Болашақта осы тақырыпта зерттеу жүргізіп жатқан бакалавриат пен магистратура студенттеріне көмек материал ретінде салдым. Ақпарат бұл заманда тез дамуымыз үшін қол жетімді болуы керек. Игіліктеріңізге қолданыңыздар

1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
6М010100 - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
ДЮСЕМБАЕВА САЛТАНАТ КАНАГАТҚЫЗЫ
ҮШ ТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ ҮДЕРІСІНДЕ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ
БАЛАЛАРДЫ КӨП МӘДЕНИЕТТІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУ
6М010100, Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы бойынша
педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін жазылған
магистрлік диссертация
Ғылыми жетекші Т.Б.Байназарова, п.ғ.к., доцент
Кафедра меңгерушісі Т.Б.Байназарова, п.ғ.к., доцент
Қорғауға жіберілді: Хаттама № ____ «____» _______________
Алматы, 2016

2. 2
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.............................................................................................................4
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ КӨП МӘДЕНИЕТТІ
ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ....................................................8
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды көп мәдениетті тәрбиелеудің
психологиялық-педагогикалық негіздері.................................................................8
1.2 Мектеп жасына дейінгі үш тілді білім беру үдерісінде көп мәдениетті
тұлға қалыптастырудың педагогикалық мүмкіндіктері........................................22
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ҮШ ТІЛДІ БІЛІМ
БЕРУ ҮДЕРІСІНДЕ КӨП МӘДЕНИЕТТІ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ
ӘДІСТЕМЕСІ...........................................................................................................44
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға үш тілді білім беру үдерісінде көп
мәдениетті тәрбие берудің әдістемесі.....................................................................44
2.2 Мектеп жасына дейінгі балаларға үш тілді білім беру үдерісінде көп
мәдениетті тәрбие беру бойынша тәжірибелік-зерттеу жұмыстарының
нәтижесі......................................................................................................................75
ҚОРЫТЫНДЫ................................................................................................94
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.................................................99
ҚОСЫМШАЛАР

3. 3
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР – Қазақстан Республикасы.
АҚШ – Америка Құрама Штаттары.
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы.
ЮНЕСКО – United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization –
UNESCO – Біріккен Ұлттар Ұйымының Білім, Ғылым және Мәдениет
жөніндегі Ұйымы.
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы.
МДҰ – Мектепке дейінгі ұйым.
ЖОО – Жоғарғы оқу орны.
ЖМББС – Жалпыға міндетті білім беру стандарты.

4. 4
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі таңда халықаралық қатынастардың
күшеюіне байланысты қоғамның тарапынан шет тілін ерте жастан оқытуға
деген қызығушылық арта түсті. Елімізді жаңа саяси жолға бастайтын
Президентіміздің «Қазақстан - 2050» Стратегиялық Жолдауында Қазақстан
азаматтары 2025 жылға шейін үштұғырлы тілді меңгеру қажеттілігі, білім
арқылы интеграциялану үшін ағылшын тілін де жақсы білу қажеттігі айтылған
болатын [1]. Сондықтан да Елбасы Жолдауының басымдылықтарының бірі –
үштұғырлы тілді азаматтар қалыптастыру. Ендеше қазақ, орыс, ағылшын
тілдерін мектепке дейінгі кезеңнен бала санасына үш тілділік аясынан көп
мәдениеттілікті сіңіру өзекті мәселе болып табылады.
Мектепке дейінгі кезеңде шет тілін оқыту әдістемесі әлемде ХІХ ғасырдан
дами бастады. Шет тілін ерте жастан оқыту – баланың дүниеге келген кезден
бастап мектепке барғанға дейінгі интуитивті-тәжірибелік негізде жүретін
оқыту. Соның ішінде батыс мемлекеттерінде (АҚШ, Англия, Франция, т.б.) үш
тілді білім берудің маңыздылығы дәлелденіп, мектеп жасына дейінгі білім беру
мекемелерінде билингвалды (екі шет тілі) оқыту кең таралған. Әлемдік
тәжірибеде мектепке дейінгі тәрбиеде балаларды екі тілділікке үйрету –
билингвализм әлемнің әрбір елінде, қоғамның әрбір санатында, әрбір жаста
жүріп отырған құбылыс. Ғалымдардың пікірінше, тіл – мәдениет бейнесі
ретінде билингв тұлға көп жағдайда ойлауы терең, құндылықтары жоғары
көпшілікке қарағанда ерекше қоғам мүшесі [2].
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев көптілді білімді дамытуға назар аударып
«Еліміздің маңызды құндылықтарының бірі және басты артықшылығы –
көпұлттылық пен көптілділік» деп атап көрсеткені белгілі. Президент жүктеген
тапсырмаларға сәйкес, Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2012 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы мен «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени
бағдарламасында, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-
2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында, 2020 жылға қарай
«Барша қазақстандықтар қазақ тілін, орыс тілін 95% және 25% – ағылшын тілін
меңгеруі тиіс» делінген [3].
ҚР «Білім туралы» заңның № 8 бабында «азаматтық пен патриоттыққа,
Отанға – Қазақстан Республикасына деген сүйіспеншілікке, мемлекеттік
рәміздерге деген сыйластыққа, ұлттық салт-дәстүрлерді құрметтеуге
тәрбиелеудің...; әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне
ортақтасудың, республиканың қазақ халқы мен басқа да халықтарының салт-
дәстүрлерінің тарихын оқудың» маңыздылығы басып айтылған [4].
Қазіргі білім беру жүйесінің нысаны – көп мәдениетті кеңістікте
тәрбиеленіп, дамып отырған адам. Ұлттық сана-сезімнің күрт өсуіне
байланысты этникалық және этномәдени өздік сәйкестендіруге ұмтылу
халықтың тек өз ұлтына ғана емес, басқа да жақын және алыс ұлттар ортасына
деген үлкен қызығушылығына себеп болып отыр. XXI ғасыр Қазақстан
азаматының әлемдік мәдениетке араласуы қоғамның әлеуметтік талабы болып

5. 5
тұр. Әлемнің алдыңғы қатарлы елдері көп мәдениетті және полиэтникалық
қауымдастықтарға жатады.
Бұл елдердегі үлкенді кішілі ұлттардың толерантты қатар өмір сүру
қажеттілігін қамтамасыз ету білім беру саясатының қағидасы көп
мәдениеттілікке тәрбиелеуді құрал ретінде қажет етеді.
Осындай мәдениеттің өзара ара қатынасы мен өзара шарттылығы мектеп
жасына дейінгі балалардың бір тілден гөрі үш тілдік жүйені игеруі үдерісіндегі
көп мәдениетті тәрбие беру туралы ғылыми психологиялық-педагогикалық
нұсқаулықтардың жоқ болып, берілген әдебиеттердің құрылымында үш тілді
білім берудің мектеп жасына дейінгі балалардыың жас ерекшеліктеріне
сәйкестенбеуі және осы үдерісті қамтамасыз ететін мамандардың дайындық
деңгейінің жеткіліксіз болуы, бізді үш тілді білім біру үдерісінде мектеп
жасына дейінгі балаларды көп мәдениеттілікке тәрбиелеу мәселесін түбегейлі
қарастыруға түрткі болды.
Үш тілді білім беру үдерісінде көп мәдениетті тәрбиені іске асыруда
психологиялық, педагогикалық ұсыныстардың болмауы, тәрбиенің жас
ерекшеліктеріне сәйкес болмауы, осы салада мамандардың кәсіби құзыретінің
жеткіліксіздігі, қазіргі көп мәдениетті қоғамға көп мәдениеттілік пен
толеранттылықтың педагогикалық ғылыми-әдістемелік негіздемесін талап
ететінін көрсетеді.
Осы тұрғыда төмендегідей қарама-қайшылықтар анықталып отыр:
- өскелең ұрпақтың көп мәдениетті тәрбиесіне деген қоғам талабы мен
мектепке дейінгі ұйымдардағы шынайы жағдай;
- білім беру үдерісінде көп мәдениетті тұғырдың қажеттілігі мен
педагогика ғылымында бұл мәселенің жеткілікті зерттелмеуі;
- білім беруде туған тілден бөлек бірнеше тілде оқытуды қосу арқылы
ғылыми негізделген көп мәдениетті тәрбиенің жүйесіне қажеттілік пен үш тілді
білім беру жағдайында көп мәдениетті тәрбиелеудің жеткілікті зерттелмеуі.
Осы қарама-қайшылықтар зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: «Үш
тілді білім беру үдерісінде мектеп жасына дейінгі балаларды көп
мәдениеттілікке тәрбиелеу» деп алуға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты – үш тілді білім беру үдерісінде мектеп жасына
дейінгі балаларды көп мәдениеттілікке тәрбиелеуді теория тұрғысында негіздеу
және тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
Зерттеудің объектісі – мектеп жасына дейінгі балаларды көп
мәдениеттілікке тәрбиелеу.
Зерттеудің пәні – үш тілді білім беру үдерісінде мектеп жасына дейінгі
балаларды көп мәдениеттілікке тәрбиелеу әдістемесі.
Зерттеу міндеттері:
- зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерге талдау жасап, «көп мәдениетті
тәрбие», «мектеп жасына дейінгі балаларға үш тілді білім беру», «көп
мәдениетті тұлға» ұғымдарына теориялық анықтама беру;

6. 6
- мектеп жасына дейінгі балаларды үш тілді білім беру үдерісінде көп
мәдениетті тұлға қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
мүмкіндіктерін анықтау;
- мектеп жасына дейінгі балалардың көп мәдениетті тәрбиелілігінің
көрсеткіші, өлшемі мен деңгейін анықтау;
- үш тілді білім беру үдерісінде мектеп жасына дейінгі балаларды көп
мәдениетті тәрбиелеу әдістемесін дайындау;
Зерттеудің болжамы – егер, зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерге
талдау жасап, «көп мәдениетті тәрбие», «мектеп жасына дейінгі балаларға үш
тілді білім беру», «көп мәдениетті тұлға» ұғымдарының мазмұнына теориялық
анықтама берілсе, мектеп жасына дейінгі балаларды үш тілді білім беру
үдерісінде көп мәдениетті тұлға қалыптастырудың психологиялық-
педагогикалық мүмкіндіктерін анықталып, мектеп жасына дейінгі балалардың
көп мәдениетті тәрбиелілігінің көрсеткіші, өлшемі мен деңгейі анықталса және
әдістемесі дайындалса, – онда, мектепке дейінгі жаста көп мәдениетті тұлға
тәрбиелеу іске асады деп болжамға келеміз. Өйткені, дәл осы кезең мектеп
жасына дейінгі балалардың ұлттық мәдениеттер туралы көзқарасы мен білімін
қалыптастыруға, патриоттық сезімін тәрбиелеуге, толеранттылыққа ықпал
етеді.
Зерттеудің жетекші идеясы: мектеп жасына дейінгі балаларды үш тілді
білім беру үдерісінде көп мәдениеттілікке тәрбиелеудің ғылыми-әдістемелік
негіздерінің жасалуы мен мектепке дейінгі балалардың көп мәдениетті
тәрбиесінің психологиялық-педагогикалық мүмкіндіктерін ескере отырып
жасалған заманауи әдістердің көмегімен тиімді іске асады.
Зерттеудің дереккөзі: Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2012 жылғы 14 желтоқсан.
«Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты.
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті
стандарты, Балаларды тәрбиелеу мен оқытуға арналған «Біз мектепке
барамыз» бағдарламаcы, шет елдік және отандық философ, психолог, педагог
ғалымдардың еңбектері.
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық базасын әлеуметтік,
мәдени, этникалық, ұлттық, тілдік, көркем элементтерінің өзара байланысы
және көп мәдениетті тәрбие туралы (А.Н. Джуринский, В.В. Макаев, З.А.
Малькова, Д.Б. Сажин, И.М. Синагатуллин, Л.Л. Супрунова, В.Ю. Хотинец);
Қазақстанның көп мәдениетті білімі этнографтардың, этнопедагогтар және
әлеуметтік педагогтар этно-мәдениеттанушылар, ғалымдары (Ю.В. Бромлей,
Э.Д. Сулейменова, С.А. Ұзақбаева, Н. Елікбаев, Л.М. Гитихмаева, С.К. Калиев,
К.Ж. Кожахметов, Б.А. Жетпісбаева), шетелдік педагогикадағы ерте жастағы
үш тілді білім беру теориялары (Я.А. Коменский, К.А. Гельвеций, И.Г.
Песталоцци, Ж-Ж. Руссо), интегративті оқыту туралы (Е.Л. Бахталина, И.Л.
Бим, М.З. Биболетова, Н.Н. Трубанева, Ж. Пиаже, М. Финокьяро); шет тілін
оқытуда психологиялық-педагогикалық жағдай туралы (В.А. Артемов, И.Л.
Бим, И.А. Зимняя, А.А. Леонтьев, Е.И. Негневицкая); шет тілін коммуникативті

7. 7
оқыту әдісі (Е.И. Пассов), шет тілін әлеуметтік тұрғыдан оқыту әдісі (Е.М.
Верещагин, В.Г. Костомаров, Р.Г. Миньяр-Белоручев, В.В. Сафонова, Г.Д.
Томахин, С.Г. Тер-Минасова) құрайды.
Зерттеу әдістері. Теориялық: мектеп жасына дейінгі балаларды ұлттық,
ұлтаралық, көп мәдениетті тәрбиелеу және үш тілді оқыту теориясы мен
практикасы жайлы философиялық, психологиялық-педагогикалық және
әдістемелік әдебиеттерді зерттеу және талдау жасау. Эмпирикалық әдістер:
педагогикалық бақылау, педагогикалық мониторинг, модельдеу, саралау,
сауалнама.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы мен жаңалығы.
- Зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттер талдау жасап, «көп мәдениетті
тәрбие», «мектеп жасына дейінгі балаға үш тілді білім беру», «мектеп жасына
дейінгі баланың көп мәдениетті тұлғасы» ұғымдарының мазмұнын нақтылау;
- мектеп жасына дейінгі балаларды үш тілді білім беру үдерісінде көп
мәдениетті тұлға қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
мүмкіндіктерін анықтау;
- мектеп жасына дейінгі балалардың көп мәдениетті тәрбиелілігінің
көрсеткіші, өлшемі мен деңгейін анықтау;
- үш тілді білім беру үдерісінде мектеп жасына дейінгі балалардың көп
мәдениетті тәрбиелеу әдістемесін дайындау;
Зерттеудің практикалық маңыздылығы.
Зерттеу барысында дайындалған «Үш тілді білім беру үдерісінде мектеп
жасына дейінгі балалардың көп мәдениеттілікке тәрбиелеу әдістемесі»
мектепке дейінгі ұйымдарда қолданысқа ене алады.
Зерттеу базасы: Алматы қаласы, Алатау ауданы, Қарасу шағын аудандық
№177 бөбекжай-балабақшасы.
Зерттеудің кезеңдері:
Бірінші кезең (2014) – зерттеу мәселесі бойынша маңызды қағидаларды,
заңды-нормативті құжаттарды, әдістемелік дереккөздерді талдау, ұғымдық
және ғылыми аппараттарды анықтау және жиналған ақпараттарды жүйелеу.
Екінші кезең (2015) – жиналған теориялық және әдістемелік материал-
дарды талдау, сыни тұрғыда ойластыру, мектеп жасына дейінгі балалардың көп
мәдениетті тәрбиесі бағытында мектепке дейінгі ұйымдардың жағымды
тәжірибесін зерттеу мақсатында ізденіс тәжірибесін ұйымдастыру.
Үшінші кезең (2016) – мектеп жасына дейінгі балалардың көп мәдениетті
тәрбиесінің деңгейін диагностикалау, көп мәдениетті тәрбие беру әдістерін
жасап шығару, тәжірибелік-зерттеу жұмысын реттеу және жалпылау.
Ғылыми-зерттеудің құрылымы:
Ғылыми жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды, әдебиеттер тізімі және
қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі, мәселесі, зерттеу мақсаты,
міндеттері, болжамы, әдістері, ғылыми жаңалығы мен практикалық
маңыздылығы баяндалады.

8. 8
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ КӨП МӘДЕНИЕТТІ
ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларды көп мәдениеттілікке
тәрбиелеудің психологиялық-педагогикалық негіздері
Қазіргі таңда көп мәдениеттілік пен көп мәдениетті білім мемлекеттің
ұлттық-тілдік білім саясатымен шартталуда. Оның қағидалары Қазақстан
Республикасының Конституциясының «Қазақстан Республикасының тілдері
туралы» және «Білім туралы» заңында көрсетілген.
«Тілдер туралы» заңның №6 бабында: «Қазақстан Республикасының кез-
келген азаматы білім алу мен тәрбиелеу тілін еркін таңдауға құқығы бар»
делінген [5].
Көп мәдениетті білім – басқа мәдениеттер, дәстүрлер, өмір сүру салты,
халықтардың рухани құндылықтары туралы білімді игеруге; жастарға жат
мәдениеттік жүйелерге сыйластықты тәрбиелеуге мүмкіндік беретін және
келешек ұрпақтың этникалық барабарлықтарының артуына жағдай жасайтын
заманауи білімнің маңызды құрамдас бөлігі.
Қазақстан Республикасының елбасы Н.Назарбаев айтуынша: «Қазақстан
өзінің көп ұлттылығымен ерекше әрі мықты. Оның жерінде екі басты арнасы
бар қайталанбас көп мәдениетті кеңістік қалыптасқан. Біреуі қазақ мәдениеті
мен оның құрамдас бөліктерінің, тілінің қайта жаңғыртуын бейнелейді. Екінші
арна – орыс халқының санғасырлық даму барысында бойына сіңірген дәстүріне
негізделген орыс тілді мәдениет. Жекеленген екі арнаның баршылығын
мойындауымыз екеуінің бір бірін толықтырып және байытып тұруын жоққа
шығармайды, ассимиляцияны дәлелдемейді. Қазақстанның көп мәдениеттілігі –
қоғам дамуының прогрессивті факторы. Қазақстан халықтарынының
Еуразиялық түп төркіні шығыстық, азиялық, батыстық, еуропалық ағымдарды
біріктіруге мүмкіндік беріп, көп мәдениеттіліктің дамуының қайталанбас
қазақстандық түрін құруға мүмкіндік береді» [6].
Ел президенті Н.Ә. Назарбаев ұлттық білімнің алдына биік мақсат қойды.
Білім беру бәсекеге қабілетті, жоғары сапалылыға айналуы қажет.
Сондықтан, Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің ең алғашқы
буыны мектепке дейінгі білім берудің қазіргі таңдағы өзекті мәселесі мектеп
жасына дейінгі балаларды көп мәдениетті тәрбиелеу маңыздылыққа ие болды.
2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген Мектепке
дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты «Білім
туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27
шілдедегі Заңына сәйкес әзірленіп, стандартта білім беру мазмұнына
қойылатын талаптарында: баланың өмірін қорғауды және денсаулығын
нығайтуды, толыққанды физикалық дамуын, Қазақстан Республикасы
халықтарының ұлттық салт-дәстүрлері негізінде салауатты өмір салтының
құндылықтарын қалыптастыруды; тілді және ана тілін, қатынас мәдениетін
дамытуды, сауаттылық негіздерін меңгеруге дайындауды; мектеп жасына
дейінгі балалардың адамгершілік, құндылық бағдарын адамның оң мінез-

9. 9
құлқы, мінез-құлық нормалары мен ережелері, қазақстандық қоғамда
қалыптасқан халықтық салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар үлгісінде
қалыптастыруды; өз Отанына, туған өлкесіне сүйіспеншілікке, мемлекеттік
рәміздерге құрметпен қарауға, қоршаған орта, отбасы, түрлі ұлт өкілдеріне
деген ізгі қарым-қатынасқа тәрбиелеуді атай отырып, біздің зерттеу мәселеміз
бойынша көп мәдениетті тәрбие берудің қажеттілігін көрсетті [6].
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті
стандартының «Коммуникация» білім беру саласының мақсатында ана тілінің
базалық құндылықтарын меңгерген, мемлекеттік және басқа тілдерде мәдени-
әлеуметтік өзара қатынасқа дайын, айналасындағы ортамен ауызша және
ауызша емес құралдардың көмегімен қатынас жасауға қабілетті мектеп
жасына дейінгі көп тілді тұлғаны тәрбиелеу көрсетілген [7]. Осылайша,
нормативтік-заңдық құжаттар мен қазіргі Қазақстан Республикасының
экономикалық және саяси даму бағыты стратегиясына сәйкес, білім беру
жүйесінің алғашқы буынында – мектепке дейінгі білім беруде мектеп жасына
дейінгі балаларды көп мәдениетті тәрбиелу түбегейлі зерттеуді қажет етіп
отыр. Сондықтан біз өз зерттеу жұмысымызды «көп мәдениетті тәрбие»
ұғымының шығу тегі мен теориялық негіздерін анықтаудан бастаймыз.
Біздің зерттеу жұмысымыздың мектеп жасына дейінгі балаларды көп
мәдениетті тәрбиелеу мәселесінің педагогикалық негізін педагог-психологтар
(Я.А. Коменский, П.Ф. Каптерев, А.Н. Джуринский, М.А. Богомолова, В.В.
Макаев, З.Л. Малькова, Л.Л. Супрунова, Н.Д. Гальскова, Л.А. Парамонова, В.В.
Сафонова, Э. Соколова, Г.К. Селевко, Л.С. Выготский) философ зерттеушілер
(М.М. Бахтин, С.Б. Библер), этнографтар (Л.Л. Баграмова, Ю.В. Бромлей, М.С.
Джунусова) ойлары құрды.
Көп мәдениетті тәрбиеге деген қызығушылық халықаралық
ынтымақтастықтың кеңеюімен, полиэтникалық құрамды қоғамдардың ішіндегі
этникалық расалық азшылықтардың өз құқытары үшін күрестің күшеюімен
байланысты.
Көп мәдениетті тәрбие идеясы 1960-жылдардың ортасында АҚШ-та пайда
болып, «көп этникалық білім беру» деп аталды. Бірақ ондаған жылдар өте
зерттеушілер өз еңбектерінде «көп мәдениетті білім беру» ұғымын қолдана
бастауымен ұғым ғылыми қатынасқа осы атпен берік бекітілді.
Ең алғашқы «көп мәдениетті білім беру» ұғымының анықтамасы 1977
жылғы «Халықаралық педагогикалық сөздікте», «тілдік, этникалық, ұлттық
және нәсілдік нышандары ерекшеленетін, екі немесе одан көп мәдениеттерден
көрініс тапқан педагогикалық үдерістің ұйымдастырылуы мен мазмұнын
қамтитын тәрбиелеу» деп көрсетілді.
Көп мәдениетті білімнің мақсаты бүгін көп мәдениетті ортада белсенді
және тиімді тұрмыс жасайтын, басқа мәдениеттерді құрметтеу мен сезінуде
дамыған түсінігі бар, түрлі ұлт, нәсіл, наным-сенімдері бар адамдармен татулық
пен түсіністікте тұра алатын адам қалыптастыру.
Я.А. Коменский «Пампедия» атты өз бағдарламасында адамдардың
ортақтылығы олардың қажеттіліктері мен мақсаттары тұжырымдамасына

10. 10
негізделе отырып пампедияны балаларда басқалармен ынтымақтастықта өмір
сүру қабілетін қалыптастырудың біріккен ортақ міндеттерді орындаудың
адамдарды сыйлау мен жақсы көрудің бүкіл адамзатты тәрбиелеудің
универсалды бағдарламасы ретінде қарастырады.
П.Ф. Каптеревтың тұлға қалыптастыруда көп мәдениетті тәрбиенің рөлін
түсінуде педагогикадағы ұлттық пен ортақадамзаттықтың байланысының
идеялары құнды. Ол туған тілде оқытуды ұлттық рухани құндылықтарға
ортақтастыру ретінде және білім алушылардың ғылыми көзқарасын
қалыптастырушы ретінде қарастырды. П.Ф. Каптерев өз зерттеулерінде туған
елдің жалғыз ғана нағыз мәдениет тасымалдаушысы емес, тәрбие беруде бір
ғана емес, басқа да көптеген халықтарға көңіл аударуға шақырды. Ол өз ұлттық
идеалдың кемшіліктерін құндылықтырды алумен толтырып, ұлттықты басқа
ұлттармен, бүкіл халықтықпен және ортақ адамзаттықпен байланыстыруға
ақыл берген.
Бахтин мен Библердің адамның ерекше мәдениет әлемі ретінде болмысы
туралы тұжырымдамалары көп мәдениетті тәрбиенің болмысын түсінуде өз
үлесін қосады. Сөз (ой, таным) Бахтин бойынша диалогте шексіз көп жаңа
мағынаға ие болуда. Өзіндік «Менді» түсіну басқалармен қарым қатынасқа
түскенде жүреді. Тарихи ортада мәдениетке ие болу арқылы тұлға дамыту
тұжырымдамасы, мәдениетті түсіну мен оның әрқилы уақыт пен кеңістіктегі
көріністері адамның қазіргі замандағы орнын анықтауға алып келеді.
Л.С. Выготскийдің мінез-құлық пен психиканың дамуы теориясының
Мәдени-тарихи негізінде көп мәдениетті тәрбиені негіздеуде келесідей
маңызды қорытындылар жасауға болады, осыған сәйкес психикалық дамудың
көзі мен детерминанттары тарихи дамып отырған мәдениетте жатыр.
Ғалымның ойынша, баланың мәдени дамуындағы кез келген функция екі жақты
көрініс табады, алдымен әлеуметтік, содан кейін психологиялық, алдымен
интерпсихикалық категория ретінде адамдар арасында, содан кейін
интрапсихикалық категория ретінде бала ішінде көрініс табады. Сыртқы
процестен ішкіге өтуде психиканың дамуы өз құрылымы мен функциясын
өзгертеді. Барлық жоғарғы функциялар мен олардың қатынасы негізінде
адамдардың қоғамдағы шынайы қарым-қатынасы жатыр.
Көп мәдениетті тәрбие проблема ретінде алғаш өзін екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін жариялады, сол кезде жаңадан құрылған ЮНЕСКО мен БҰҰ
өздерінің жаңа мәдени және білім беру саясаттары туралы жариялады, адам
құқығы туралы декларациясында көрсетілген анық айқындалған
ортақадамзаттық құндылықтар негізінде және адамгершілік ұстанымдар
идеясына негізделді. Өткен ғасырдың 60-жалдары осы бағыттың өкілдері білім
беру мен тәрбие беру жүйелерін орнына келтіру, қоғамның өмір сүру жағдайын
жақсарту, тоталитаризмнің құлауын қамтамасыз етсе, ортақ адамзаттық
құндылықтарының шарықтауына жетеміз деп санады. ХХ ғасырдың 70-80
жылдары мәдени саясаттың акценті жалпыдан жекеге қарай ауысады, осы
мәдени плюрлизм теориясының негізгі мәселесіне мәдени алуан түрлілік пен
мәдени азшылықты дамыту айналады.

11. 11
Алғаш рет көп мәдениетті білім алу мәселесі Екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін өзін жариялаған болса, жаңадан құрылған ЮНЕСКО мен
Біріккен Ұлттар Ұйымының ең алдымен Адам құқықтарының декларациясында
көрініс тапқан жалпыадамзаттық құндылықтардың негізінде адамдық қадiр
идеясына негізделген жаңа мәдени және білім беру саясатын жариялады. Бұл
бағытты өткен ғасырдың өкілдері 60-жылдарында біз тоталитаризм құлатуға
қол жеткізу үшін, қоғамдастықтың өмір жағдайын жақсарту, білім беру және
оқыту жүйесін құру ғана қажет болды, содан кейін әмбебап құндылықтар жеңісі
келеді деп сенген. ХХ ғасырдың 70-ші жылдары және 80-ші жылдары мәдени
саясат назары, атап айтқанда, жалпы ауысатын, және мәдени плюрализм
теориясы негізгі міндеті мәдени әралуандылық және мәдени азшылықтарды
насихаттауды қамтамасыз ету болып табылады.
Ендігі күні символдық әлемнің мәдени көптігін орналастыру – әлемнің
бірнеше кейіпі және өзін-өзі бейнелеуі, мәдени айырмашылықтары туралы
айту. Осыған байланысты мультикультурализм заманауи нұсқасы кез келген бір
мәдени моделін, құндылықтар жүйесі жарамды деп танудан бас тартады [8].
Осы зерттеудің ерекше қызығушылық танытатын жағы – ұлттық және
халықаралық білім беру мәселесіне арналған жұмыстарды талдау болып
табылады.
Қазіргі уақытта, философиялық этнографиялық, және социологиялық
зерттеулер контексінде Л.Л. Баграмова, Ю.В. Бромлей, М.С. Джунусова, және
т.б. «халықаралық», «ұлттық» және жалпыға бірдей өзара іс-әрекеті елегінен
және басқа да ұғымдар зерттелуде.
Балаларға көп мәдениетті, азаматтық, патриоттық, ұлттық және этникалық
білім берудің теориясы мен практикасын зерттеу осы мәселе педагогиканың
бүкіл тарихында өзекті болғанын көрсетті. Алайда, бұл қоғамның әлеуметтік-
саяси қажеттіліктеріне байланысты әр түрлі жолмен шешілді. «Патриоттық»,
«ұлттық», «ұлтшыл» тұжырымдамасының мағынасы, авторлардың батыл
қатынасы, мемлекет халқының тұжырымдамалар мен жобаларды жасаушылар
басқа ұлттар мен нәсілдердің халқымен достық, толерантты өмір сүруінің
қажеттігін танып жатса, басқа ойлар өшпенділік пен түрлі басқа конфессиялар
мен халықтардың жікшілдеріне байланысты адамдарды физикалық қырып-
жоюға айдап отырды. Қазіргі заманғы білім беру мағынасында ұлтаралық
(этносаралық) тәрбие көптеген ұлттар мен қоғамдастықтарды ұлттық
хабардарлығын кеңейту ретінде қарастырылады. Ұлттық тәрбие – анықтаушы
фактор проблемасы, халықаралық қажетті элемент ретінде қарастырылады.
Отандық зерттеулерде көп-мәдени білім берудің мақсаттарын,
принциптерін, мiндеттерiн, мазмұнын, технологияларын дамыту жан-жақты
жүргізілуде.
А.Н. Джуринский көп мәдениетті тәрбиені ұлтаралық социалистік
тәрбиенің баламасы ретінде қарастырады, идеологиялық бірлігі мен әлеуметтік
интеграция жағдайында ұлттық мәдениет сыртында тұлғаны қалыптастыру да
деп қарастырады. Сонымен қатар, көп мәдени білім беру үдерісінде бірі басым
келетін мәдениеттер арасындағы қарым-қатынасқа аса назар аударады [9].

12. 12
М.А. Богомолова, көп мәдени білім беру өз болмысы бойынша ұлтаралық
тәрбиелеуге жақын болып табылатынын атап, тұлғааралық өзара іс-әрекетті
қамтитынын, ұлтшылдық пен нәсілшілдікке қарсы екенін атап көрсетті. Ол
мәдени-қалыптастырушы құндылықтарға бағыттала отырып, плюралистік
жағдайға әр түрлі мәдениеттердің өзара іс-әрекеті және басқа мәдени
құндылықтарға бейімделуге бағытталған [10].
В.В. Макаев, З.Л. Малькова, Л.Л. Супрунова көпмәдениетті тәрбиені, көп
ұлтты және көп мәдениетті ортада белсенді әрі тиімді өмір сүре алатын, басқа
мәдениеттерге сыйластық пен түсіністігі сезімі дамыған, басқа ұлт, нәсіл, дін
өкілдерімен бейбітшілік пен сыйластықта өмір сүре алатын адамның тұлғасын
қалыптастырумен анықтайды [11].
Этнолингвистикалық тұғыр көп мәдени тәрбиені көршілес мәдениет
өкілдерімен және кеңістікте балалар мен жасөспірімдердің әмбебап
құндылықтарын қалыптастыру дағдыларында жас ұрпақты таныстыру аясынан
өзара іс-әрекет етуде шектейді [12].
Бірқатар авторлардың (Н.Д. Гальскова, Э. Соколова) басқа мәдениетті,
басқа өмір сүру жолын қабылдауға дайындықты толеранттылық танытумен
байланыстырады, өйткені адамдардың өзара төзімділік көрсетуі – түрлі ұлт
адамдарының жаушылдығына қарсы тұрады [13, 14].
Көп мәдениетті тәрбиенің барлық анықтамаларында оның мәнінің толық
ашылуына толық мүмкіндігі бар. Біздің түсінігіміз бойынша көп мәдениетті
тәрбие – мәдениет құраушы құндылықтарды игерудің мақсатқа бағытталған
ізгілендіруші үдерісі ретінде мәдени-плюралисттік орта жағдайында
тұлғааралық біріккен іс-әрекетті дамыту қабілетін қарастыратын басқа мәдени
құндылықтарға бейімделу.
Алуан түрлі ғылымдар – философия, психология, жаратылыстану,
мәдениет – өз міндеттеріне сәйкес әрбір жеке тұлғаның мәселесін қарастырады,
осы тұжырымдамаға өз түсінігін береді. Жалпы ғылыми ұғым – «тұлға» деп
айтуға болады. Біздің ойымызша, Г.К. Селевконың жеке тұлға туралы
тұжырымдамасы осы біздің зерттеу тақырыбына ең тығыз сай келеді «Тұлға –
әлеуметтiк рөлдерді атқаратын мінез-құлық актілерінің жиынтығы, әлемді
түсіну және өзіміздің оған қатынасымыз, әлеуметтік маңызды қасиеттерінің
жиынтығы, қарым-қатынас жүйесінің әлемде және өзіне қатысты – адамның
психикалық, рухани мәні, жалпылама сапа жүйесіне түрлі қызмет көрсететін,
және т.б. жүйелік талаптар, дағдылар жиынтығы, шығармашылық қабілеттері
[15, 16, 17].
Мектеп жасына дейінгі балалардың әлеуметтік тәжірибе, қызығушылық
және психикалық-физиологиялық даму ерекшеліктерін назарға ала отырып,
«мектеп жасына дейінгі балаланың көп мәдениетті тұлғасы» деп – туған
өлке жайлы, оның материалды және рухани мәдениеті, өнері, әдебиеті, өз елі
мен алыс және жақын халықтардың салт-дәстүрі, күнделікті өмір мен қоғамда
мінез-құлық нормаларын және оларды ұстана білетін, алған білімі мен
көзқарасын өз тұрмысында қолдана алатын элементарлы түсінігі бар мектеп
жасына дейінгі баланы айтуға болады. Басқаша айтқанда, көп мәдениетті

13. 13
тәрбиенің мектепке дейінгі педагогикадағы мақсаты ретінде осы айтылған көп
мәдениетті тұлғаны қалыптастыру деп қарастыруға болады.
Көп мәдениетті білімнің мақсаты бүгін көп мәдениетті ортада белсенді
және тиімді тұрмыс жасайтын, басқа мәдениеттерді құрметтеу мен сезінуде
дамыған түсінігі бар, түрлі ұлт, нәсіл, наным-сенімдері бар адамдармен
татулық пен түсіністікте тұра алатын адам қалыптастыру.
Көп мәдениетті тұлғаны қалыптастыру идеясы әрқашан қазақтың
халықтық педагогикасында аталып келген. Қазақстанның көп мәдениетті білімі
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев және т.б. ағартушы-ғалымдар
ойларына негізделген.
Қазақ топырағында этномәдени білім идеясының туын алғаш көтерген
Ш.Уәлиханов. Ағартушы этномәдени білім беру мазмұнында қазақ халық ауыз
әдебиетін жинақтау арқылы балалар мен жастар тәрбиесінің әлеуметтік –
тарихи тәжірибесін әсерлі көрсете білді. Ол: «Халықтың тұрмысы мен әдет-
ғұрпы,- деп жазды, - бәрінен де артық тілден көрініс табады. Өткенді қастерлеу
және аңыздардың молдығы – терістік және Орта Азия көшпелі халықтарының
ерекше қасиеті. Қазақ тілінде араб тіліндегідей жасама бояу сөздер жоқ, ол
нағыз таза тіл» [18].
Ы.Алтынсариннің пікірінше, оқу-тәрбие процесінде халық
шығармашылығын пайдалану балаларды ата-баба салт-дәстүрлерін сыйлауға,
адамдардың ойлары мен әрекеттерін дұрыс түсінуге үйретеді, адамгершілік
сапаларының, эстетикалық талғамдарының және т.б. қалыптасуына септігін
тигізеді. «Қазақ баласы ортаны ғылыми танып-білмеді; алайда ол өзін қоршаған
табиғат құбылыстары туралы көп білді, Сарыарқа даласында жақсы бағыт ала
білді; ол атқа жақсы шапты, садақтан дәл атты, аңшылыққа, ақындар айтысына
қатысты; ертегішілерді тыңдады. Қазақ баласы ұтқыр мақалдарды, ертегілерді,
жұмбақтарды, ойындарды, адамгершілік үйретулерді қабылдап, естерінде
сақтады».
Абайдың көп-мәдени білім беру идеяларындағы басты нысана - «Атаның
баласы болма, адамның баласы бол... жақсы көпке ортақ, пайдаң еліңе, халқыңа
тисін», – деген гуманистік ой-пікірді қуаттау болды [19].
Білім беру аясында көп мәдениетті тәрбиелеу мәселесі бүгінгі күні өзекті.
Бұл Қазақстан Республикасының егемендігінің орнауы, тұрғылықты халықтың
этномәдени ерекшеліктері мен жарты ғасырлық адамдардың өз тілі мен
тарихынан жаттануына әкелген білім беру жүйесімен байланысты.
Қазақстанның көп мәдениетті білімі этнографтардың (Ж. Артықбаев, Ю.В.
Бромлей), тарихшылар (М. Козыбаев, М. Муканов), әлеуметтік философтар
(Ж.М. Абдильдин, 3. Мукашев, А.Н. Нысанбаев), этносаясаткерлер (И.
Кушербаев), этномәдениетшілер (Ж.К. Каракозова, А. Сейдимбеков),
этнопсихологтар (Н. Джандильдин, К.Б. Жарықбаев, Ж.И. Намазбаева, В.К.
Шабельников), этнопедагогтар және әлеуметтік педагогтар (Ж. Асанов, К.Б.
Болеев, С.К. Калиев, К.Ж. Кожахметов) және т.б. ғалымдардың ойларына
негізделген [20, 21].

14. 14
Көп мәдениетті білім – балалардың басқа мәдениеттер, дәстүрлер, өмір
сүру салты, халықтардың рухани құндылықтары туралы білімді игеруге;
жастарға жат мәдениеттік жүйелерге сыйластықты тәрбиелеуге мүмкіндік
беретін және келешек ұрпақтың этникалық барабарлықтарының артуына
жағдай жасайтын заманауи білімнің маңызды құрамдас бөлігі.
Э.Д. Сулейменова айтуынша, үш тілділік, Қазақстанның тілдік
жағдайының айтарлықтай және сөзсіз сипаттамасын бейнелейді. Ол қазақ,
орыс, ағылшын тілдерінің белсенді қатысуымен іске асып отыр. Қазақ, орыс,
ағылшын тілдеріндегі құзыреттілік болашақ биік әлеуметтік және кәсіптік
жетістіктерге мүмкіндік беретін бірнеше тілді білудегі кәсіптік және
тәжірибелік қажеттіліктің табиғи көрінісі [22].
Тәуелсіз елімізде оқушыларға этностық-мәдени білім берудің әдіснамалық,
теориялық және практикалық мәселелерін шешуде «Қазақстан
Республикасындағы этникалық-мәдени білім» тұжырымдамасының маңызы зор
болды.
С. Қалиевтың «Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен
тарихы» еңбегін қазақ этнопедагогикасы тарихын бір жүйеге келтірген тұңғыш
құнды зерттеу деуге болады [23].
Қазақ этнопедагогикасының әдіснамалық-теориялық мәселелерін терең
қарастырған ғалым К.Ж. Қожахметов этнопедагогиканың бағыттау негізі
педагогиканың әдіснамасы екенін ашып көрсетсе, қазақ этнопедагогикасының
ғылыми-теориялық, әдіснамалық негіздерін қалаушылардың бірі ғалым С.А.
Ұзақбаева халықтық педагогиканы халық бұқарасы білімінің, іскерліктері мен
дағдыларының жиынтығы ретінде мектептегі оқу-тәрбие процесінің
әдіснамалық негізі тұрғысынан қарастырған.
Н. Елікбаев қазақ халқының ұлттық психологиясының қалыптасуы мен
заңдылықтарын, оның өзіндік табиғатын, құрылымын, тарихы мен әлеуметтік-
мәдени негіздерін анықтай келе, тарихи сана мен ұлттық мәдениет – ұлт
рухының өзегі, қазақстандық патриотизм мен ұлттық тәрбие – рухани
топтасудың тірегі екенін, елімізде этникалық қарым-қатынас мәдениеті мен
келісімін жетілдіру арналарын анықтаған.
Л.М. Гитихмаева «көп мәдениетті білім тек мәдениеттердің диалогы,
адамдар қоғамдарының арасындағы байланыс орнату ғана емес, бұл қарым-
қатынас, басқа мәдениеттің ерекшелігіне үңілу, басқа мәдениеттің көріністеріне
деген саналы әрекет ету білігі және сонымен қатар өзіндік мәдениетті дамыту,
өзіндік руханилықты байыту. Мақсаты тұтастай өзіндік мәдениет деңгейін:
қатынас жасау мәдениеті, сөйлеу мәдениеті, ақыл еңбегі мәдениетін дамыту
болып келетін қазіргі таңдағы Қазақстандағы жайт – көп мәдениетті тұлғаны
тәрбиелеуге идеалды сәйкес келеді» деп жазды.
Көп мәдениетті білімнің мазмұны көп аспектілі және пәнаралықтың биік
деңгейімен ерекшеленеді. Ол өз кезегінде үш тілді білімнің мәселелерін
гуманитарлық, жаратылыстану, көркем-эстетикалық оқу пәндері және бөлек
халықтардың тарихы мен мәдениеті бойынша арнайы курстарының
мазмұнында қарастыруға мүмкіндік береді.

15. 15
Көп мәдениетті білім қағидаларының оқу материалдарында бейнелену
белгілеріне келесілер жатады:
- гуманисттік идеялардың бейнеленуі;
- әлем халықтары мен Қазақстанның этникалық топтарының мәдениетінің
өзіндік сипаты мен ортақ элементтерінің сипттамасы;
- жаһандану үдерісінің ашыла түсуі, заманауи жағдайда елдер мен
халықтардың біріккен байланыстарының күшейе түсуі;
- мәдениеттердің біріккен әрекеті мен әсерінің көп түрлі формаларының
айқындалуы.
Ел президенті Н.Ә. Назарбаев ұлттық білімнің алдына биік мақсат қойды.
Білім беру бәсекеге қабілетті, жоғары сапалылыға айналуы қажет. Қазақстан
мектептерінің түлектері өз білімдерін шет елдік ЖОО-да жалғастыра алатындай
дәрежеге жетуі қажет.
Көп мәдениетті білімнің міндеттеріне келесілер жатады:
- мәдениет пен көптүрлі мәдениет туралы түсінік қалыптастыру;
- Қазақстанда тұрып жатқан халықтардың мәдени құндылықтарына
ортақтасу;
- Қазақстандық мәдениетке деген жағымды құндылықты бағдарлар
қалыптастыру;
- мәдени айырмашылықтарға деген жағымды қатынас қалыптастыру;
жағымсыз этно-әлеуметтік таптаурындардан айырылу;
- әртүрлі мәдениет өкілдерімен жемісті қатынас жасаудың біліктері мен
дағдыларын дамыту;
- ұлтаралық қатынас жасаудың мәдениетін қалыптастыру.
Қазақстанда оқушыларға этномәдени білім беру теориясының негізін
қалаған Ж.Ж. Наурызбай Қазақстан Республикасында балаларға этномәдени
білім беру тұжырымдамасы мен моделін, тіл саясаты тұжырымдамасын
ұсынып, балаларға этномәдени білім берудің ғылыми-теориялық негіздерін,
мақсаты мен міндеттері, құрылымы мен жүзеге асыру принциптерін айқындап
берген.
Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бері Қазақстанның білім беру жүйесі мен
педагогикалық ғылымы (үшінші кезең) әлемдік білім кеңістігінен өз орнын
алып, қарқынды дами түсуде.
Этномәдени білім беру бағытында төмендегідей игілікті істер атқарылды:
- оқу құралдары мен оқулықтар, ұлттық тілдегі терминдер сөздігін шығару
ісі жалғасуда;
- балалар үшін мәтіні үш тілде қатар берілген суретті кітаптар
шығарылуда;
- тілашарлар мен тілді өздігінен үйренетін кітапшалар шығарылуда;
- радио мен теледидардан тіл курстары мен ел, жер тарихынан мағлұматтар
беретін хабарлар берілуде Президент Н.Ә.Назарбаевтың тапсырмасына сәйкес
қазақ тілінде «Балапан», «Мәдениет», «Білім арнасы» т.б. телеарналары
ашылды;

16. 16
- мемлекеттік тіл мен басқа этникалық топтар тілін дамытуға бағытталған
әдістемелік оқу құралдарын шығару ісі жалғасуда;
- жалпы білім беретін мектептерде «Қазақстан халықтарының тарихы мен
әлем тарихы», «Қазақстан халықтарының мәдениеті мен әлем мәдениеті» т.б.
біріккен курстар енгізілуде.
Мұның барлығы көпұлтты мемлекетімізде этномәдени білім беру
проблемаларын өз мәнінде шешіліп жатқандығының айғағы. Ал бұл, өз
кезегінде Қазақстан Республикасында этникалық-мәдени және мемлекеттік
сәйкестілікке қол жеткізеді.
Үш тілділік қазіргі көп мәдениетті әлемнің бүгін ең маңызды факторына
айналуда. Біздің елімізде қазақ тілі – әлемдегі түркі тілдер жүйесінің ең байы,
орыс тілі – мемлекеттік тілмен бір деңгейде қолданылатын ұлтаралық қатынас
тілі және ағылшын тілі – біріккен ұлттардың іскерлік қатынас, ғылым тілі,
жаһандық тіл үйретілуде.
Шет тілдерін оқыту саласындағы мемлекеттік білім беру саясаты
Қазақстан аумағында үш тілділікті дамытудың маңыздылығын мойындауына
негізделген.
Төзімділік (толеранттылық) тәрбиесін өмірінің алғашқы жылдарынан
бастау керек, және жетекші рөл мұғалімдерге тиесілі. Олар фольклор, халықтық
және сәндік өнер, әдебиет, туған жердің және басқа халықтардың қоршаған
орта құралдарын, аумағын мекендейтін халықтардың мәдениетімен таныстыру
процесінде төзімділік рухында мектеп жасына дейінгі балаларға біліммен
байланысты бағдарламаларды жүзеге асыру қажет деп табылады. Балалардың
түрлі халықтардың мәдениетін тануы процесінде тұлға ретінде өзіне және басқа
да адамдарға көзқарасын қалыптастырады, және ұлттық бірегейлігінің әмбебап
маңыздылығын атап көрсетеді.
Осы міндеттерді іске асыру мақсатында, көп мәдениетті білім беру
мазмұны мынадай талаптарды қанағаттандыруы тиіс:
-материал-гуманистік идеяларды қамтуы қажет;
-Қазақстан және басқа да елдердің халықтарының мәдениетінде айрықша
бірегей ерекшеліктерге сипаттама беру қажет;
-бейбітшілік пен келісімде өмір сүруге мүмкіндік беретін ортақ
элементтердің Қазақстан халықтарының дәстүрлер мәдениетін ашып көрсету;
-балаларды туған мәдениетпен – қазақ және әлем мәдениетімен таныстыру
қажет [24].
Осы айтылған мақсаттан мектеп жасына дейінгі балалардыды көп
мәдениетті тәрбиелеудің келесідей міндеттері туындайды (Сурет–1): Қазақстан
мен әлемдегі мәдениеттің алуан түрлілігі туралы балалардың көзқарасын
қалыптастыру; мәдени айырмашылықтарға жағымды қатынасын тәрбиелеу; әр
түрлі мәдениет тасымалдаушыларымен жемісті іс-әрекет ету қабілеті мен
дағдысын дамыту; балаларды ынтымақтастық, толеранттылық, гуманисттік
ұлтаралық қатынасқа тәрбиелеу.
Түрлі халықтардың мәдениетіне мектеп жасына дейінгі балаларды
таныстыру проблемасы әрқашан зерттеушілердің назарында (М.И. Богомолова,

17. 17
Е.Л. Барахсанова, Е.С. Бабунова, С.А Козлова, Т.Ф. Бабынина, В.Д. Ботнарь,
Л.Д. Вавилова, Э.Ф. Вертякова, Н.Г. Капустина, Т.А. Куликова, И.И. Невежина,
И.А. Махнева, Э.К. Суслова, Т.В. Черник, JI.C. Ядрихинская және т.б.).
Сурет–1. Мектеп жасына дейінгі балалардың көп мәдениеттілігін
қалыптастырудың міндеттері.
Е.С Бабунова зерттеулерінде [25] тұтас дәстүрлі отбасында орыс
мәдениетіне қызығушылық қалыптастыру үшін оңтайлы жағдайды анықтау
қажет болды. Алғаш рет балалар мүдделерін қалыптастыру орыс дәстүрлі
мәдениет отбасы мүмкіндігін анықталды; Ресей дәстүрлі мәдениетінің отбасына
балалардың ерекше мүдделерін зерттеу; оны қалыптастыру мазмұны мен
әдістемесін негізделген, және мектеп жасына дейінгі бастапқы тарихи білімді
меңгеру мүмкіндігін дәлелдеді.
Е.С Бабунова зерттеулерінің мақсаты орыс халқының баланың мәдениет
әлеміне «батыру» және қызығушылығын дамыту үшін қолайлы жағдай жасау,
әсер жасауды қоса алғанда, тиімді бағдарламаны әзірлеуге және тестілеуге
болады. Ұлттық мәдениет үшін қызығушылық қалыптастыру баланың жеке
тәжірибесіне емес, ақылына бағытталған материалдан басталады.
Е.И. Корнеева [26] сияқты Е.С. Бабунова зерттеуі балалардың Орыс
халқының мәдениетіне халықтық серуен және ойын-сауықтарына
таныстыруына негізделген. Эксперименттік жұмыс эмоционалдық және
танымдық материал үстем мақсаттарына «конденсациясы» әдісімен
негізделген. Бұл техниканы С.Л. Козловамен әзірленді және С.Н. Морозшок
аппробациядан өткізген. Назар тек балалардың белсенді қатысуымен келеді,
Қазақстан мен әлемдегі
мәдениеттің алуан түрлілігі
туралы балалардың
көзқарасын қалыптастыру
мәдени айырмашылықтарға
жағымды қатынасын
тәрбиелеу
әр түрлі мәдениет
тасымалдаушыларымен
жемісті іс-әрекет ету
қабілеті мен дағдысын
дамыту
балаларды ынтымақтастық,
толеранттылық, гуманисттік
ұлтаралық қатынасқа
тәрбиелеу

18. 18
бірінші кезекте, ақпарат функциясы, түсініп орындау, маусымдық халықтық
серуен ұйымдастыру, сәндік кескіндеме, музыкалық және ауызша фольклорға
кіріспе жасап, күнделікті өмірде қалған басым мақсаттар айналасында орыс
мәдениетімен таныстыру болып табылады.
В.Д. Ботнарь [27] өз зерттеулерінде Молдова халық ертегілерін балалар
мен басқа адамдарға оң эмоциялық қарым-қатынас қалыптастыруға ықпал,
ұлттық, сондай-ақ әмбебап моральдық құндылықтарға ғана емес, балаларды
таныстыру құралы ретінде көрсетеді. Ертегілер мазмұнының ойындары-
драматизация ертегі суреттердің неғұрлым эмоциялық қабылдауға ықпал етті.
Е.Л. Барахсанова жұмысы [28] халық (жұмыс үстелі) ойындары арқылы
Якут халқының мәдениетімен мектеп жасына дейінгі балаларды таныстыру
әдістемесін ашады. Ойындар балалардың бір-біріне достық-зияткерлік дамуы
мен білім беру ұйымының, ұлттық мәдениетін білу қызығушылығының аса
маңызды шарты болады.
Л.Д. Вавилова ғылыми-зерттеуінде [29] Коми республиканың ұлттық
мәдениетімен балабақшаларда мектеп жасына дейінгі балаларды таныстырудың
тиімді педагогикалық шарттарын 4-6 жас аралығынан іріктеуге бағыттаған. Ол
үшін өнер және қолөнер, ауызша және музыкалық фольклор таңдалды. Кезең-
кезеңмен дамыған педагогикалық технология ұлттық мәдениет қолжетімді
мазмұнына балаларды таныстыру мектеп жасына дейінгі балалардың тәуелсіз
және шығармашылық іс-әрекет арқылы Коми ұлттық имиджін, көрінісін,
сипаттамаларын мүмкіндігін ашты. Бұл Коми халқының ұлттық сипаттағы оң
мүмкіндіктерін біріктіретін ересек (Марпида әже) сипатын аккультурация
процесіне енгізуге ықпал етті.
Л.М. Захарова зерттеуінде [30] ХХ ғасырдың екінші жартысында ұлттық
педагогика түрлі ұлт халқына арнаған мектеп жасына дейінгі балалардың
қалыптастыру мәселесіне оң көзқарасын арналған. Зерттеушілер азаматтық
білім беру мәселесі, әлеуметтік сезім, басқа халықтармен бауырлас қарым-
қатынастармен тығыз балаларды адамгершілік білім беру және адам
құқықтарын жүзеге асыруға қатысы бар деп белгілеу мүмкіндігіне ие болды.
Н.Г. Капустина зерттеулерінде ұлтаралық тәрбиенің үш деңгейі [31]
анықталған: танымдық деңгейде – әлемдегі мәдениеттер әртүрлілікті білу және
түсінуді қалыптастыру; орнату деңгейде – нанымына, сезім, әдептілік болып
табылатын мазмұны, төзімділік, адамдардың моральдық қамтуды бағалау ғана
емес, ұлттық және этникалық белгілері бойынша; мінез-құлық деңгейі –
ұлтаралық қарым-қатынастардың жоғары деңгейін сипаттайтын белгілі бір
әдеттер құрайды.
Т.В. Черник жұмысы осы мәселеге арналған [32]. Білім беру процесінің
бірлігі мен тұтастығы мынадай қағидаларды сақтауды талап етеді: қарым-
қатынас мәселелері, білім беру құралдары мен әдістері, балалар қызметінің әр
түрлі өзара іс-әрекетін ұйымдастыру, оқытушылар, мекемелер мен отбасы күш
бірлігі қарым-қатынастардың мәдениетін қалыптастыру.
Баланың тұлғасына жаңа көзқарас: қадір-қасиеті мен жауапкершілік,
құрметтеуге қабілеті мен өзін-өзі бағалау шығармашылық тұлғасын-еркін білім

19. 19
беру, өздерін түсіну, олардың өмірлік қажеттіліктерін және басқа да адамдарды
«сезу» С.А. Козлованың тұжырымдамасында жүзеге асырылады [33]. Адами
және ұлттық құндылықтарға бағытталған әлемдік сананың қалыптасуы, білім
беру, әлеуметтендіру бөлігі болып табылады. С.Л. Козлова әзірлеген қоғамдық
әлемге баланы қатыстыру «Мен – Адаммын» бағдарламасы өзінің мазмұны
мен бағытына барлық адамзатқа ортақ проблемаларды шешеді, ұлттық,
азаматтық, әлемдік білім тәжірибесі мектепке дейінгі мекемелер үшін бағалы
нұсқаулық болып табылады.
Біздің ғылыми-зерттеу жұмысымыздың тақырыбына Э.Ф. Вертякованың
билингвизм жағдайында көркем және шығармашылық қызметін ұйымдастыру
туралы жұмысы жақын. Ол мектеп жасына дейінгі балалардың этникалық және
мәдени дамуының негізгі өлшемдерін анықтады: этникалық топтың (ұлттық
мерекелер, салт, дәстүр, ұлттық ойындар) бағытында тұрақты оң көзқарас;
эмоционалдық көрінісі және сұлулық пен бірегейлігі ұлттық мәдениетті,
эмоциялар орындау арқылы тыңдауға және қарым-қатынас қабілетін және
ұлттық белгісі мен суреттердің сипатына оң реакция; сәндік және сындарлы
ұлттық элементтерін пайдалану; ана тілін игеру, басқа тілдерді [34] игеру.
М.И. Богомолова өз жұмыстарында түрлі мәдениеттер өкілдерінің өзара іс-
әрекет дағдыларын дамыту мәселесі, балалардың туған жер тарихы мен
географиясын оқу процесіне шешіледі деп көрсетті. «Мектеп жасына дейінгі
балалар үшін Татарстан туралы» кітаптар сериясы [35, 36] балабақшаның ең
жас тобынан бастап балалармен жұмыс әдістемесін ашады. Түрлі халықтардың
ертегілерін оқып әр түрлі ұлт құрдастарымен және ересектермен бірлескен
сапарлар, экскурсиялар, спорт күнделікті байланыс көзайымы және достық
қарым-қатынастарды дамытуға ықпал етеді. Автор ойынша, балаларды ұлттық
мәдениетке жақындастыруды ерте жастан олардың туған жеріне
қызығушылығын иіру үшін, туған жер мәдениеті мен өмірі, дәстүрлеріне
таныстырудан бастау керек. Бұл жұмыста жоспарлануы тиіс, алдыңғы
қадамдарда игерген білімі мен балалардың жинақталған тәжірибесін назарға
алу керек. Кітапта болашақ жоспарлары, мәтіндер мен фольклор мен авторлық
жұмыстардың жиынтықтарын, орыс-татар сөздік минимумдарын қамтамасыз
етеді.
Автордың өзге де жұмыстарында түрлі халықтардың мәдениеттеріне
балаларды таныстыруда қызығушылық құру және дамытуда білім беру негізгі
құралдарын әзірледі: тікелей және жанама байланыс; балалар әдебиеті; көркем
суреттер, иллюстрациялар; фольклорлық; халықтық музыка; ойын;
ойыншықтар; мерекелер, әндер мен өлеңдер бар таңертеңгіліктер, ұлттық
қуыршақтар.
Ұлтаралық диалог этикасының жаңа жолдарын Э.К. Суслова [37] қамтиды.
Ол халықаралық диалог қалыптастыруға мүмкіндігінше ертерек кірісу керек
деп атап көрсетті, басқа ұлт өкілдеріне адамгершілік қалыптастыру тезірек
басталса, ол соншалықты көп тұрақтылыққа ие болады. Э.К. Суслова
«Балаларды ұлтаралық қатынас этикасына тәрбиелеу» нұсқаулығында мектеп
жасына дейінгі баланы тәрбиелеуге болатын түрлі халықтарға ортақ рухани

20. 20
және моральдық қасиеттеріне баса назар аударады. Автор келесідей жоспарлау
принциптерін белгілейді: жергілікті жағдайларды зерттеу; балаларға тәрбие
беру мен оқытудың түпкілікті мақсаттарын анықтау; балабақша мұғалімдері
мен ата-аналардың бірлескен шараларын ұйымдастыру; мектеп жасына дейінгі
балалардың жас және жеке ерекшеліктерін зерттеу және қарастыру.
Т.Ф. Бабынина орыс, татар, чуваш, удмурт [38] ұлттық мәдениеттеріне
таныстыру барысында мектепке дейінгі ересек топ балалардың тұлғасын
қалыптастыру бойынша зерттеу жүргізді. Танымдық, шығармашылық-әрекеттік
аудандарда және өзін-өзі тану аясында бірлікте қарастырғанда, ол мәселені
шешу тиімділігі оқу процесіне өзара-байланысты ұлттық мәдениеттерді
оңтайлы интеграциялаумен байланысты екенін дәлелдеді.
Шет тілін оқыту процесінде шетел тілі мәдениетімен мектеп жасына
дейінгі балаларды тәрбиелеу бойынша біздің ғылыми-зерттеу жұмысымыздың
тақырыбына үндесетін жұмыстар: Н.А. Малкинаның [39] ертегі негізінде, И.А
Махневаның [40] білім беру ойын технологиясын жүзеге асырылып автордың
әзірлеген ойындарының ерекше жиынтығы, И.И. Невежинаның [41] ұлттық
балалар музыкалық мәдениеті.
Балабақшадағы көпмәдениетті білім беруді ұйымдастыруда ересек топ
балалардың негізгі іс-әрекеті – ойындар, есте сақтау, ойлау, қиял қабілеттеріне
қолдау жүргізіледі. Дәстүрлі әдістер (әңгіме, сауалдасу, түсіндіру, жаттығу) өз
халқының және шет елдердің өмір сүру, тұрмыс-салт, өмірімен балаларды
таныстырудың көрнекі әдістері, ұлттық мәдениеттің ауызша және музыкалық
фольклорын сіңіруге көмектеседі. Дәстүрлі емес нысандары әрбір ұлттық
мәдениеттің бірегейлігін балаларға таныстыруға және түрлі халықтардың
мәдениетіне жақындатуға арналған. Түрлі ұлт адамдарына достық сезімдері мен
қарым-қатынастары бірнеше халықтар туралы білімдердің белгілі бір ауқымын
балалардың меңгеруі арқылы тәрбиеленуде: олардың әрқайсысының
тұрғылықты орны, бас қаласы, туған жер, климаттық, тарихи, табиғи қоршаған
ортасы мен өлкесі, республикасы, (түрлі еліміздің әр өңіріне тән) еңбек түрі,
күнделікті өмір (тұрғын үй, тұрмыстық заттар, ұлттық тағамдар), туған және
туған емес тілдер туралы, фольклорлық (ірі және шағын халықтық, ән, би,
ұлттық киім, сәндік және шет елдердің қолданбалы өнер түрлі жанрлар, көркем
әдебиет жұмыстары), адамдардың жоғары моральдық қасиеттері, түрлі ұлт
адамдарымен олардың достық қарым-қатынастары [42].
М.И. Богомолова мен Э.К. Суслова зерттеулерінде балалардың
қызығушылығы өз елінің халықтарына, ең жақын ұлттық ортаға оңай
қалыптасатыны дәлелденді. Осыған оқу-тәрбиелеу жұмысы ғана емес, сондай-
ақ бүкіл қоршаған шындық ықпал етеді. Халықтар достығы қоғамдық
қызығушылық сипатын қалыптастыру ұзақ және күрделі процесс. Балалардың
сезіміне, олардың қиялына неғұрлым терең әсері [43, 44] бар болуы тиіс.
Білім берудің мәдениет қалыптастырушы қызметінің артуын оның ағарту
құралынан мәдениетті дамыту механизміне айналуы тиіс әлем мен оның
ішіндегі адам көрінісін қалыптастырудың әдісіне айналу керектігін Я.М.

21. 21
Колкер мен Е.С. Устинова [45] атап көрсетті. Бұл қайта бағдарлау білім
берудегі шет тілдерін игеруге де қатысты.

22. 22
Сурет–2. Мектеп жасына дейінгі балаларды көп мәдениетті тәрбиелеудің үлгісі.

23. 23
Шет тілді білім беру үдерісіне көп мәдениетті компонентті енгізу
маңыздылығы мен негізділігі бұрыннан бері әлем зерттеушілерімен танылуда
[46, 47, 48].
И.Е. Пассов бұл тұжырымдамасын жалғастыра дамыта отырып, ол білім
беру формуласын ұсынады: мәдениет арқылы тіл мен тіл арқылы мәдениет.
Оның айтуынша, осы білім беру процесінің механизмі мәдениеттер диалогы
қолдауымен коммуникативтік болып табылады [48].
Осылайша, зерттелуші проблема бойынша әдебиеттердің теориялық
талдауда келесідей жайт анықталды: ұлттық мәдениетпен таныстырудың
баланың тұлғасын қалыптастыру тұрғысынан әлеуетке ие екенін көрсетті.
Дәстүрлі компоненттерін қамтыған ұлттық мәдениеттің әлеуеттілігі: тікелей
және жанама байланыс; фольклорлық, музыкалық фольклор, халық ойындары
мен шет елдердің өнері және қолөнері, салт-дәстүр; ұлттық ойыншық; ойын;
мерекелер және шет елдердің әндері мен өлеңдері бар таңертеңгіліктерден
тұратыны анықталды. Алайда, қазіргі уақытта, мектепке дейінгі көпұлтты
тұлға құру мақсатында түрлі халықтардың мәдениетімен жақындастыру
проблемасы жеткілікті көрініс алған жоқ. Трилингвизм мәдениетін көтермелеу
ерекше рөлі түрлі лингвистикалық және этно-мәдени қауымдастықтар
халқының және шет елдердің тілдік әлемнің (мәдениетінің) арасында өзара
түсіністік туралы тілдік білім үйренуге өз халқының нақты құралы
мәдениеттермен танысу үдерісі ретінде беріледі.
Ғылыми әдебиеттер талдау нәтижесінде біз мектеп жасына дейінгі
балаларды көп мәдениетті тәрбиелеудің моделін әзірледік (2-сурет).
Мектепке дейінгі көп мәдениетті тұлға қалыптастырудың заңдылықтары,
міндеттері, қағидалары, ықпалдары мен құралдары, әдістері мен тәсілдері,
нысандары теориялық тұрғыда сараланып, нәтижесінде, мектеп жасына дейінгі
балалардың көп мәдениетті тәрбиелілігінің көрсеткіштері анықталды: туған
елінің мәдениеті мен алыс және жақын елдердің мәдениеті туралы
түсініктерінің болуы; патриоттық сезімдерінің болуы; басқа елдердің
мәдениетіне қатынасын сезінуі; толеранттылық сезімінің болуы – қалыптасқан
көп мәдениетті тұлғалылықтың нәтижесі.
Тіл мәдениетпен өте тығыз байланысты: мәдениетпен қатар өседі, дамиды,
көрініс табады. «Тіл-мәдениет көрсеткіші», – дейді А.А. Леонтьев. Сондықтан,
біз зерттеу жұмысымыздың келесі тарауында мектеп жасына дейінгі
балаларына үш тілді білім беру үдерісінде көп мәдениетті тұлға
қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктерін
қарастырамыз.
1.2 Мектеп жасына дейінгі үш тілді білім беру үдерісінде көп
мәдениетті тұлға қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
мүмкіндіктері
1999 жылы ЮНЕСКО Бас Конференциясы қабылдаған қаулысы білім беру
саласында кем дегенде үш тілде, атап айтқанда ана тілін, аймақтық немесе

24. 24
ұлттық тілі және халықаралық тілді пайдалануды білдіретін «Көп тілді білім
беру» терминін қабылдады.
Көп тілді білім беру – білімі мен дағдыларынан, тілдік пен сөйлеу
әрекетінен көрініс табатын адамзат «фрагменті» әлеуметтің маңызды
тәжірибесі ретінде бірнеше тілді бір мезгілде шебер қолданатын, көп тілді адам
ретінде жеке тұлғаның оқыту және дамытудың мақсатқа бағытталған,
ұйымдасқан, нормаланған үштұтас процесі болып табылады.
Шет елдік педагогтар, психологтар, лингвисттер, көрнекті қоғам
қайраткерлері ерте жастағы үш тілділіктің мүмкіндіктеріне түрліше баға берді.
Әлемдік тәжірибе бойынша, балаларды шетел тіліне оқыту туралы көзқарастар
түрлі уақытта өзгеріп отырды.
Эллинизм дәуірінде (б.з.д.IV-б.з.IV) грек тілі үстем болды. Сол заманның
сақталып қалған жазба деректеріне сүйенетін болсақ, оның ішінде ең алдымен
рим педагогы Марк Фабий Квинтилианның «Шешеннің естелігі туралы» атты
шығармасында жеті жасқа қарай баланың туған тілінен басқа екі тілді – грек
және латын тілдерін біліп шығуы керектігі болғанын біле аламыз.
Квинтилиан екі тілге үйретуді грек тілінен бастап, кейіннен латын тіліне
көшіп, екі тілді қатарлас игеруді ұсынды.
Ежелгі Римнің білім жүйесінде мектептердегі грамматика мен риториканы
оқыту грек тілінде жүрді, кейіннен әдетте үйдегі дайындықтан кейін 12 жастан
бастап оқытатын латындық грамматика мектептері пайда болып, тез уақытта
кең таралып кетті.
Орта ғасырлар кезеңінде Рим империясының құлауынан кейін 476 жылы
латын тілі білім берудің негізгі тіліне айналды. Ол Батыс Еуропа елдерінде кең
таралып кетті. Еуропалық монополизмнің басты идеологиялық күші ретінде
Христиан шіркеуі ғылым, өнер мен білімде басымдыққа ие болды. Осыған
байланысты балаларды 7-10 жастан бастап монастырлер, соборлар, шіркеу
мектептерінде латынды оқытудан басталады. Мектеп бағдарламаларынан туған
тілдің алынып тасталуы мен туған тілге сүйенуден бас тарту ұлтаралық тілді
игеру үдерісін діни догмалардың пайдасына механикалық және мағынасыз есте
сақтауға айналдырып, оқушыларға үлкен қиыншылықтар алып келді.
XIV ғасырда мәдениет саласында үлкен төңкеріс – Қайта өрлеу дәуірі,
немесе Ренессанс басталады. Адамзатты жер бетінде ең басты құндылыққа қою
білім тілін таңдау мәселесіне қатынасты түбегейлі өзгертті. Осы кезеңге жаңа
таптың – буржуазияның тууы жатады, ол қоғамда жетекші саяси күшке
айналады. Христиан шіркеуі өмірдің салаларында оның ішінде білім беру
саласында негізгі орындарын жоғалтады. Оқытудың авторитарлы ұстанымы
біртіндеп гуманисттік бағытпен ауысады, туған тілдің рөлі арта түседі. Қайта
өрлеу дәуірінің соңына қарай Еуропа елдерінде бастапқы оқыту туған тілде
жүргізілді.
Капиталистік-экономикалық қатынастардың дамуы мемлекеттер
арасындағы байланыстың кеңеюін қажет етті және шетел тілдерін оқуды
өзектендірді. XVI ғасырда испан тілі, XVIII-XIX ғ.ғ. – француз және неміс
тілдері, XIX ғ. – ағылшын тілі кең тарады.