2. मनाला विचाराांपासून परािृत्त करून एकाच व ांदू िर
एकाग्र करणे म्हणजे ध्यान.
विममुखतेकड
ू न अांतममुखतेकडे िळणे.
भूत भविष्याच्या मानवसक आांदोलनातून ममक्त करून
ितुमानातील क्षणािर एकवित करणे.
िैयक्तक्तक चेतनेला िैविक चेतनेशी तादात्म्य करणे.
आक्तिक - आध्याक्तिक उन्नती साठी अांतमुनाची
'जाणीि' सखोल आवण उत्कट करून घेणे.
3. Psychology : Types of
Meditation
In concentrative meditation,
you focus all of your attention
on a specific object while
tuning out everything else
around you. The goal is to
really experience whatever
you are focusing on, whether
it's your breath, a specific
word or a mantra, in order to
4. Mindfulness
meditation includes, among
others, both mindfulness-based
stress reduction (MBSR) and
mindfulness-based cognitive
therapy (MBCT). Mindfulness can
target different issues, such as
depression. Overall, it involves
the state of being aware of and
9. १. वितर् कनुगम सम धी
(सवितर्
क )
समाजविय माणूस –
सामावजक सां ांधाांची देिाण घेिाण –
अविद्या, अक्तिता, राग, द्वेष,
अवभवनिेश ह्या पाच क्लेशाममळे
विचाराांच्या गतेत –
मनातील आांदोलने, 'िृत्ती' तयार
िोतात -
10. 'िृत्ती‘...
िमाण (correct knowledge),
विपयाुय (misconception),
विकल्प (conceptualization),
वनद्रा (sleep) आवण
िृती (memory) - िृत्ती क्तक्लष्ट म्हणजे
दम:खदायक अथिा अक्तक्लष्ट म्हणजे समखदायक
असू शकतात. –
पण दोिोांचा पररणाम अनमभिािर िोतो - त्या
अनमषांगाने "सत्याचा शोध" घेण्याची क्षमता
कमी जास्ती िोते.
11. समाधीच्या पाऊलिाटेिर ह्या नानाविध
अनमभिाांची िास्ति जाणीि करून
घेण्यासाठी, साक्षीभािाने मानवसक
आांदोलनाांचा धाांडोळा घेणे, उकल करणे
आिश्यक आिे.
मनाच्या विया चालू असताना (सांिेदनेची
जाणीि, िस्तममािाची जाणीि,
कल्पनावचिण, िासाची जाणीि,
मांिोच्चार, विचार शांखला) कोणत्यािी
12. माणूस िे कसे करतो तर; तक
ु , क
म तक
ु
आवण वितक
ु यातून.
तक
ु म्हणजे वनष्कषु.
क
म तक
ु म्हणजे चमकीचा वनष्कषु. क्ष =
द् य. द् य= ि. म्हणून ि = क्ष. िे गवणत
रो र आिे. त्याच पद्धतीचा तक
ु िेम =
आांधळे पणा. ईिर = िेम. ईिर =
आांधळे पणा. िा झाला क
म तक
ु .
परांतम िे चूक आिे िे सिुज्ञात आिे.
13. क
म तकाुने दमसऱ्याच्या चमका शोधल्या जातात,
स्व
गोांजाराला जातो, त्याममळे खऱ्या "मी"ची
ओळख
पटत नािी. तो झाकलेला राितो. त्या मी
मधून
िैविक मी कडे जाणे िी समाधी आिे.
तदेिाथु माि वनभाुसां स्वरूप शूयवमि
समावध।।
14. मग आधार घ्यायचा, 'वितकाुचा'.
तक
ु आवण क
म तक
ु दलत
जातात. पण "वितक
ु " एकच
राितो.
15. त्यासाठी त्या वनष्कषाुिर (घटनेिर,
विचारािर, व्यक्तीिर, इ.) एकाग्र
व्हािे लागते. त्याचे;
१.परीक्षण,
२.स्पष्टीकरण,
३. रे िाईट आवण
४.त्याचा 'गाभा' ओळखािा लागतो.
16. त्यासाठी तटस्थ भािाने ;
सिांकष,
सयमक्तक्तक,
ज्ञानावधवित आवण
िास्तिाशी वनगवडत असे अनेक िश्न विचारून
त्याांची उत्तरे शोधािी लागतात.
त्यातून मूळ गाभ्याचा, आपल्या "मूळ रूपाचा"
शोध घेता येतो.
17. क्ष वकरणाांनी तपासणी क
े ल्यािमाणे
ािेरील विचार आवण अनमभिाांच्या
पलीकडे जाऊन 'आतील गाभ्याकडे'
पािणे म्हणजे वितकाुचा उपयोग करणे.
मनाला स्पशु करणारे िसांग; जन्म, मृत्यू,
दम:खदायी घटना, याांचा मनािर एक
िेगळा विवशष्ट पररणाम िोतो, तो सिाुिर
समानच िोतो. चेतनेची एकच क्तस्थती
असते. तो झाला वितक
ु .
18. क
म तकाुतील चेतना क्षणैक असते, स्थायी
नसते. अज्ञानािर आधारलेली असते.
त्याउलट वितक
ु एकच अखेरची आवण
ज्ञानवनि अशी चेतनेची क्तस्थती असते.
त्यातूनच आिसाक्षात्कार साधतो.
त्यानांतरच 'आनांद' (कायुवसध्दीची
अनमभूती) आवण 'अक्तिता' (िैविक
एकतानता) जागृत िोते.
20. ध्यानाचे विषय साक्तिक, पररवचत परांतम
ममि िाटणारे नसािे; जसे ओांकार
वचन्ह.
सकाम अथिा वनष्काम आपल्या
सरािाने ठरिािे.
मांिजप करीत करीत ध्यान समरु करािे.
इतर िृत्तीचा वनरोध साधत वचत्त-वनरोध
साधला जातो. इतर विषयापासून ममक्ती
िे मििाचे.
21. एकाग्र िोण्यासाठी सांगीताचा आधार
घेण्यास ित्यिाय नसतो. श्रिण - कीतुन -
िरण - पादसेिन - अचुन - िांदन - दास्य -
सख्य आवण आिवनिेदन या उपायाांनी
साधणारी एकाग्रता - तन्मयता म्हणजे
सवितक
ु समाधी िोय.
(आनंद नुगम सम धी : आिडीचे गायन,
भजन, सत्सांग, नृत्य, कायु, यामध्ये तल्लीन
िोऊन जाण्यात एक िेगळाच आनांद
वमळतो. चेतना आनांदाच्या अिस्थेत वलन
िोणे िी पण एक समाधी अिस्था आिे).
22. २. विच र नुगम सम धी,
(सविच र).
विचारामध्ये पांचेंवद्रय सांिेदनाांचे अनमभि
येतात. विचार क्लेशदायी अथिा
समखदायी असतात. दोन्ही मनात ागडत
असतात आवण त्या द्दल साधक 'सजग'
असतो. विचार आवण अनमभि यािर
जाणीि क
ें द्रीत रािते.
स्थूलाचे भान विरल्यानांतर सूक्ष्माचे ध्यान.
भौवतकता, चेतना, सांिेदना आवण
मनाच्या सूक्ष्म लिरीांचा अभ्यास
23. सवितक
ु समाधीचा अभ्यास अखांड
असा मविनोन्मविने, िषाुनमिषे
क
े ल्यािर पररपकि समाधी अिस्था
िाप्त िोते. त्यानांतर सविचार
समाधीच्या पायरीिर जाता येते.
24. मनाला वभडणारा अनमभि घेतल्यािर मन
त्या अनमभिाच्या विचारात गढू न जाते ती
विचारानमगम – सविचार समाधी.
पमढ्यातील िवतमेवशिाय ती िवतमा
मन:पटलािर सिजपणे साकारणे म्हणजे
सविचार.
इतर नैवमवत्तक कायाुत व्यग्र असताना
वक
ां िा वनिाांत क्षणी वक
ां िा क्षणाची उसांत
वमळे ल तेंव्हा अशी िवतमा साकारली
जाणे म्हणजे ‘पररपकि’ सविचार समाधी.
25. त्या िवतमेतून साक्तिक विचार शांखला
उद्भि व्हाव्या. आिानांदाचा अनमभि
यािा. आनांद ाह्यजगवत नसून अांतरात
असतो याची िवचती यािी. वचत्त
आपोआप इतर विषयसमखापासून ममक्त
िोते. गृिस्थ जीिनातील जीिनोपयोगी
काये करीत असताना देखील वचत्त या
आिानांदात क्तस्थर रािते.
ती झाली 'सानांद समाधी'.
26. ३. स नंद सम धी
वचत्त सदैि साक्तिक भािाने ओतिोत
भरून गेल्यािर आिानांद िा स्थायीभाि
िोऊन जातो. वचत्त मग कोणत्यािी
वठकाणी एकाग्र - तन्मय िोऊन जाते.
सानांद समाधीमध्ये वचत्त क
े िळ
आनांदिृत्तीशीच तादात्म्य पािते. िी
वचत्ताचीच िृत्ती असल्याने ह्या समापत्तीला
'ग्रिण समापत्ती' असे म्हणतात.
आता स्थूल आवण सूक्ष्म याना पार करून
27. सवितक
ु आवण सविचार समाधी अिस्था
पररपूणुतेने साधता आल्यािर सानांद
समाधीतून 'साक्तित समाधी' आवण
त्यातून पमढे 'असांिज्ञात समाधी' या
अिस्थाांचा अनमभि घेता येतो. जागृत,
वनवद्रस्त आवण स्वप्नािस्थेत देखील
विममुखता नष्ट िोऊन साधक अांतममुख
अिस्थेत ध्यानामध्ये वलन िोतो. तो
'अन्तवनुि ममममक्षम' िोतो.
28. ४. अस्मितत नुगम (स स्मितत)
सम धी.
ध्यानाची अत्यमच्च आवण िगाढ अशी
क्तस्थती असते. देिभान िरपते. फक्त
आपण 'आिोत' याची जाणीि ाकी
रािते. 'मी फक्त आिे' एिढेच जाणिते.
ाकी कोणतीिी जाणीि राित नािी.
समाधीच्या या अिस्था म्हणजेच
"सांिज्ञता".....चेतनेचा सलग, अखांड,
सजग, जाणीिपूिुक ििाि.
29. आिपरीक्षणाची अशी दृष्टी एकदा िाप्त
झाली की समाधीचे एकमेि ध्येय; आिा-
परमािा याांचे अद्वैत, ते साधण्यासाठी
अांतमुनाशी एकरूप िोणे सिजसाध्य
नते. अिांभाि, अनािश्यक विचारानमभि
याांची गदी आपसूक गळू न पडते. त्याांच्या
गतेतून ममक्ती वमळते. अक्तिता - 'स्व' ची
जाणीि िोते.
30. सिु सांिेदना - अनमभि याांच्या पल्याड
आवण सूक्ष्माती सूक्ष्मतर असा "मी“, जो
या साऱ्याांच्या पलीकडे साक्षी भािाने
क्तस्थत असतो, त्यािर एकाग्र िोणे.
31. सानांद समाधीमध्ये साधक आवण आनांद
एकाि झालेले असतात. आनांद िी
मनोिृत्ती झालेली असते. "मी आनांदरूप
आिे" एिढीच जाणीि ाकी रािते.
इतर िृत्तीचा वनपटारा करीत करीत
आनांद िृत्ती स्थायी िोते तद्वतच 'आनांद
िृत्ती'चा देखील उपशम समरु करायचा.
"मी आनांदरूप आिे" या ऐिजी क
े िळ
"मी आिे" एिढेच भाि उरतो. िीच
"साक्तित समाधी."
32. या साधनेत पांचकोशाांचा वनचरा िोतो आवण
वचत्त क
े िळ अक्तितामाि िोते. िा ताक्तिक
जीिभाि िोय. "मी" आिे एिढेच ाकी
उरते. मी िे जीिाचे ' ीज' आिे. 'अविद्या'
वनवमुत झाली की ह्या मी पासून
अक्तितेसारख्या क्लेशाांचा उगम िोतो. म्हणून
यालाच "स ीज समाधी" असे म्हणले जाते.
वचत्ताची अांतममुखता आवण विममुखता ह्या
दोन्हीचा सांवधिदेश म्हणजे 'अक्तिता' भाि.
37. कािी सांस्कार - गमण जन्मजात असतात.
कािी िगट िोतात तर कािी अिगट राितात.
त्याांना सांस्कार म्हणतात आवण माणसाचा
स्वभाि त्यािर अिलां ून असतो.
समाधीच्या द्वारे ह्या सांस्कारापासून ममक्त
िोऊन, ते सांस्कार काढू न टाक
ू न, त्याांचा
पररणाम, 'क्लेश', दू र करता येतात. मग ते
ितुमान आवण भविष्यातील जन्मािर पररणाम
करू शकत नािीत, कारण ते नष्ट झालेले
असतात.
38. पूिुजन्मातील जो अनमभि गाठीशी आिे
त्यानमसार सांस्कार रुजतात, त्यानमसार
माणसाचा स्वभाि नतो. त्या आधारािर
विवशष्ट िसांगी विवशष्ट िकारची ितुणूक
क
े ली जाते. ितुमान जीिनािर
भूतकालीन जीिनाचा िभाि वदसतो. तो
ांवदस्त राितो. त्याममळे साांित
जीिनानमभिाांची जाणीि आवण समज
सांपूणु राित नािी. पररणामतः खरा, मूळ
स्वभाि; जो क
े िळ आवण क
े िळ
"आनांद" आिे तो झाकोळलेला राितो,
39. तो झाकोळलेला स्वभाि िे 'अधु-
जागृत' मन - चेतना असते. त्याच्या
माध्यमातून निनिी काये क
े ली
जातात आवण निनिे सांस्कार रुजू
लागतात. तेच पमढील जीिनात वदसू
लागतात. त्यािमाणे पमढील जन्मात
काये घडतात. म्हणून या ' ीजाला'
समूळ काढू न टाकणे आिश्यक
40. थोडक्यात; व्यक्तीची आकलनशक्ती -
जाणीि आवण समज िी त्याच्या सांस्कारािर
अिलां ून असते जे समसां द्ध अथिा असां द्ध
अनमभिािर अिलां ून असतात. एका घटनेत
एका विवशष्ट क्षणी एक क्षणैक तात्पमरती
मानवसक क्तस्थती तयार िोते. तसा सांस्कार
घडतो. म्हणजेच िे सांस्कार ज्ञानावधवित नसून
तात्पमरते आवण असां द्ध असतात. त्या सिाुना
ाजूला करून, पडद्यापलीकडील वनष्पाप -
वनव्याुज मनाकडे गेले पाविजे. त्या मनात
41. एकदा का सांस्कार पमसून टाकले
आवण मन स्वाभाविक अशा वनव्याुज-
वनविुचार अिस्थेत आणले की मन
आनांदमय िोऊन जाते. अज्ञानाचा
अांधकार दू र िोतो आवण मन
आिानांदात िैविक आनांदात
रममाण िोते.
42. विर म प्रत्यय भ्य स पूिक: म्हणजे सजग
विश्राम अिस्था, ियत्नविरवित सिज
मन:शाांती, सिजच शाांत मानवसक शाांततेची,
स्थैयाुची क्तस्थती. थकल्यािर आपोआपच
माणूस झोपेच्या आधीन िोतो, विश्राम घेतो.
आपणहून झोप घेत नसतो तर वनसगु झोप
घ्यायला लाितो. तो आपण स्वतः जाणून
मजून क
े लेला आराम नसतो. तो आराम
क
े िळ ध्यानाच्या अिस्थेतच घेता येतो,
आपणहून, आपल्या इच्छे नमसार.
विरामित्ययाभ्यासपूिुः अथाुत सजगतेने
43. संस्क र शेषोन्य : कािी साधकाांना
सजगता, शाांती आवण समता याांच्या
िाप्तीसाठी जाणीिपूिुक, कष्टपूिुक
ियत्न करािे लागतात. तर कािीांना
पूिुजन्मीच्या सांस्कारानमसार िे सिजच
जमून जाते. िे जन्मजात साध्य असू
शकते तसेच िाढत्या ियात क
ें व्हािी
िाप्त िोऊ शकते.
सांस्कारशेषोऽय; पूिु जन्मीचे सांस्कार
44. अांतमुनातील समप्त सांस्कार िर
येतात, त्याांचा वनचरा िोतो, ते
पमसले जातात, चेतनेची सखोल
जाणीि िोते, मन वनविुचार,
वनविुकल्प परांतम अत्यमत्कट अशा
शूय क्तस्थतीमध्ये क्तस्थर िोते.
