'Eenzaamheid' valt in het sociale domein m.b.t. ouderen vaak ten onrechte samen met 'alleenzaamheid'. Het verlangen van ouderen kan op basis van de formule 'eenzaam = alleenzaam' gemakkelijk tekort worden gedaan.

1. Het spreken van het ervaren (2)
Over genoegzaamheid en vrede, eenzaamheid en alleenzaamheid.
Zutphen, 13 juni 2018
==================================================================================
Eenzaam
Wilhelmina, van 1890-1898 onder regentschap en van 1898 – 1948 koningin van Nederland, schreef
na haar regeerperiode als prinses Wilhelmina een ‘heilsboodschap met autobiografische elementen’
onder de titel ‘Eenzaam maar niet alleen’. Een uiterst merkwaardige titel; want volgens de moderne
inzichten is het nog maar de vraag of dat kan: je eenzaam voelen terwijl je niet alleen bent. Als je je
eenzaam voelt, ben je toch altijd ‘ongewenst alleen’?
Eenzaamheid is een steeds urgenter wordend en complex probleem, vooral bij ouderen. De ‘publieke
opinie’ zegt dat de eenzaamheid vaak begint bij het stoppen met werken, bij het wegvallen van een
geliefde of bij het niet meer zo gemakkelijk naar buiten kunnen. En voor je het weet gaan de dagen
voorbij zonder dat ouderen iemand spreken. Het gaat over gevoelens van verlatenheid of het
ontbreken van intimiteit. Eenzame mensen geven aan zich in de steek gelaten te voelen, niet bij
vrienden terecht te kunnen wanneer zij daar behoefte aan hebben, weinig tot geen mensen te
hebben die zij vertrouwen, met wie ze zich nauw verbonden voelen of waar ze op terug kunnen
vallen bij narigheid. Eenzaamheid heeft kennelijk voor ons te maken met de situatie waarin voor het
gevoel: te lang achtereen, met niemand wordt gesproken. Eenzaamheid = alleenzaamheid. Die
eenzaamheid, die met popnagels is vastgeklonken aan de zwijgzaamheid vanwege het verzwegen
zijn/worden, geeft volgens de ambtenarij bij VWS een slecht gevoel. En dat gevoel slaat op zijn beurt
een deuk in de gezondheid van de als eenzaam geëtiketteerde mens. We kunnen vervolgens het
begrip ‘alleen’ verbinden met de situaties waarin de persoon om wie het gaat, zich bevindt en het
begrip ‘eenzaam’ reserveren voor het individuele gevoel dat het alleen-zijn kan oproepen. Met deze
formule (eenzaamheid = alleenzaamheid) is de titel van het boek van Wilhelmina niet meer
merkwaardig. Wilhelmina moest immers aan allerlei verplichtingen voldoen waaraan ze niet kon
ontsnappen. Voor die (mede gezien haar leeftijd) immense opgave stond zij nou eenmaal ‘in haar
eentje’, oftewel ‘alleen’. Zij diende haar ongewenste edoch onafwendbare plichten alleen, in
eenzaamheid, te volbrengen. Ook valt met deze formule het vers in de bijbel (Genesis 2:18) op z’n
plek, waarin staat dat het volgens god niet goed is dat de mens alleen is. Dat gemeentelijke sociale
wijkteams en de socialistische + christelijke politiek niet ophouden om andersdenkenden op grond
van een socialistische of christelijke barmhartigheid menen te moeten verplichten praat- en
bingocontacten met derden aan te gaan, is vanuit de formule ‘eenzaam = alleenzaam en vice versa’
uitstekend te begrijpen.
Bekijken we de woorden ‘eenzaam’ en ‘alleenzaam’. Het achtervoegsel ‘–zaam’ betekent ‘de
hoedanigheid (gesteldheid, eigenschap, functie) hebbend of in de toestand verkerend die in het
voorgaande woorddeel wordt aangeduid’. Als ‘eenzaam’ en ‘alleenzaam’, zoals Wilhelmina, vele
wijkteams en god kennelijk doen, als synoniemen worden gelezen, dan geldt: ‘één = alleen’ en ‘alleen
= één’. Het telwoord ‘één’ is tegelijkertijd het predicatief bijvoeglijk naamwoord ‘alleen’, en
andersom. De common sense zegt echter dat de eenzame mens altijd alleen is, maar dat wie alleen is
zich daarom nog niet eenzaam behoeft te voelen. Zo trekt de common sense al een flinke scheur in
de gesloten formule ‘eenzaamheid = alleenzaamheid’; een formule die als denkfiguur zo
fundamenteel gesloten is dat er geen afwijking van die formule enige kans heeft, anders dan de
goedbedoelde bemoeizucht krachtdadig, zonodig schier gewelddadig, van het vege lijf te houden.
Toch zijn we er met deze common sense nog niet, als we de frase in een filosofisch magazine
doordenken: “Wie zich alleen voelt, is de eenzaamheid liever kwijt dan rijk. Toch kan afzondering ook
heilzaam zijn. We zouden daarom de bewaker van elkaars eenzaamheid moeten zijn.”

2. Iris Hannema weet wat het is om helemaal alleen gedurende een paar maanden een huis in de
Franse Alpen te bewonen als haar partner op een schip de wereld over vaart. Haar alleen-zijn is geen
eenzaamheid omdat ze heeft geleerd om voor zichzelf goed gezelschap te zijn, om in vrede met
zichzelf te zijn, om anderen niet nodig te hebben om zichzelf volmaakt te voelen. Het nieuws, sociale
media, de tv of films passen voor Iris daar niet bij. De verhouding tot zichzelf zet Iris Hannema
centraal. Maar er is veel meer onder de zon. Het alleen-zijn, het zonder gezelschap zijn, is ook geen
punt als de persoon om wie het gaat, genoegzaam en naar volle tevredenheid leeft in de contexten
die hem/haar ter beschikking staan. Niet de verhouding met zichzelf, maar de genoegzame
verwevenheid van de persoon met zijn context(en), kan de grond zijn voor het gewenste alleen-zijn
dat geen spoor van eenzaamheid in zich draagt. Ook die alleenzaamheid is te leren. Juist ouderen zijn
daar prima toe in staat.
Het kernprobleem van sociale wijkteams en god lijkt wel dat zij nog niet hebben geleerd dat mensen
met rust laten de uiting van barmhartige bekommernis kan zijn. De uiting van een bewaker van de
eenzaamheid. De centrale vraag is voor wie het alleen-zijn eenzaamheid in zich draagt en voor wie
niet, omdat de persoon om wie het gaat, in vrede met zichzelf dan wel in genoegzaamheid met de
hem/haar ter beschikking staande contexten het leven leeft.
Gert R. Rebergen
Ervaringenschrijver
Geraadpleegd:
Freddy Derwahl, Kluizenaars. Avonturen van de eenzaamheid. Lannoo/Agora, Tielt, 2001
Iris Hannema, Opgelost in eenzaamheid. Trouw Tijd, 9 juni 2018
VWS, Actieprogramma Eén tegen eenzaamheid. VWS, Den Haag, 19 maart 2018