданың суреті, ежелгі ғибадатхананың орны ең
ежелгі әлемдік дінді ұстанған адамдар мәдениетінен хабар береді.
Конфессияаралық келісім бірнеше факторлар арқылы іске асатын, өте
нәзік құбылыс. Дінаралық өзара бейбіт және толеранттық қатынас
ұлтаралық араласу және мәдени коммуникация ықпалы арқылы іске асады.
Бұл үздіксіз жалғасып жатқан дінаралық-ұлтаралық-мәдени диалог түрінде
көрінеді. Дінаралық келісімнің құқықтық негізі Қазақстан Республикасының

6. 6
конституциясынан бастау алады. Бұл еліміздің конституциясының 22
бабында айқындалып берілгені белгілі. Егер халықаралық қағидаларға келер
болсақ БҰҰ 1948 жылы қабылдаған Адам құқығының Жалпы
Декларациясының 18 бабында әрбәр адамның ой еркіндігіне, дін ұстауына
құқылы екендігі көрсетілген. Сондықтан әрбір адам өзі қалаған дінді
ұстауға құқылы, егер оның ұстаған бағыты конституциялық құрылым мен
адамдардың өміріне қауіп төндірмесе діни көзқарасы үшін ешкім
қудаланбайды. Сонымен қатар бір дінді басқа діннен жоғары қойып, оған
ерекше немесе абсолюттік жағдай жасауға да болмайды, бірақ елімізде
негізгі саналатын екі конфессия бар, олар: ислам және христиан діні, оның
өзі еліміздің тарихи қалыптасқан мәдени-әлеуметтік, діни құрылымдық
ерекшелігіне сәйкес келеді. Сонымен қатар елімізде діни негіздегі саяси
партия құруға тиым салынуы да дінаралық келісімді сақтаудың алғышарты
болып табылады. 2011 жылы 11 қазанда қабылданған Қазақстан
Республикасының «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» Заңы да
еліміздегі діни бірлестіктердің тең құқылы және заңның аясында өздерінің
діни қызметін еркін атқаруына мүмкіндік береді. Бұл заң діни ұйымдардың
мемлекет алдындағы құқықтық жауапкершілігін сақтай отырып өздерінің
жалпы адами және азаматтық құқықтарын жүзеге асыруына мүмкіндік
жасайды. Тәуелсіз және зайырлы мемлекет ретінде Қазақтан республикасы
өзінің «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы Заңын» сонау
1992 жылы қабылдады. Бұл сол тарихи кезеңде бұрынғы кеңес үкіметінің
дін саласындағы атеистік идеологиясымен салыстырғанда прогресссивтік
заңнама болды. Бірақ өзінің мазмұны жағынан тым демократиялық, діни
істер саласындағы тым еркіндікке негізделген бұл Заңның осал тұстары бой
көрете бастады. Елімізге әртүрлі бағыттағы діни экстремистік, лаңкестік
діни ой бағыттары, дәстүрлі емес діни ағымдар көптеп келе бастады. Оның
өзі еліміздің дәстүрлі құндылықтарына, діни ұстанымдарына қауіп
төндіретін қауіпке айнала бастады. Сол себептен Қазақстан
Республикасының «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» Заңы
еліміздегі діни қатынастарды қалыптасқан жаңа жағдайларға сәйкес
реттейтін мемлекеттік тетік болуға тиісті болды. Бұл Заң дін саласындағы
мемлекеттік саясаттың үш негізгі қағидасына сүйенеді, олар: бейтараптық,
толеранттылық, паритет, яғни, мемлекет діни бірлестіктердің ішкі
қызметіне қол сұқпайды, толеранттылық қағидасы басқалардың діни
еніміне деген құрметпен қарауға негізделеді, ал паритет дегеніміз барлық
діни бірлестіктердің, дін иелерінің заң алдындағы тең құқығынан
туындайды. Бұл жаңа заңда елімізде емін-еркін қызмет етіп жатқан көптеген
діни бірлестіктер мен миссионерлер қызметін бекітілген заң аясында
мемлекеттік тиісті органдар тарапынан үнемі қадағалап отырудың
мүмкіндігін берді. Заң шет елдердің діни саладағы іс-қимылын, еліміздің
дәстүрлі мәдениетін, халықаралық құқықтық нормаларды ескеру бойынша
жасақталды. Бұл заңның преамбуласында еліміздің «ханафи бағытындағы
исламның және православиелік христиандықтың халық мәдениетінің дамуы

7. 7
мен рухани өміріндегі тарихи рөлін танитыны, Қазақстан халқының рухани
мұрасымен үйлесетін басқа да діндерді құрметтейтіні» айқындалған. Бұл
заңда діни қызметтер мен діни бірлестіктердің әрекетін нақтылайтын алты
тарау мен 25 бап беріліп, дін саласындағы негізгі қолданыстағы
терминдердің мазмұны ашылған. Соның ішінде соған дейін елімізде еркін
жұмыс істеген діни бірлестіктердің құрамы анықталып берілді, мысалы,
жергілікті жерде осындай бірлетік құрушылардың саны 50-ден кем емес
болса, аймақта 500 кем емес, республикалық деңгейдегі бірлестіктерде
5000-нан кем емес азаматтар болуы керек. Бұл да біраз демократиялық
талап деуге болады. Мысалы, осындай ұйым ашу үшін Австрияда 16 мың,
Чехияда – 10 мыңнан кем емес «қол жинау» керек екен. Сонымен бірге діни
бірлестіктердің қызметін шектеудің де кейбір негіздері көретілген.(3 тарау)
Олар: адамның өміріне, денсаулығына, құндылықтарға, мысалы, жанұялық
қатынасқа және де еліміздің территориялық тұтастығына қауіп төндіруі.
Сонда-ақ мынандай жағдайлар айтылып өткен:
-діни бірлестіктердің мемлекеттік органдар жұмысына араласуы;
-діни бірлестіктердің саяси қызметпен айналысуы;
-бір діннің басқалардан жоғары болуға ұмтылуы;
-діни араздық тудыру;
-азаматтардың материалдық және басқа да тәуелділігін тудыру;
-азаматтарды алдау, олардың мүлкіне қауіп төндіру. Мемлекеттік
ұйымдарда, мекемелерде, білім мен денсаулық сақтау орындарында діни
бірлестіктер ашуға тиым салынған. Кезінде көп пікір талас тудырған бұл
баптың да дұрыстығын заман көрсетіп отыр. Діни әдебиетті таратуға,
әкелуге байланысты да заңды шектеулер дәлелді берілген. Осы діни
әдебиетті сараптаудан өткізу, қатаң бақылауға алу қазір өзінің нәтижесін
беруде, енді телекоммуникациялық ақпараттар тұрғысынан да осындай
жұмысты белсенді жүргізу, әіресе интернет кеңістігін қатаң бақылау күн
тәртібінде тұрған мәселе.
Қазақстан Республикасының Үкіметі қабылдаған діни сараптама
жасауды реттейтін Қаулысы (7 ақпан 2012жыл №209) бойынша бұл
бағыттағы жұмыстар мына бағыттарды қамтиды:
-сараптама объектісінің нақты діни сенімге жататынын айқындау, діни
бірлестік тапсырған құрылтай құжаттары және сенім ұстанымдары мен діни
салт-жоралғы туралы мағлұмат негізінде объектінің мазмұнын бағалау;
-мемлекеттік тіркеу кезінде көрсетілген діни бірлестіктің қызмет түрлері
мен әдістерінің сәйкестігін тексеру;
-сараптама жұмысы объектісінің Қазақстан Республикасы Конституциясы
мен заңнамаларына сәйкестігін анықтау. Осы жерде айта кету керек,
сараптамалық, зерттеу жұмыстарының нәтижесінде діни бірлестіктердің
түрлері, бағыттары жүйеленіп, олардың барынша нақтыланған жіктемесі
жасалды. Өз кезегінде соның арқасында бұрын жеке шіркеу саналып келген
діни ұйымдар бір бағыттың аясында біріктірілді. Белгілі діни сарапшы
Е.Смағұловтың айтуынша, бұрын жеке конфессия саналып келген

8. 8
«Назарянин» Миссиясы, «Надежда», «Эммануил» сияқты бірлестіктер
Пресвитериандық Шіркеулер конфесиясына біріктірілген. Сонымен қатар
кейбір ұйымдар қайта тіркеуден өткен жоқ. Мысалы, соның ішінде кезінде
елімізде үлкен дау туғызған «Саентология» ұйымы да бар. Сарапшылардың
зерттеу жүргізуі барысында бұл ұйымның көп елдерде діни конфессия
ретінде танылмағаны анықталды, ондай-ақ Ахмедие қауымы да осындай
зерттеулер барысында тіркеуден өткен жоқ.
Бұл шектеулердің ешбіреуі де халықаралық құқықтық нормаларға
қайшы келмейді, керісінше қоғам мен азаматтарды қорғауға негізделеді.
Айта кету керек, соңғы кездегі әлемнің әр жеріндегі лаңкестік әрекеттерді
ескерсек Қазақтан республикасының «Діни сенім бостандығы және діни
бірлестіктер туралы Заңы» заман тудырып отырған қауіптердің алдын алу
жағын да ескерген құқықтық құжат дей аламыз. Қазіргі кезде дін мен қоғам
қатынасы, дін мен ұлттық салт – дәстүр арасын сәйкестендіру, қазақ халқы
ұстанған дәстүрлі исламның мәселесі әлі де ұзақ әрі байсалды, сауатты
жұмысты қажет ететін процесс болып табылады. Бұл бағыттта еліміздегі
діни көзқарастар жүйесін құқықтық кеңістікте реттеу аса маңызды тетік
болып табылады. Әлі де кейбір сұрақтарды қатаң мемлекеттік тұрғыдан
заңды реттеудің болмауы адамдардың немесе мемлекеттік ұйымдардың,
мысалы, білім саласында қайшылықтар туғызып отыр. Бірақ еліміздің дін
саласында демократиялық, зайырлы мемлекетке тән саясат ұстануы бұл
мәселені қазіргі бар заңнамалардың негізінде шешуді қажет етеді. Осы
заңдардың аясында қоғамға, әсіресе жастарға түсіндіру, діни сауаттандыру,
ақпараттық-насихат жұмыстарын жүргізу қазіргі күн тәртібіндегі мәселенің
бірі болып табылады.
Дінаралық келісім мен толеранттылықты сақтаудың маңызды жолы
білім мен ақпарат тарату екені белгілі, қазіргі жаһандану жағдайында
ақпарат алу қиын емес, мәселе ол ақпараттың жүйелі түрде берілуі болып
табылады. Сондықтан жалпы әлемдегі діндер тарихымен таныстыру, діннің
әлемдік өркениет астарындағы дамуы мен қазіргі заманғы жағдайымен
талдай отырып жеткізу арқылы діндердің қатынасына толеранттық көзқарас
қалыптастыруға мүмкіндік бар. Біз ислам дінін тек діни ұғым-түсінік, салт-
жоралар жиынтығы қана емес, оны жалпы әлемдік үлкен өркениет,
христиан, будда діндерімен қатар адамзатқа кең тараған әлемдік дін ретінде
қабылдасақ ислам дінін ұғынудың аясы кеңиді, оның маңызы арта түседі,
тереңдігі айқындалады. Ал егер дінді салт-сана, киім, дәстүр және басқа да
атрибутика деңгейінде түсініп, оны жеке ағымдар тұрғысында қабылдаумен
шектелсек, біз ислам дінінің өркениеттік ұлы рөлі мен маңызын таяз
түсінген болып шығамыз.
Қазақстанда әрбір төрт жыл сайын өтетін Әлемдік және дәстүрлі
дінбасылар съезіне қатысушылар жаһандану жағдайында әлемдегі
бейбітшілік пен келісімді сақтаудың маңызын ең басты проблема деп
санайды.Әлемде саяси, ұлт аралық және дін аралық қақтығыстардың
күшеюі әлемдік діндерге үлкен міндет жүктейді, себебі, діни жүйелердің

9. 9
мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан рухани, гуманистік, имандылық
тәжіребиесі қазіргі мәдениет пен саясат үшін аса қажет болып табылады. Ол
үшін әуелі әлемдегі конфессиялардың өзара ынтымағы мен келісімі қажет
екені сөзсіз, міне Қазақстан Республикасының осы бағыттағы мемлекеттік
саясаты, еліміздегі дінге қатысты заңдар мен қаулылар еліміздегі және
әлемдегі гуманизм ұстанымдарына толықтай жауап береді.
Әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының «Діни қызмет және діни бірлестіктер
туралы» Заңы. Астана, 2012 ж.
2. Қазақстандағы діни сенім бостандығы.// Халықаралық конференция
материалдары. 19.03.2013ж. Астана.
ЖАСТАР АРАСЫНДАҒЫ ТЕРРОРИЗМ МЕН ЭКСТРЕМИЗМНІҢ
АЛДЫН АЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Габдуллина Ақмарал
Атырау облысы Индер ауданы
Б.Нысанбаев атындағы орта мектебінің
тарих пәнінің мұғалімі
ХХІ ғасыр әлем елдеріне адамзат өркениетінің жетістігі саналатын
ғылыми-техниканың қарыштап дамуымен қатар, сол дамыған ғылыми-
техниканың өзі шеше алмайтын түйткілді мәселелерді де ұсынып отыр.
Солардың бірі - адамның өнегелік-ізгілік қағидаларының қайнары
саналатын дінді өзіндік мақсат-мүдделерге пайдалану көріністері, яғни діни
радикализм мен экстремизм мәселесі. Экономикалық-әлеуметтік дамудың
бірнеше ғасырларын өткізген қуатты мемлекеттерді алаңдатқан аталмыш
мәселе, тәуелсіздікке қол жеткізгеніне екі онжылдықтан астам уақыт өткен
Қазақстан үшін де аса өзекті болуда.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан -2050 стратегиясында»: «Мемлекет
пен азаматтар радикализмнің, экстремизмнің және терроризмнің барлық
түрлері мен бой көрсетулеріне қарсы біртұтас шеп құруға тиіс» және «Біз
қоғамда, әсіресе, жастар арасында діни экстремизм профилактикасын
күшейтуіміз керек» деп айтып өткен болатын.
Елімізде діни экстремизм мен терроризм–үлкен аяда көрініс таба
қоймаған құбылыс. Өкінішке қарай, бүгінгі күні әлемнің бірқатар елдерінде
лаңкестік әрекеттер орын алуда. Өкініштісі қасиетті дәстүрлі діндердің
ұстанымдарын өз мақсаттарына желеу етіп пайдалануда. Осы орайда, біздің
көп ұлтты және көп конфессиялы қоғамымызда діни радикализмнің қаупіне
үстіртін қарауға жол берілмейді.
Экстремизмнің пайда болу себебі,адамның надандыққа,
көрсеқызарлыққа бейімделген көзқарасынан пайда болады. Яғни, тек «менің
ғана пікірім болуы керек» деген сияқты. Бұл ең алғашқы баспалдағы
болып саналады. Экстремизмнің тағы бір көрінісі- басқа біреуді көре алмау,
түсінбеу немесе түсінгісі келмейтін адамдардан шығады. «Лаңкесшілер»

10. 10
дұрыс бағытқа жол көрсететін адамдардың кеңесіне мүлдем құлақ аспайды.
Олар өздерін «ең таза кіршіксіз» деп санап, басқаның барлығын
адасушыларға жатқызып, жөн білетін адамдарды мойындамайды. Міне,
осының салдарынан әлемде түрлі төңкерістер мен қантөгістер орын алуда.
Грек жұрнағымен аяқталатын «экстремизм» деген латынша орталықтан
ауытқу, кандай да бір белгіленген шектен тыс кету деген мағына
береді. «Экстремизм» сөзінің ең жақын синонимі «радикализм». Бұл сөз де
жанама түрде мейлі дінде, мінез-құлықта, пікірде болсын, қалыпты, дұрыс
деп қабылданған деңгейден ауытқу. «Экстремизм» жалпы түрде ешбір
мөлшерді, тәртіпті мойындамайтын, өзінің шектен шыққан пікірі мен іс-
әрекеттері арқылы ерекшеленген адамдарды білдіреді. Саяси ортада пайда
болган экстремизм– «саяси экстремизм», ал діни ортада пайда болган
экстремизм – «діни экстремизм» деп аталады. XXI ғасырдың соңғы
жылдарында діни жағдайлармен байланысқан экстремизм қанатын кең
жайып келеді. Алайда бұл экстремизмнің пайда болу сахнасы саяси орта
болғандықтан, шын мәнінде діни экстремизм бола алмайды.
Діни экстремизм ислам құндылықтарын сақтау жолында үндеу
тастаған өздерінің пікірлестерін діни принңиптерді бұзушылар деген
айыптаулармен кінәлайды. Діни - саяси экстремизм болса, әртүрлі діни
пікірлерге негізделгеніне қарамай олардың іс- әрекеттері қылмысты істер
кодексінің баптарына сәйкес келеді. Яғни, діни - саяси экстремизм –
діттеген саяси мақсаттарына қол жеткізу үшін, дінді қалқан ете отырып
әрекет етуші, дінге ешқандай қатысы жоқ іс-қимыл. Басқаша атағанда -
терроризм (лаңкестік). Мұндай әрекеттер көбіне мемлекеттің құрамын
күшпен өзгертуге немесе үкіметті басып алуға бағытталады. Қауіпті
жағдайға айналған осындай әрекеттерді іске асыру, көбіне қарулы
топтар құрып, өзара өшіктіру әдістерін қолдану аркылы дін және үлттық
қайшылықтарды қоздырумен, сондай-ақ адам құқын жаппай бүзумен катар
жүреді. Мұндай шектен шыққан экстремизм әртүрлі мемлекеттің ұлттық
қауіпсіздігіне нұқсан келтіріп қана қоймай, дінаралық жағдайдың
ушығуына да себепкер болуда. Экстремистер қай діннің атынан
белсенділік танытса, бәрінен де көп зиян шегетін сол дін. Саяси
экстремизм тек саяси мүддені ғана көздейді. Олар адамдардың дінге деген
құрметі мен сенімін өз мақсаттарына кеңінен пайдалана отырып, дін үшін
әрекет етіп жүргендей көрінуге тырысады. Діни-саяси экстремизм әдетте
ешқандай ымыраны мойындамай, ортақ келісімнен бас тартады, ешкімді
жақтырмайды, тіпті оларды қолдап жүрген дін өкілдерінің пікірі болса да
ешқандай саяси пікірлермен санаспайды. Діни экстремизм үшін «Харам
мен халал» (арам мен адал), «өзіңе қалағаныңды басқаға да қала» деген
қағидалар болмайды. Олардың басты қаруы-қатігездік пен шапқыншылық.
Экстремизмнің пайда болуына сараптама жасай келе бұл құбылыстың
негізінде адамдардың табиғи мүдделерінің қақтығыстары экономикалық,
әлеуметтік, этникалық және конфессиялық қарама–қайшылықтары
жатқанын көруге болады.

11. 11
Бұндай мүдделердің, қарама – қайшылықтардың масштабы әр түрлі
болуы мүмкін: жеке индивидтің жеке «Мендік» мүддесінің бүкіл қоғамға
қарсы тұруынан бастап, бүкіл мемлекеттік жүйелердің қатал тайталасымен
аяқталады. Қандай да бір себептермен мүдделері сақталмай қалған жағдай
да тайталас екі жақтың бірі өздерінің саяси, діни, этникалық, тағы басқа
мәселелерінің шешімін табу үшін шектен шыққан әдістерге көшуі әбден
мүмкін.
Экстремизмнің кең және нақтылы өлшемдеріне бағаны берген
ресейлік эксперт
М.Краснов. Оның ойынша экстремизмге мынадай идеяларды,
бағыттарды, доктриналарды таратуға бағытталған әрекеттерді жатқызуға
болады:
-адамдарды таптық, меншіктік, нәсілдік, ұлттық немесе діндік
ерекшеліктеріне байланысты бөлу;
- адам құқығын конституциялық құндылық ретінде жоққа шығару;
-ашық плюрализм мүмкіндігін, идеяларды еркін тарату және айырбастауды
жою;
- бір идеологияны мемлекеттік ретінде орнату;
Британдық зерттеуші Ширин Акинердің ойынша өз идеялары өз
өмірлеріне ғана қолданып қоймай заңды түрде де, заңсыз да барлық мүмкін
әдістерді қолдана отырып, қоғамға қолданғылары келетіндердің барлығын,
экстремистерге жатқызуға болады. Кейбір жағдайда бұл терроризмге жетіп
қоғамға үлкен қауіп туғызуы мүмкін.
Экстремизмнің пайда болу себебі әр қоғамда әр түрлі болды және сол
қоғамдағы объективтік және субъективтік жағдайға байланысты. Әйтсе де
экстремизмнің пайда болуы мен таралуының базистік жағдайы бар. Ол кез –
келген қоғам мен мемлекетке тән. Қазіргі кезеңде экстремизмнің пайда
болуының негізгі факторлары ретінде эксперттер мыналарды ұсынады:
әлеуметтік экономикалық тоқырау; жергілікті тұрғындардың көп бөлігінің
өмір сүу деңгейінің күрт түсуі; мемлекеттік басқару жүйесі мен саяси
институттардың деформациясы; олардың қоғамдық дамудың пісіп тұрған
мәселелерін шешуге қабілеті жетпеу; саяси режимнің тоталитарлық сипат
алуы; биліктегілердің оппозицияны басып тастауы; еркін, жаңаша
ойлаудағы қуғындау; ұлттық қанау; жеке топтардың өз міндеттерін шешуін
жеделдетуі; лидерлердің саяси амбициялары және т.б.
Бұл негізгі факторлармен қоса ғалымдар экстремизмнің пайда болуы
және дамуына әсер ететін қосымша факторларды атап көрсетеді. Оларға
халықаралық немесе мемлекеттік жүйеде экстремизм көріністеріне қарсы
күрестің осалдығы, тұрғындардың, жеке топтардың саяси және құқықтық
мәдениетінің төмендігі, мемлекетаралық қатынастың әлсіреуі, әлеуметтік
шиеленістің өсуі т. б.
Дін адамзаттың рухани мәдениетінің маңызды бөлшегінің біріне
айналды. Дін арқылы адамдар арасындағы рухани байланыстан, ұлтаралық
келісім мен қоғамның беріктігі, адами құндылықты,салт–дәстүрді

12. 12
сақтаудың ең жақсы мүмкіндігін көре білуіміз қажет. Ұлттық мәселелердің
дұрыс шешілуі Қазақстанның халықаралық қауымдастықта лайық орынға ие
болуына, әлемдік өркениеттің горизонттарынан орын алуға мүмкіндік
береді.
Қазақстан көп ұлтты мемлекет. Бұл көптүрліліктің нәтижесі діни
конфессиялар формасы. Бұлардың әр қайсысы өз наным – сенімдерінің
қағидаларымен өмір сүреді. Әртүрлі діндердің бір кезеңде, бір этно– мәдени
кеңістікте болуы теологиялық мәселе ғана емес, әлеуметтік мәселе
тудыратындығы сөзсіз. Діндердің өзгертуге болмайтын өзіндік діни ілімдері
мен дәстүрлері бар, кейбір жағдайларда бір – біріне қайшы келетін, тіпті
жоққа шығаратын, дінаралық сұхбат мүмкін болмайтын жақтары да
кездеседі. «Сонда шешім қайда? Шешім қандай жағдайда болсын нақтылы
болуы шарт. Дерексіз шешім болмайды. Шешім жасау үшін нақтылы
тарихи, әлеуметтік, қоғамдық, саяси, мәдени жағдайды есепке алуымыз
керек.
Қоғамдағы экстремизм мен радикализмнің кез келген көріністеріне
және біздің азаматтарымыздың конституциялық құқықтарына қысым
жасауды көздейтін әрекеттерге қарсы қатаң әрі дәйекті қарсы тұру қаралды.
Қазақстан Республикасының басқару тәртіптері мемлекетіміздің Ата Заңы -
Конституцияда белгіленгендіктен ол талаптар қоғамның әрбір мүшесі
тарапынан орындалуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылған.
Мақсаты немесе іс - әрекеті Республиканың конституциялық
құрылысын күштеп өзгертуге, оның тастығын бұзуға, мемлекет
қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік –
топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық
бірлестіктер құруға және олардың қызметіне, сондай – ақ заңдарда
көзделген әскерилендірілген құрамалар құруға тиым салынады.
Қазақстан Республикасының «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Заң
жобасына сәйкес, экстремистік мақсаттарды көздейтін қоғамдық
бірлестіктерді құруға және олардың қызметіне, сондай – ақ Қазақстан
Республикасының заңнамасында көзделмеген әскерилендірілген
құрылымдарды құруға тиым салынса, «Экстремизмге қарсы күрес туралы»
Заңымен Қазақстан Республикасының аумағында экстремистік бағыттағы
ұйымдардың, бөлімдердің ашылуына және олардың қызметіне тиым
салынған.
Қазақстан Республикасның Конституциясында ар – ождан бостандығы
мен діни бостандықтың принциптері, әр түрлі конфессияларға жататын
азаматтардың өздерінің діни бірлестіктерін құруға тең құқылығы,
мемлекеттің шіркеуден бөлінгендігі туралы принциптер бекітілген. Сондай
– ақ діннің және діни бірлестіктердің әлеуметтік қызметтерін реттеудің

13. 13
халықаралық тәжірибиелеріне негізделген өзге де бірқатар нормативтік –
құқықтық негіздер дайындалып шығарылады. Қазақстандағы қандай да
болмасын діни бірлестіктердің қызмет етуінің нормативтік – құқықтық
негізі белгілі дәрежеде әзірленгендігіне қарамастан, діннің мәртебесі, оның
қоғам өміріндегі шынайы жағдайы мен рөлі, яғни діннің қоғамның
әлеуметтік – саяси, рухани салаларына тигізер әсерінің мәртебесі, кеңістігі
және шекаралары қазірге дейін дәл анықталмаған. Осы еліміздегі
белгісіздік, әсіресе оынң теріс салдары еліміздегі қазіргі діни жағдайда орын
алаған жаңа тенденцияларға байланысты анық та , айқын аңғарылуда. Бұл,
әрине, әсіресе дін мен діни сананың күдік туғызатын діни – рухани ағымдар
мен бағыттардың елімізде еркін қызмет жасауының көрінісі. Мұндай
әсірешіл нышандар діни фундаментализм мен діни экстремизм ретінде
көрініс табуы әбден мүмкін.
Қазақстанның зайырлы мемлекет болуына байланысты, ресми
идеология дінге мейлінше бейтарап қарайды: ол діншіл де, дінге қарсы да
сипатқа ие емес. Қазіргі Қазақстандағы діннің жағдайы авторитарлық ,
тоталитарлық және теократиялық басқару жүйесі бар мемлекеттерден
түбірлі өзгешелікке ие. Конфессия аралық бейбітшілік пен келісім
көпұлтты, көптілді және көп конфессиялы Қазақстан үшін мейлінше күрделі
мәселе. Бүгін Қазақстан әлемге тек мұнай өндіруші ел ретінде ғана емсе,
сондай – ақ Бүкіл әлемдік діни – рухани форумның орталығы ретінде де
жақсы таныс. Қазақстанда әлемдік және дәстүрлі діндердің басшылары
анағұрлым маңызды, осы заманғы өзекті әлемдік діни , саяси, өркениет
аралық мәселелерді шешу үшін жиналадаы. Әлемдік және дәстүрлі
діндердің басшыларының осындай кездесулерінің соңғысында еліміздегі
конфессия аралық келісім мен диалогтың маңыздылығы ерекше атап өтілді.
Әлемдік және дәстүрлі діндердің басшыларының осы бір кездесуінде
конфессия аралық келісім мен диалогтың негізгі принциптері айқындалды.
Олар: толеранттылық, өзара құрмет көрсету мен түсінісуі , ұлтаралық
келісім мен діни төзімділік. Бұл туралы Елбасының Қазақстан халқына
жолдауында: «Қазақстан діни наным бостандығын қамтамасыз етті,
конфессия аралық диалог пен діни құқықтық саясатты жүйелі түрде
жүргізіп келеді. Бізде әртүрлі конфессиялардың бейбіт қатар өмір сүруі
қамтамасыз етілген»- деп айтылған. Әрине, дін біріктірудің , интеграциялық
процестердің күшті факторы бола алады.Ол үшін дендерден
қайшылықтарды емес,керісінше ортақ белгілер мен ұқсас принциптерді,
ортақ негіздер мен ортақ құндылықтарды, біріктіруші бастаманы іздеуіміз
керек.
Айта кету керек, Қазақстан діни толеранттылық пен конфессия аралық
келісім ісінде терең тамырлар мен көне дәстүрлерге ие. Қазақстан көне
заманнан бері қарай сан алуан мәдениеттер мен діндердің тоғысу мекені
болған. Қазіргі Қазақстанның аумағында бірнеше ғасырлар бойы
тәңіршілдік, зороастризм , манхейлік , буддизм, христиандық (оның әсіресе
несториандық және яковиттік тармақтары) ислам сияқты әртүрлі нанымдар

14. 14
бейбіт қатар өмір сүрген, яғни толеранттылық пен конфессия аралық
келісімнің үлігісі болған. Сондықтан, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтің әділ айтқанындай : «Бізге төзімсіздік немесе
діни фанатизм жат. Бұл рухани дәстүр, бұл қандай шеңберде болмасын
Құдайдың сөзіне деген ашықтық. Бұл Қазақстандағы конфессия аралық
келісімнің ең маңызды негіздерінің бірі. Біз әлемге өзіміздің
толераттылығымызбен, ұлттық конфессия аралық келісім мен диалогты
сақтауымызбен танылдық. Біздің еліміздің өскелең дүниетанымыдық
әлеметі бұдан ары қарай да сақталуға, дамуға тиіс».
Бейбітшілік пен конфессия аралық келісім салаларында Қазақстан
аясында болсын, тіпті дүниежүзілік ауқымда болсын, қол жеткізген белгілі
табыстарымызға қарамастан , әлі шешілмеген, жедел шешуді қажет ететін
мәселелер баршылық. Әсіресе қазір дүние жүзіне діни төзімсіздік , діни
экстремизм және терроризм шынайы қауіп төндіріп тұр. Оларды ХХІ
ғасырдың анағұрлым өткір мәселелеріне жатқызуға болады. Конфессия
аралық келісім мен диалогты жетілдірудің жаңа жолдарын іздеу қажет.
Дін, әуелі, әлемдік және дәстүрлі діндер адамның діни және рухани
негіздерін дамытудың күшті факторы болып табылады. Діннің негізгі
мақсаты адамдағы барлық адамгершілік қасиеттерді сақтау және оларды
дамыту, адамның өзінің «бет - бейнесін» сақтап қалуына көмектесу болып
табылады. Қазіргі әлемнің, оның ішіндегі қазіргі Қазақстанның міндеті
жалпы адамзаттық, гуманистік және толеранттылық құндылықтарды ,
конфессия аралық келісім, диалогты ғасырлар бойы әлемдік және дәстүрлі
діндердің енгізген принциптері мен қағидаларын қазіргі жалпы әлемдік,
адамзаттық өркениеттегі бейбітшілікті сақтап қалу үшін және әр түрлі саяси
құрылымдарды, сан алуан этностар мен конфессиялардан тұратын көптеген
мемлекетердің бейбіт қатар өмір сүруі үшін белсенді пайдалануға саяды.
Экстремизмге қарсы күрестің бірден – бір жолы – олар туралы өз
уақытында шынайы мәлімет беру. Бұл жерде әрине күнделікті ақпарат
құралдарының рөлі өте жоғары . Әйтсе де, жас өспірім балалар үшін
ақпарат құралдарының беретін мәліметі де жеткілікті емес, Секталардың,
экстремистік топтардың қаупі туралы жастарды көбірек хабардар етіп
отыру қажет. Ол үшін барлық мектептерде «Дінтану» сабағымен қоса
мамандар қауіпсіздік сабақтарын өткізіп, онда экстремистік топтарды,
тоталитарлық секталарды қалай білуге болатынын түсіндіріп, олардан қалай
сақтану жолын көрсетіп отырулары керек.
Діни экстремизмге жол бермеу, оның алдын алу шаралары осыған
байланысты азаматтардың құқықтарын түсіндіру, оны оқыту, сондай-ақ,
құқықтық оқудың мақсаты мен тәсілдерін айқындау қажеттілігі туындайды.
Себебі, діни экстермизмнің негізгі мақсаты қазіргі демократиялық зайырлы
мемлекеттік құрылымдарды құлатуға және оның орнына діни
мұсылмандық мемлекет халифат құруға бағытталған.
Сондықтан да қазіргі таңда мұндай теріс пиғылды ұйымдарға алданып
қалмау үшін терроризм мен экстремизмнің жолын кесуде үгіт-насихат

15. 15
жұмыстары аса қажет. Әсіресе, жастар арасында түсіндіру жұмыстарын
жандандыру керек. Сонымен қатар, еліміз «терроризм және діни
экстремизм» атты осы заманға тән әлеуметтік қатерге айналған дертті
болдырмау шаралары жас өскелен ұрпақтан басталуда. Атап айтсак, 2012
жылдың тамыз айында қабылданған орта білім берудің жаңа стандартына
сәйкес қазіргі уақытта жаңа оқу жоспары әзірленген. Осы жоспар бойынша
оқушыларды терроризм мен экстремизмге қарсы тұруға «Алғашқы әскери
дайындық», «Өзін-өзі тану», «Дінтану негіздері» факультативтік сабақтарда
және «Адам. Қоғам. Құқық» пәндерде арнайы сағаттар бөлінген. Сондай-ақ,
мектеп қабырғаларында дін бостандығына, толеранттылыққа, діни
экстремизмнің алдын алу шараларына, елдегі діни ахуалға қатысты
ақпараттық танымдық іс-шаралар жүргізілуде. Жоғары сыныптағылар болса
«Адам. Қоғам. Құқық» сабағында «Қазіргі әлемдегі этникалық
көптүрлілігі.», «Қазіргі діни жағдай», «Діни төзімділік » тақырыптары
бойынша білім алуда. Сонымен қатар,
-жастардың дін саласындағы құқықтық сауат деңгейін көтеру арқылы
олардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру;
-конфессияаралық және ішкі конфессиялық мәселелер негізінде орын
алуы мүмкін әлеуметтік шиеленістердің алдын алу және ескерту;
-оқушылар арасында гуманизм қағидаттарын, толеранттылық пен
қазақстандық қоғамның рухани бірлігі идеясын қалыптастыру және тарату;
-қоғамда діни экстремизм мен терроризмді насихаттайтын
идеологиялардың таралуын ауыздықтау қажет.
Қорыта айтқанда, қазақ халқы ертеден - ақ бірліктің, ынтымақтың
маңызын жете түсінген. Бабаларымыздан өсиет болып бізге жеткен «Бақ
қайда барасың ынтымағы мен бірлігі жарасқан елге барамын» деген қанатты
сөз бүгінгі күн ішінде өз көкейкестілігін жойған жоқ. Кемеңгер
бабаларымыз «алтау ала болса ауыздағы кетер, төртеу түгел болса төбедегі
келер» деп елді бірлікке шақырып отырған. Дін туралы білімге ие, сауатты
кез-келген адам өзінің рухани бағдарын дұрыс таңдайды, өзгенің дін ұстану,
ұлттық, тілдік ерекшелігіне сыйластықпен қарап, құрмет көрсетеді. Яғни,
Қазақстанда қалыптасқан дінаралық келісім татулықты сақтау мен келер
ұрпаққа жеткізуге өз үлесін қосар болса, өз кезегінде еркін әрі
қызығушылықпен жинақталған білім мен тәжірибе өмір соқпақтарында
сүрінбеудің кепілі
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.«Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» ҚР-ның 2011 жылғы 11
қазандағы заңы.
2.Ислам. Энциклопедиялық анықтама. Алматы. 2010
3.Мамиргов. М. З. «Книга Исламских сект и вероучений». Исламский мир
2007. 381 б.
4.ҚР «Экстремизмге қарсы іс-қимыл» туралы 18.02.2005 ж. №31 Заңы.

16. 16
5.ҚР-ы Президентінің жолдауы «Қазақстан-2050» Стратегиясы – жедел
өзгермелі тарихи жағдайлардағы жаңа Қазақстанның жаңа саяси бағыты».
http:/ www.akorda.kz
6.«Қазіргі Заманғы Дінтану негіздері» Ғ Маймақов, Алматы, 2012.
7.«Дінтану негіздері» Ғ.Есім, Алматы «Білім» 2011
МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ БОС УАҚЫТЫН ТИІМДІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ- ТЕРРОРИЗМ МЕН ЭКСТРЕМИЗМНІҢ АЛДЫН-
АЛУДЫҢ АЛҒЫ ШАРТЫНЫҢ БІРІ
Естурлина Гүлшара Базарғалиқызы
Атырау қаласы
№35 мектеп-гимназиясы,
педагог-ұйымдастырушы
Елбасымыз «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» атты Жолдауында:
«Жалпыұлттық идеяны өміршең ететін – Елдің бірлігі. Ауызбіршілік
қашқан, алауыздық тасқан жерде ешқашан да жалпыұлттық идеялар жүзеге
асқан емес. Қазақстанның шыққан шыңы мен бағындырған биіктерінің ең
басты себебі – бірлік, берекесі», - деп атап көрсеткен болатын.[1].Мемлекет
басшысы атап өткеніндей, жалпыазаматтық құндылықтар Мәңгілік ел
құндылықтары болып табылады. Ел бірлігін сақтауда дін мәселесі маңызды
рөл атқарады. Бүгінгі Қазақстан – көп ұлтты және көп дінді мемлекет.
Сондықтан мемлекет үшін дінаралық және этносаралық келісімді сақтау,
қоғамда діндер аралық диалог және өзара түсіністік ахуалын жасау –
еліміздегі азаматтық татулық пен саяси тұрақтылықты сақтау мен
нығайтудың маңызды негізі, бірегей тетігі болып табылады.Қоғамымыздың
басты мәселелерінің бірі – еліміздегі түрлі дінді ұстанушылар арасында діни
экстремистік көзқарастардың орын алуына жол бермеу болып табылады.
Дегенмен, кешегі күні өткен кеңестік дәуірдегі бүкіл дін атаулыны жоққа
шығарған атеистік тәрбиенің әсері, сондай-ақ түрлі діни наным-сенімдерді
ұстанған халқы бар Қазақстанда әр түрлі конфессиялардың қызмет
етулеріне көзқарастар әр қилы әрі қарама-қайшылықты жағдайлар да
кездесіп қалатыны шындық. Еліміз зайырлы, құқықтық-демократиялық
мемлекет. Бізде діни-сенім және ар-ождан бостандығы бар. Заңдарымызда
белгілі тәртіппен елге келген миссионерлердің діни үгіт-насихат жасауына
рұқсат етілген. Азаматтар заңда көрсетілген ережелерді сақтай отырып, діни
бірлестіктер құра алады, ғибадатханалар аша алады. Яғни, елімізде
миссионерлер емін-еркін жұмысын атқара алады. Батыста немесе христиан
әлемінде көбінесе шіркеулерде жастардан гөрі қарт кісілер көп. Ал
миссионерлер неге сол жастарын өз діндеріне шақырмай, бізде өз
уағыздарын жүргізуге ынтық деген сұрақ туындайды. Сондықтан да жат
елден келген ағымдардың жетегінде өзіміздің қаракөз бауырларымыз
жүргені қынжылтады. Олардың әрекеті еліміз бен ұлтымыздың бірлігіне,
ынтымағына зиянын тигізумен қатар салт-дәстүрімізге,әдет-

17. 17
ғұрыптарымызға қарсы бағытталып, отбасыларымызды ойран етуде. Олар
өздерінің қайырымдылық істері арқылы миссионерлік немесе саяси
мақсаттарын жүзеге асыруда. Олар үшін діни сауатсыз, діннен мүлдем
хабары жоқ жастарды сол мақсатта пайдалану өте оңай. Ал біз болсақ
“Қазақстанның болашағы – жастар” деп үміт артып отырмыз. Сол үшін
жастар қоғамда қандай орын алады, және елімізде олардың жағдайы қалай?
Жастар мәселесі қашан да қоғамның өткір тақырыптарының бірі. Ел
мен ұлттың мемлекеттің болашағы, асқақ мақсаттармен биік мұраттарға
біртабан жақын жастар толқыны әлем халқының оның ішінде біздің елдің де
басым пайызын құрайды. Қазақстан Республикасы да жастары көп елдер
қатарында. Жастар – болашақтың айнасы. Қазіргі таңда ел тұтқасына ие
болар жастарымыздың діни сауаттылық деңгейі қаншалықты? Бұл сұрақ
әркімді де мазалары анық.Әлемдік және дәстүрлі діндердің қайсы бірін
алып қарасақта, барлығы жақсы қасиеттер мен адамгершілікке тәрбиелеуді
көздейді. Ислам дінінде адамгершілік пен сабырлылыққа үйрететін Құран
аяттары мен хадистер де жетерлік. Ислам дінінің өзі «бейбітшілік» деген
мағынаны білдіреді. Өкінішке орай, бүгінгі таңда бұқаралық ақпарат
құралдарынан және интернет ресурстарынан көретініміз тек лаңкестік
оқиғалар мен дінді кері бұрмалаушылық болып отыр. Ислам дініне
экстремизм немесе терроризм деген ұғымдардың жат екендігі белгілі. Ал
қазіргі қоғамдағы ислам атын жамылып келіп жатқан діни ағымдардың
мақсаттары мүлдем басқа. Бұл діни ағымдардың астарында еліміздің
тыныштығын бұзу, дін аралық алауыздық тудыру сияқты саясиланған мүдде
жатыр.______________
[1] Н.Ә.Назарбаев. «Нұрлы жол –болашаққа бастар жол» Жолдауы.11
қараша, 2014ж
Қазіргі таңда көптеген мемлекеттерде діни экстремизммен күрес
белсенді түрде жүріп жатқаны белгілі, осыны ескере отырып біздің елімізде
дін атын жамылған ағымдардың алдын алу шаралары қолға алынуда. Діни
экстремизм Ислам құндылықтарын сақтау жолында үндеу тастаған
өздерінің пікірлестерін діни принциптерді бұзушылар деген айыптаулармен
кінәлайды. Діни-саяси экстремизм болса, әртүрлі діни пікірлерге
негізделгеніне қарамай, олардың іс-әрекеттері Қылмыстық істер кодексінің
баптарына сәйкес келеді. Яғни, діни-саяси экстремизм - діттеген саяси
мақсаттарына қол жеткізу үшін, дінді қалқан ете отырып әрекет етуші, дінге
ешқандай қатысы жоқ іс-қимыл. Басқаша атағанда - терроризм(лаңкестік).
Мұндай әрекеттер көбіне мемлекеттің құрамын күшпен өзгертуге немесе
үкіметті басып алуға бағытталады. Қауіпті жағдайға айналған осындай
әрекеттерді іске асыру, көбіне қарулы топтар құрып, өзара өшіктіру
әдістерін қолдану арқылы дін және ұлттық қайшылықтарды қоздырумен,
сондай-ақ адам құқын жаппай бұзумен қатар жүреді.Мұндай шектен
шыққан экстремизм әртүрлі мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне нұқсан
келтіріп қана қоймай, дінаралық жағдайдың ушығуына да себепкер болуда.
Экстремистер қай діннің атынан белсенділік танытса, бәрінен де көп зиян

18. 18
шегетін сол дін. Саяси экстремизм тек саяси мүддені ғана көздейді. Олар
адамдардың дінге деген құрметі мен сенімін өз мақсаттарына кеңінен
пайдалана отырып, дін үшін әрекет етіп жүргендей көрінуге
тырысады.Діни-саяси экстремизм әдетте ешқандай ымыраны мойындамай,
ортақ келісімнен бас тартады, ешкімді жақтырмайды, тіпті оларды қолдап
жүрген дін өкілдерінің пікірі болса да ешқандай саяси пікірлермен
санаспайды.[2] Жастардың дәстүрлі емес діни ағымдардың шырмауында
кетуінің бірнеше себептерін атап көрсетуге болады. Біріншіден, жалпы
қоғамда діни сауаттылықтың төмен болуы. Екіншіден, әлеуметтік жағдайы
төмен отбасыларды материалдық тұрғыдан қамтамасыз етеміз деп
қызықтыру арқылы қатарларына қосып жатқанын байқаймыз. Үшіншіден,
шетелдік миссионерлердің өз қызметтерін жоғары деңгейде жүргізуінде
болып отыр. Бүгінгі таңда діни экстремизм мен терроризм сөздерін
естімеген адам аз шығар. Баспа немесе ғаламтор беттерінен шет елдердегі
және Қазақстандағы діни ахуал, соның ішінде діни экстремизм мен
терроризм тақырыптарына қатысты мәліметтер жетерлік. Бұл аталған
мәселенің ғаламдық деңгейде орын алып отырғандығының белгісі.
Төртіншіден, жастардың жұмыссыздығы. Бесіншіден, жастардың бос
уақытының көп болуы.
Қоғамды теріс пиғылды діни ағымдардан сақтандырудың бірден-бір
құралы діни сауаттылықты жақсарту болып отыр. Діни сауатты болу үшін
белгілі-бір діни курсты бітіру шарт емес. Діни сауаттылық ұлттық тарих,
дәстүрмен қатар, әлемдік деңгейдегі үрдістерден хабардар болудан
құралады. Өз Отанын сүю мен дәстүрін ұстану, тарихын қастерлеу діни
сауаттылықтың бір қыры. Өйткені, қазақ тарихына үңілген кез-келген адам
қазақ халқында өзге елді жаулау, өзге ұлт пен дінді кемсіту секілді
көріністердің орын алмағандығын көреді. Сондай-ақ, ұлттық дәстүрдің
ислам шарттарына қарсы келмейтіндігін, тіпті үндесіп тұратындығын
байқау үшін де асқан сауаттылықтың қажеті жоқ.
Діни сауаттылық дін туралы білім ретінде жалпы сауаттылықтың
құрамдас бөлігіне айналуы тиіс. Барлық әлемдік, дәстүрлі, жаңа пайда
болған діни ағымдардың тарихын, ілімін, құндылықтар жүйесінен танып-
білу мен жалған діндердің, экстремистік топтардың белгілерін ажырата алу
дағдысы қалыптасқан адамда радикалды идеяларға қарсы «ақпараттық
иммунитет» қалыптасады. Осы тұрғыдан алғанда жастар арасында діни
сауаттылықты қалыптастырудың негізгі құралы ретінде «Дінтану» курсы
өзекті бола түседі. Жалпы орта білім беретін мектептерде 2009 жылдан
бастап оқытылып келе жатқан аталмыш пән қазіргі таңда жаңарту мен
толықтыруды қажет етеді. Өйткені, қазіргі таңдағы діни ахуал күрделене
түсті. Сәйкесінше, «Дінтану» пәнінің оқулығына әлемдік діндер мен
дәстүрлі емес діни ағымдар туралы объективті мәліметтер берумен қоса
діни экстремизм туралы түсінік, оның белгілері, ғаламтордағы көріністері
секілді күрделі бөліммен толықтырылуы тиіс.________

19. 19
[2] Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.”
ЖШС, 2010
Аталмыш пәннен сабақ беретін мұғалімдерге арналған әдістемелік
құралдар дайындалып, біліктілікті көтеру курстары ұйымдастырылуы
қажет. Мұндай курстарда арнаулы мамандар мұғалімдерге экстремизмнің
табиғаты, алғышарттары туралы мағлұматтар беріп, экстремистік сайттарды
анықтау, салыстыру жолдарын үйретеді. Бұл шара ұстаздардың
оқушылармен жұмыс істеуге дайындығын арттырады. Сонымен қатар айта
кетерлік жайт, «Дінтану» пәнінің тек 9-сынып оқушыларына ғана
оқытылуы, яғни оқушылар тек 9-сыныпта ғана дін туралы түсініктерін
қалыптастырады деген сөз. Ал бұл діни сауатты жастарды тәрбиелеуге
көмектесе ме? Сондықтан, «Дінтану» пәні 10-11 сыныптарда да
жалғастырылып оқытылса деген ұсынысым бар.
Дін туралы білім мектеп қабырғасымен шектеліп қалмай, арнаулы және
жоғарғы оқу орындарында жалғасын тапқаны жөн. Мектеп оқушыларының
діни сауаттылығы мен жат діни ағымдардың жетегінде кетпеуі үшін
мектепішілік түрлі конкурстар, акциялар, флеш-мобтар, пікірсайыстар
ұйымдастырылып, теріс ағымның белгілері туралы ақпараттар беріліп,
бейнематериалдар түсіріліп ұсынылуда. Бұл жұмыстар әр мектептегі
дінтанудан сабақ беретін ұстаздар арқылы атқарылуда. Оқушылардың бос
уақытын тиімді ұйымдастыру да алдын-алу шараларының бірі.
Мектепішілік үйірмелер, спорттық секцияларға оқушыларды тарту – бос
уақытты тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
№35 мектеп-гимназиясы бойынша 2015-2016 оқу жылында 7 үйірме
жұмыс жасайды, бұл–490 оқушы,қамтылу пайызы- 38%. Олар:спорт-
сауықтыру, шығармашылық-эстетикалық бағыттарда жұмыс атқарады.
Сонымен қатар экологиялық-биологиялық бағыттағы мектептен тыс үйірме
оқушылардың бос уақыттарын тиімді пайдалануға жұмыстанып келеді.
Оқушылардың мектептен тыс ақылы,ақысыз үйірмелерге қатысуы жыл
сайын артып келеді. 2014-2015 оқу жылында ақылы үйірмелерге
қатынасушылар саны 123, қамтылу пайызы - 11%. Демек, мектепішілік және
мектептен тыс үйірмелерге 431 оқушы қатынасты (37,3%). 2015-2016 оқу
жылында мектептен тыс ақылы,ақысыз үйірмелерге жалпы саны 208 оқушы,
мектепішілік үйірмелермен қоса есептегенде-698 оқушы,яғни52%
қамтылып отыр.
Қазақстан Республикасы діни экстремизм мен терроризмге қарсы іс-
қимыл жөніндегі 2013-2017 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаны
жүзеге асыру мақсатында жалпы білім беру мекемелерінде радикалды діни
әрекеттің алдын алу жөнінде тәрбиелік мәні бар іс-шаралар өткізіліп келеді.
Мектебімізде діни экстремизм мен терроризмнің алдын алу бойынша 2015-
2016 оқу жылына арналған іс-шаралар жоспары құрылып, комиссия
мүшелері бекітілді. Құрылған жоспарға сай діни экстремизмнің алдын алу
мақсатында әр тоқсан сайын мектепте ақпараттық-түсіндірме, ата-аналар
мен оқушылар арасында алдын алу шараларын насихаттайтын кеңестер мен

20. 20
түсіндірме жұмыстары жүргізіледі. Оқушыларға «Дін және ислам», «Жат
ағымдардан сақтан!», «Ислам діні-ақиқат дін» т.б тақырыптарда кештер,
дөңгелек үстелдер, ашық тәрбие сағаттары, сынып сағаттары үнемі
өткізіледі. Атап айтсақ, 2015 жылдың 7 қазанда дінтану пәні мұғалімдерінің
қатысуымен «Дәстүрлі дінімізді құрметтейік» тақырыбында 10-сынып
оқушыларының қатысуымен дөңгелек үстел өткізілді. Іс-шараның мақсаты
– Елбасы Жолдауы аясында діни бағытты насихаттау мен түсіндіру. Жас
ұрпақты отансүйгіштікке, имандылыққа, патриотизмге, мәдениеттілікке
тәрбиелеу. Елімізде тұратын халықтардың озық салт-дәстүрі мен әдет-
ғұрыптарын ескере отырып, исламның шынайы игілікті рухани
байлықтарын насихаттау. Жат,жалған діндердің көзқарастарына ілінбеудің
басты жолы бұл діни сауаттылық, ұлттық дәстүрлер мен қоғамдық өмірдің
нормалары, сондай-ақ Қазақстан халқының рухани мирасы екені
оқушыларға түсіндірілді. Іс-шара соңында директордың тәрбие ісі
жөніндегі орынбасары дәстүрлі ислам құндылықтарын насихаттау, теріс
пиғылды діни ағымдардың ықпалынан жастарды сақтандыру сияқты өзекті
мәселелерге тоқталып, аталған кездесудің ерекшелігі мен мақсаты ауқымды
екендігін жеткізді.
2- қарашы күні «Дін–ислам діңгегім» атты кітаптар көрмесі, 4-
желтоқсанда «Дін қоғам өмірінде» атты 6-10 сынып оқушылары арасында
шығармалар сайысы өткізілді. Сондай-ақ, 13-қаңтар күні «Діни экстремизм
– балалар көзімен» атты суреттер көрмесі өткізіліп, қорытыланды. 12-ақпан
күні «Зайырлы қоғамдағы діни сауаттылықтың маңызы және діни
экстремизмнің психологиялық аспектілері» тақырыбында 9-11 сынып
оқушылары арасында пікірталас өткізілді. Дінтанушы мамандар жастардың
діни сауаттылығын ашатын мәселелерді көтеріп, оларды патриоттыққа және
қазақ халқының мәдениеті мен озық салт-дәстүрін құрметтеуге шақырды.
Ислам діні ең ізгі дін екені туралы, діннің адам өмірінде маңызды орын
алатынын жан-жақты әңгімелеп, қойылған сауалдарға дәйекті жауаптар
алынды. «Дінім – өмірімнің тұтқасы» тақырыбында мектеп оқушыларын
сынып сағаттары ұйымдастырылып, дәстүрлі дініміздің ерекшелігі,
имандылық туралы оқушыларға дәрістер айтылды. Сонымен қатар, теріс
ағым жолына түскен жасөспірімдер жайында «Адасқандар»,
«Құрбандар» атты деректі фильмдері мектеп басшыларына ұсынылып,
талқыланды. Білім беру мекемелеріндегі 8-11 сынып оқушылары арасында
деректі фильмді көрсетіп, дінімізге жат , қайшы келетін ағымдардан аулақ
болулары туралы дәрістер берілді және барлық мектептердегі ата-аналар
жиналыстарында назарларына ұсынылды. Тәрбие мен дін – егіз ұғым.
Қорыта келе, жастар айтар ойын ақылмен түйіндеп, тілімізді, дінімізді және
асыл қасиеттерімізді сақтай білуге, арандатушы теріс ағымдардан аулақ
болуға, бар күш жігерлерін білімге, мәдениетке салып, тура жолға
ұмтылады деген сенімдеміз.
Жалпы алғанда, ақпараттық-түсіндіру жұмыстарының, әлеуметтік
маңызы мол іс-шаралардың мақсаты - діннің ең асыл мұраттарын өмірлік

21. 21
ұстанымға айналдыра отырып, заманауи білім алуға және білікті маман
болуға ұмтылған өз елінің патриот тұлғасын қалыптастыру болмақ.Қазіргі
қоғам бұрын-соңды тәжірибесінде кездеспеген мәселемен бетпе-бет келді.
Соған орай, оны шешудің сенімді құралдарынан да бейхабар болды.
Аталған мәселеге қарсы тиімді күресудің саналы түрде жасалған мәдени
тетіктері де қалыптаспаған. Сол себепті көптеген мәселені шешу үшін
арнайы мемлекеттік бағдарлама қабылдап, жүзеге асырылып жатыр.
Осындай шараларды қабылдаған күнде ғана еліміздің ертеңгі қауіпсіздігіне
қатер төндіретін дәстүрлі емес діндердің іріткі салуының алдын алуға
болады.
ПРОБЛЕМА ПРЕДОТВРАЩЕНИЯ ЭКСТРЕМИЗМА И
ТЕРРОРИЗМА СРЕДИ МОЛОДЕЖИ
Карабасова Наталья Олеговна
г.Атырау, средняя школа имени М.В.Ломоносова
Учитель истории высшей категории
Сколько бы ни было религий, во всех считается, что Богу присуще
справедливость и любовь.
Абай Кунанбаев
Человечество всегда воевало. За последние пять тысяч лет
зафиксировано около 15 000 больших и малых войн, в которых погибло
несколько миллиардов человек. Много лет назад отгремели бои Великой
Отечественной войны. Дожимая фашистов, наши отцы и деды мечтали
и свято верили, что после победы на планете не будет больше войн
и наступит удивительное время всеобщего братства. Победа была одержана,
но всеобщий мир так и не наступил. Продолжаются локальные войны,
военные конфликты, связанные с религиозными, территориальными
и национальными спорами. В нашу, казалось бы, мирную жизнь все
настойчивей вторгается такое зловещее явление, как терроризм. Терроризм
— это тоже война. И от него не застрахован никто. В том числе и мы. Как
избежать терроризма в будущем. Б.Шоу еще до Второй мировой войны
сказал, что …., мы пережили самую страшную войну, стояли на грани
Третьей мировой с применением ядерного оружия, а сегодня живем под
страхом террористических актов. Неужели, это нас ждет? Научимся ли жить
как люди и сможем ли построить будущее без терроризма. Некоторое
время назад в наш лексикон плотно вошли такие страшные слова, как
«терроризм» и «экстремизм». Теперь уже каждый ребенок знает о том, что
скрывается за этими понятиями. «Толковый словарь» В.И.Даля трактует
терроризм как стремление устрашать смертью, казнью, угрозами насилия и
физического уничтожения, жестокими карательными мерами и
истязаниями, расстрелам Мы живём в очень неспокойное время, количество
угроз и вызовов в современном мире заставляет любое государство, которое