Prezentacja do referatu wygłoszonego podczas konferencji "W stronę piękna", 8-9 kwietnia 2014, Gdańsk

1. Społeczeostwo. Piękno. Przestrzeo.
O normach, wartościach i praktykach
kształtowania piękna publicznego.
Mariusz Czepczyoski
Katedra Gospodarki Przestrzennej
Uniwersytet Gdaoski

2. Niepojęta potrzeba piękna
• Medycyna, prawo, finanse czy technika to wspaniałe dziedziny, ale
żyjemy dla poezji, piękna, miłości (John Keating, the Welton Academy)
• Przyjemnośd z doświadczania piękna jest częścią rozwiniętej psychiki.
• Piękno, dobro i prawda przez długie wieki z jednej strony wyznaczały w
kulturze europejskiej cel dążenia człowieka,
• z drugiej ujawniały bardzo istotny rys samej rzeczywistości (Jaroszyoski
2002: 9), czyli ją reprezentowały
2

3. Hierarchia potrzeb,
czyli dlaczego akurat teraz zajmujemy się pięknem
• Czas na piękno (po zaspokojeniu innych potrzeb)
• od zaspokojenia potrzeb niedoboru
(fizjologicznych, bezpieczeostwa,
przynależności, uznania)
• do realizacji potrzeb wzrostu
(samorealizacji)
3

4. Chaos wokół piękna:
co jest / może byd piękne?
• Są na ziemi trzy tajemnice, trzy rzeczy niepojęte.
Piękno, sprawiedliwośd i prawda (Simone Weil)
• Piękno jest rozumiane jako coś mistycznego i bardzo
nieokreślonego, a więc łączącego w sobie i filozofię i
religię, i samo życie, z drugiej strony – za Kantem –
piękno jest tylko naszym doznaniem swoistej
bezinteresownej przyjemności. A wtedy pojęcie
piękna, chod wydaje się całkiem jasne, niestety staje
się również nieścisłe (Lew Tołstoj).
4

5. Klasyka: Piękne a Dobre.
Wielka Teoria Piękna i sectio aurea
• Grecy uznawali nie tylko piękne rzeczy, kształty,
barwy, dźwięki, ale również piękno duchowe:
myśli i obyczaje, charaktery i piękne prawa.
• sofiści zwęzili pojęcie, określając piękno jako to,
„co przyjemne dla wzroku i słuchu”
• dobór proporcji i właściwy układ części:
wielkośd, jakośd i ilości części oraz ich
wzajemny stosunek (piękno π).
• Zasada złotego podziału (divina proportio ok.
0,618) jako klucz do wszelkiej harmonii,
opierająca się na obliczaniu, pozwalającym
dany odcinek prostej przeciąd w ten sposób,
aby mniejsza jego częśd miała się tak do
większej jak większa do sumy obu części, czyli
całego odcinka.
5

6. Genetycznie uwarunkowane piękno
• Piękno to doskonałośd, proporcja i blask (Tomasz z Akwinu); to wartośd,
która zawiera w sobie harmonijnośd, umiar, zrównoważenie, które
dociera przedrefleksyjnie i pozaintelektualnie (Gołaszewska 1984).
6
• Darwinowska teoria piękna: doświadczenie piękna
jest jednym ze sposobów, w jakim ewolucja
podtrzymuje zainteresowanie, by zachęcid nas do
podjęcia najlepszej decyzji dla przetrwania gatunku.
Piękno jest narzędziem na odległośd: ewolucja
sprawia, że obiekty wydają się nam piękne, by
roztaczały magnetyzm i przyjemnośd dzięki samemu
patrzeniu. Pierwsze dzieła sztuki (ostrza z St. Acheul)
pełniły podobną rolę jak pawi ogon: wskazywały na
zdolności twórcy: inteligencję, zdolności manualne,
zdolnośd planowania, sumiennośd oraz dostęp do
rzadkich materiałów (Dennis Dutton).

7. Wrodzone piękno krajobrazów
Ludzie na całym świecie, lubią podobny typ krajobrazu, typowego dla
plejstoceoskiej sawanny z kolebki życia ludzi: otwarte przestrzenie,
niewysokie trawy, a pomiędzy nią pochylone drzewa, aby można się
było na nie wspiąd w razie potrzeby. Ważnym elementem jest woda,
ślady życia zwierząt i różnorodna roślinnośd, konieczna jest także
ścieżka lub droga, która niknie w oddali (Dennis Dutton).
7

8. (nie)trwałośd piękna
• Piękno samo w sobie nie istnieje i istnied nie może,
istnieją tylko nasze sądy, i należy znaleźd podstawy tych
sądów (Lew Tołstoj).
• Zmiana poczucia i kanonów piękna w czasie (cywilizacji i
życiu człowieka).
• Jeżeli piękno jest partycypacją w idei (Plotyn),
to wraz ze zmianami idei następuje zwrot
pojmowania piękna (beauty turn): ideały
piękna zmieniają się wraz z ideałami kultury
8

9. Piękno: między naturą i kulturą
• Pluralizacja i demokratyzacja piękna: piękno jako kulturowo
uwarunkowane odczucie osoby doświadczającej, więc piękno rzeczy
istnieje jedynie w umyśle tego, kto rzeczy te ogląda (David Hume),
czyli de gustibus non est disputandum
• Upodobanie piękna jest wrodzone, ale podlega zmianom
wynikającym z wychowania i doskonalenia (kultury)
9

10. Dylematy praktyk pięknotwórczych
• Klasowośd / kastowośd piękna
• Projektowanie i zmiennośd gustów:
między estetykami czasów
– Wczoraj: powielanie wzorców,
piękno masowe obliczone na
aplauz masowego odbiorcy,
łatwośd przekazu, udawanie i
płytka jednoznacznośd
– Dzisiaj: często banalne i
nijakie
– Jutra: awangardowe
(byd może), prowokacyjne,
niezrozumiałe (często),
ślepa uliczka 10

11. Semiotyka piękna
• Pojęcie kultury opiera się na znaczeniach społecznych (Steward Hall)
• Piękno jako język kultury, który nie jest neutralnym medium tworzenia
znaczeo i wiedzy, a raczej je ustanawia
• praktykom kulturowym nie są przypisane znaczenia raz na zawsze –
znaczenie zawsze jest rezultatem jakiegoś aktu „artykulacji” (czynnego
procesu „produkcji poprzez użycia”), czy wyrażenia się w określonym
kontekście, w ściśle oznaczonym momencie historycznym, w
konkretnym dyskursie.
11

12. Względne piękno
• Piękno jako pierwotna forma intuicji–ekspresji, jaka przepływa przez
ludzkie życie; stanowi syntezę uczud i poznania, zwłaszcza
wyobraźni; jest obojętne na realnośd; bazuje na postaciach /
formach aktywności życia duchowego
– podstawowy porządek teoretyczny: estetyka i logika
– porządek praktyczny: ekonomia i etyka (Benedetto Croce).
12

13. Piękno jako proces
• Proces społecznej estetyzacji:
– odkrywanie (piękna zapisanego w DNA) i/lub
– kształcenie i kształtowanie (piękna jako składowej kultury)
• Rzeczywistośd społeczna piękna jest kreowana w procesie jej
bezustannej interpretacji.
13

14. Przestrzeo publiczna
• Przestrzeo publiczna jako przestrzeo łącząca, sprzyjająca
nawiązywaniu relacji, budowaniu kultury (czyli tego co nas łączy i
tego, co nas odróżnia od innych)
• Przestrzeo negocjacji i kompromisu między (obcymi) jednostkami w
celu wypracowania rozwiązao dla wspólnego dobra, czyli między
– dogmatyzmem ’estetów’,
– prawem jednostki do życia w pięknie i
– prawem do indywidualnej różnorodności interesów i gustów
14

15. Wolnośd i przestrzeo
• Piękno publiczne jako kompromis społeczny w
danym miejscu i czasie
• Norma jako wynegocjowany konsensus, a prawo jako
petryfikacja granicy między pięknym a szpetnym
• Niebezpieczeostwa normatywizmu: dobro
większości, wolnośd, kreatywnośd
• Granice wolnośd i pułapki liberalizmu
15

16. Piękno jako
reprezentacja społeczeostwa
• Społeczne konstruowanie i przestawianie świata, dokonywane
przez nas i dla nas w taki sposób, aby
nadad temu światu znaczenie
• Nasze idee, doświadczenia, obawy,
nadzieje, relacje, reprezentowane są
poprzez system (mniej czy bardziej
pięknych) symboli i artefaktów
• Piękno jako konstrukcja społeczna,
tworzona przez zinstytucjonalizowane
interakcje między ludźmi.
• Mamy takie piękno, jakie sami
(współ)tworzymy
• Piękno jako interakcja (doświadczenie)
między odbierającym a obiektem (Teoria Płynności
Przyjemności Estetycznej: Winkielman at al. 2003) 16

17. (nie)odpowiedzialni za piękno
• Strażnicy piękna: beauty gatekeepers:
– legitymacja,
– władza i
– odpowiedzialnośd
• Autorytety i dyktatorzy: wybraocy -
strażnicy bram piękna
• Web 2.0: społecznościowe
rozproszenie i zagubienie
• Aktorzy, statyści i widzowie:
prawodawcy, media,
projektanci, właściciele,
zleceniodawcy, edukatorzy,
użytkownicy, oglądający….
17

18. Czasami aktywnie włączający się w
publiczny dyskurs
między pięknem a szpetotą
18

19. Między Apollem a Dionizosem
• Dwie naprzemienne koncepcje rozwoju,
oparte o dwa podejścia filozoficzne:
– Arystotelejski koncept pluralizmu i
wielopoziomowej komunikacji
tworzy fundament sztuki
dionizyjskiej: chaotycznej,
subiektywnej, pełnej emocji i
ukazującej prawdziwą naturę.
– Platooski idealizm obiektywny,
chroniący wyższe wartości,
bazujący na apollioskiej koncepcji
sztuki: skupiona wokół światła,
kojarzonej z klasycznym pięknem,
harmonią, intelektem.
19

20. Piękna przestrzeo jako dobro wspólne
• dobro wspólne jako wartośd społeczna (kulturowa), będąca sumą
zaspokojenia maksymalnej liczby możliwości i interesów
indywidualnych członków wspólnoty, powiększona znacząco o
wartośd dodaną, wynikającą z respektowania praw innych członków
wspólnoty.
• Piękno jako harmonia między
potrzebami różnych użytkowników
• Wirturiaoska triada (DQI):
– firmitas: siła (jakośd),
– utilitas: użytecznośd (funkcje)
– venustas: piękno (wpływ)
• Tylko balans między każdą z
wartości gwarantuje trwałą,
zrównoważoną strukturę 20

21. Czy wanna z kolumnadą jest
pięknem innego, żartem, nietaktem,
grzechem czy przestępstwem?
21

22. Piękna przestrzeo jest
pięknie wykorzystywana przez
pięknie niejednolitych mieszkaoców, czerpiących
piękne różnorakie korzyści i
przyjemności z piękna w
pięknie różnych sytuacjach
22

23. Piękno ma zawsze swój kontekst czasu i miejsca
23