This document outlines career development activities and milestones for students from orientation through graduation, including writing a bio at orientation, updating a CV throughout school, practicing job talks and mock interviews in the fourth year, and holding career workshops on topics like campus etiquette, negotiating skills, and writing a teaching philosophy and research statement. The goal is to provide guidance and support to help students successfully begin their careers upon graduation.
This document repeats the phrase "Weigh India" multiple times without providing any additional context or information. It consists solely of the phrase "Weigh India" on each line.
Mediation is a voluntary process where a neutral mediator helps people resolve conflicts by finding mutually agreeable solutions. The mediator does not take sides and ensures everyone is treated fairly. Mediation aims to support long-lasting agreements by focusing on the future and keeping discussions confidential, with some safety exceptions. Choosing mediation allows those in conflict to actively create their own agreements, making success more likely. The process involves individual meetings with a mediator to understand issues and work towards an acceptable resolution, with follow up after to check progress. Agreements are usually recorded but not legally binding, though commercial cases can opt for legally binding consent orders verified by a court. Mediation is offered for various disputes like workplace, family, commercial, landlord-tenant
Shannon Burl has over 20 years of experience in the U.S. Navy leading teams and managing operations with a proven track record of safety and efficiency. He has held roles as a supervisor, departmental supervisor, instructor, and coordinator with responsibilities in human resources, staff management, safety, logistics, and training. Burl is now seeking to transfer his versatile leadership and management skills to a private sector career.
I designed a range of promotional bookmarks for the library featuring eye-catching images linked to messages about different library services. Each image highlights a service, such as a frog design reminding users not to get bogged down finding information on their own. The bookmarks have been very successful, with users and staff complimenting the design. They are regularly distributed to library patrons to inform them of available services and have helped promote new offerings by adapting the design for additional services.
The Kni$ed Program is a financial wellness program launched in 2015. It aims to help employees improve their financial situation and retirement savings through workshops, online tools and one-on-one counseling sessions. The program saw increased retirement plan participation and savings rates among participating employees in its first year.
Jacqueline Y. Glynn has over 5 years of experience in administrative and research assistant roles. She has worked as a personal assistant, volunteer associate in psychology, and research assistant where she supported studies of human causal learning by managing participant recruitment and experiments. Glynn has also held roles as an office assistant and working in Yale's interim employment pool. She has strong computer skills in Microsoft Office, data analysis programs, and is fluent in German with basic skills in French and Russian. Glynn has education from institutions in Germany and the US, and has certificates in various computer programs.
This document outlines career development activities and milestones for students from orientation through graduation, including writing a bio at orientation, updating a CV throughout school, practicing job talks and mock interviews in the fourth year, and holding career workshops on topics like campus etiquette, negotiating skills, and writing a teaching philosophy and research statement. The goal is to provide guidance and support to help students successfully begin their careers upon graduation.
This document repeats the phrase "Weigh India" multiple times without providing any additional context or information. It consists solely of the phrase "Weigh India" on each line.
Mediation is a voluntary process where a neutral mediator helps people resolve conflicts by finding mutually agreeable solutions. The mediator does not take sides and ensures everyone is treated fairly. Mediation aims to support long-lasting agreements by focusing on the future and keeping discussions confidential, with some safety exceptions. Choosing mediation allows those in conflict to actively create their own agreements, making success more likely. The process involves individual meetings with a mediator to understand issues and work towards an acceptable resolution, with follow up after to check progress. Agreements are usually recorded but not legally binding, though commercial cases can opt for legally binding consent orders verified by a court. Mediation is offered for various disputes like workplace, family, commercial, landlord-tenant
Shannon Burl has over 20 years of experience in the U.S. Navy leading teams and managing operations with a proven track record of safety and efficiency. He has held roles as a supervisor, departmental supervisor, instructor, and coordinator with responsibilities in human resources, staff management, safety, logistics, and training. Burl is now seeking to transfer his versatile leadership and management skills to a private sector career.
I designed a range of promotional bookmarks for the library featuring eye-catching images linked to messages about different library services. Each image highlights a service, such as a frog design reminding users not to get bogged down finding information on their own. The bookmarks have been very successful, with users and staff complimenting the design. They are regularly distributed to library patrons to inform them of available services and have helped promote new offerings by adapting the design for additional services.
The Kni$ed Program is a financial wellness program launched in 2015. It aims to help employees improve their financial situation and retirement savings through workshops, online tools and one-on-one counseling sessions. The program saw increased retirement plan participation and savings rates among participating employees in its first year.
Jacqueline Y. Glynn has over 5 years of experience in administrative and research assistant roles. She has worked as a personal assistant, volunteer associate in psychology, and research assistant where she supported studies of human causal learning by managing participant recruitment and experiments. Glynn has also held roles as an office assistant and working in Yale's interim employment pool. She has strong computer skills in Microsoft Office, data analysis programs, and is fluent in German with basic skills in French and Russian. Glynn has education from institutions in Germany and the US, and has certificates in various computer programs.
Cung cấp giải pháp VOIP, Call center, Contact center
TIME TRUE LIFE TECHNOLOGY JOINT STOCK COMPANY
Mr Long
Mobi: 0986883886 - 0905710588
Email: long.npb@ttlcorp.vn
Website: ttlcorp.vn/ http://timetruelife.blogspot.com/
Tặng phẩm Ngoại giao của Thanh triều - Nguyễn Duy ChínhĐức Anh
Những món quà mà người Anh coi thường đó thực ra lại rất đặc biệt đối với người Trung Hoa, không phải vì giá trị vật chất của nó mà là vì biểu tượng những đồ vật đó tượng trưng. Cái khối ngọc lằng ngoằng (a piece of carved serpentine) mà Macartney phiên âm thành ju-eu-jou nghe na ná như joujou tiếng Pháp có nghĩa là “đồ chơi của trẻ con” thực ra là một khối ngọc tạc hình một cây nấm linh chi gọi là như ý (如意 - ju-i), còn cái túi mà vua Càn Long lấy ra ban cho cậu bé ngư?i Anh gọi là hà bao (荷?) tuy chỉ là một vật tầm thư?ng nhưng đ?ợc miêu tả là cao quí hơn mọi tặng vật khác vì một món quà gì do đấng chí tôn đeo trong ngư?i “vẫn còn hơi ấm từ thân thể ông coi như có sức mạnh kỳ diệu”
2. Tña sách:Tña sách: ÐÕi Vi®t SØ Lßþc NåmNåm
SoÕn giä:SoÕn giä: Khuyªt danh 1377 - 1388
D¸ch giä:D¸ch giä: Nguy-n Gia T߶ng 1972
Nhà xu¤t bän:Nhà xu¤t bän: Nhà xu¤t bän TP HCM
Bµ môn Châu Á h÷c
ÐÕi h÷c t±ng hþp TP HCM
1993
Chuy¬n sang ¤n bän ði®n tØ b· iChuy¬n sang ¤n bän ði®n tØ b· i:: Công Ю, Lê B¡c 2001
Ði«u hþp:Ði«u hþp: Lê B¡c - bacle@hotmail.com 2001
3. 3 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Ð Õ i V i ® t S Ø L ß þ cÐ Õ i V i ® t S Ø L ß þ c
Quy¬n I
N h æ n g B i ª n Ð ± i Ð ¥ u T i ê n C ü a Ð ¤ t N ß ¾ cN h æ n g B i ª n Ð ± i Ð ¥ u T i ê n C ü a Ð ¤ t N ß ¾ c
Xßa, Hoàng Ъ1
dñng nên muôn nß¾c, th¤y Giao Chï xa xôi, · ngoài cõi Bách Vi®t, không th¬ th¯ng
thuµc ðßþc, bèn phân gi¾i hÕn · góc tây nam, có 15 bµ lÕc là: 1) Giao Chï, 2) Vi®t Th߶ng Th¸, 3) Vû Ninh,
4) Quân Ninh, 5) Gia Ninh, 6) Ninh Häi, 7) Løc Häi, 8) Thanh Tuy«n, 9) Tân Xß½ng, 10) Bình Vån, 11) Vån
Lang, 12) CØu Châu, 13) Nh§t Nam, 14) Hoài Nam, 15) CØu ÐÑc2
.
Nhæng bµ lÕc này ð«u không th¤y ð« c§p ðªn trong thiên Vû c¯ng3
.
Ъn ð¶i Thành Vß½ng nhà Chu4
Vi®t Th߶ng Th¸ m¾i ðem dâng chim bÕch trî, sách Xuân Thu g÷i là
khuyªt ð¸a5
, sách Ðái ký6
g÷i là Ðiêu ð«7
.
1
Hoàng Ъ: Tên mµt trong nhæng v¸ vua theo truy«n thuyªt cüa l¸ch sØ c± ðÕi Trung Qu¯c.
2
Trong bµ " ÐÕi Vi®t SØ Ký Toàn Thß " chép là: vua Hùng Vß½ng l§p ra nß¾c, ð£c qu¯c hi®u là Vån Lang. Ngài chia nß¾c ra làm 15 bµ.
Trong 15 bµ có 5 bµ khác v¾i " ÐÕi Vi®t SØ Lßþc " là: Chu Diên, Phúc Lµc, Dß½ng Tuy«n, Vû иnh và Tân Hßng.
3
Vû c¯ng: Ông Vû (sau này là vua HÕ Vû, 2205- 2197 trß¾c công nguyên) ð¸nh ra phép c¯ng cüa chín châu và chép rõ núi sông, ð߶ng
sá xa g¥n, sän v§t t×ng vùng nên g÷i là c¯ng (T× nguyên, Ng÷, tr.203). Vån thiên ¤y viªt theo th¬ câu t× 4 ðªn 6 chæ th߶ng ð¯i nhau.
Nß¾c ta có sách "An Nam Vû c¯ng" là bän chép tay, chính vån cüa Nguy-n Trãi (ð¶i Lê).
4
Vua Thành Vß½ng nhà Chu (Châu) tên Tøng, con Vû Vß½ng, lúc lên ngôi còn nhö, vi®c nß¾c ð«u nh¶ Chu Công Ðán làm chÑc Trüng tª
trông coi. Lúc b¤y gi¶ hình phÕt không dùng, m÷i ng߶i ca tøng là ð¶i thÕnh tr¸. Trong "T× nguyên, HÕ, Mão trang 111" chép: khoäng
ð¥u nhà Chu (Trung Qu¯c) h÷ Vi®t th߶ng sau m¤y l¥n ðßþc d¸ch tiªng nói, dâng c¯ng l-, sÑ giä Vi®t Th߶ng quên m¤t ð߶ng v«.
Châu Công m¾i dùng xe chï nam ch· xÑ Vi®t v« nß¾c.
Sách "ÐÕi Nam Qu¯c sØ di-n ca":
V×a ð¶i ngang v¾i Châu Thành
B¯n phß½ng bi¬n l£ng tr¶i thanh mµt màu
ThØ thåm Trung Qu¯c thª nào
LÕi ðem bÕch trî dâng vào Châu Vß½ng
Ba trùng d¸ch lµ chßa t߶ng
Ban xe Tý Ng÷ chï ð߶ng Nam qui.
5
Khuyªt ð¸a: ð¤t tr¯ng, có l¨ là th¶i này bµ lÕc Giao Chï dân cß còn thßa th¾t, tr¯ng v¡ng nên ðßþc g÷i nhß thª.
6
Ðái ký: nguyên là sách L- ký, sách này chép các l- nghi trong gia ðình, hß½ng ðäng và tri«u ðình, do ðÑc Kh±ng TØ san ð¸nh v« ð¶i
Xuân Thu. Ъn ð¶i nhà Hán có Ðái ÐÑc và Ðái Thành là hai chú cháu cùng d÷n lÕi. Bµ cüa Ðái ÐÑc g÷i là ÐÕiÐái. Bµ cüa Ðái Thành
g÷i là Ti¬u Ðái. V« sau, sách L- ký ðßþc d÷n lÕi ¤y là Ðái ký.
7
Ðiêu ð«: Ðiêu là chÕm, ð« là cái trán. Trong "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép r¢ng: "Dân chúng · chân núi th¤y sông ngòi nhi«u tôm cá,
bèn ðua nhau b¡t l¤y ð¬ ån b¸ gi¯ng thu°ng lu°ng làm hÕi. Dân chúng b¦m lên vua. Vua (Hùng Vß½ng) phán: "Thu°ng lu°ng ßa loài
gi¯ng v¾i chúng và ghét loài khác v¾i chúng, cho nên m¾i có thói ¤y".Vua bèn dÕy l¤y mñc v¨ nhæng hình thüy qiái vào thân th¬. T×
ð¤y gi¯ng thu°ng lu°ng không còn hÕi dân næa. Tøc xåm mình cüa ng߶i Bách Vi®t có l¨ kh· i t× ðó.
4. 4 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Ъn ð¶i Trang Vß½ng nhà Chu (696-682 trß¾c Công nguyên-ND)1
· bµ Gia Ninh có ng߶i lÕ, dùng
äo thu§t qui phøc ðßþc các bµ lÕc, tñ xßng là Hùng Vß½ng ðóng ðô · Vån Lang, ð£t qu¯c hi®u là Vån Lang,
phong tøc thu¥n lß½ng ch½n ch¤t, chính sñ dùng l¯i th¡t gút.
Truy«n ðßþc 18 ð¶i ð«u xßng là Hùng Vß½ng.
Vi®t Câu Ti-n (505-465 trß¾c công nguyên-ND)2
th߶ng sai xÑ sang dø, Hùng Vß½ng ch¯ng cñ lÕi.
Cu¯i ð¶i nhà Chu, Hùng Vß½ng b¸ con vua Thøc là Phán ðánh ðu±i r°i lên thay.
Phán ð¡p thành · Vi®t Th߶ng, l¤y hi®u là An Dß½ng Vß½ng3
r°i không cùng v¾i h÷ Chu thông hiªu
næa.
Cu¯i ð¶i nhà T¥n, Tri®u Ðà chiªm cÑ U¤t Lâm, Nam Häi, Tßþng qu§n r°i xßng vß½ng ðóng ðô ·
Phiên Ngung, ð£t qu¯c hi®u là Vi®t, tñ xßng là Võ Vß½ng.
Lúc b¤y gi¶ An Dß½ng Vß½ng có th¥n nhân là Cao L± chª tÕo ðßþc cái nö li-u b¡n mµt phát ra m߶i
mûi tên, dÕy quân lính muôn ng߶i.
Võ Hoàng biªt v§y bèn sai con là Thüy xin sang làm con tin ð¬ thông hiªu.
Sau nhà vua ðãi Cao L² h½i bÕc b¨o.
Cao L² bö ði, con gái vua là MÜ Châu lÕi cùng v¾i Thüy tß thông. Thüy phïnh MÜ Châu mong ðßþc
xem cái nö th¥n, nhân ðó phá hß cái lçy nö4
r°i sai ng߶i trình báo v¾i Võ Hoàng. Võ Hoàng lÕi c¤t binh
sang ðánh. Quân kéo ðªn, vua An Dß½ng Vß½ng lÕi nhß xßa là dùng nö th¥n thì nö ðã hß gçy, quân lính ð«u
tan rã. Võ Hoàng nhân ðó mà ðánh phá, nhà vua ng§m cái s×ng tê5
ði xu¯ng nß¾c. M£t nß¾c cûng vì ngài
mà r¨ ra.
Фt nß¾c vì thª mà thuµc nhà Tri®u.
11
Vua Trang Vß½ng nhà Chu tên Ðà, con cüa vua Hoàng Vß½ng, · ngôi 15 nåm.
2
Câu Ti-n: Vua nß¾c Vi®t th¶i Xuân Thu (Trung Qu¯c) là ng߶i có chí, quyªt di®t kë thù là nß¾c Ngô. Ông th߶ng n¢m gai nªm m§t,
ch¸u ðñng tråm b« tüi nhøc, lÕi nh¶ có hi«n th¥n PhÕm Lãi và vån Chüng ð¸nh mßu, l§p kª, ðem mÛ nhân là nàng Tây Thi dâng vua
Ngô say mê nhan s¡c bö phª qu¯c chính. Kªt cøc Câu Ti-n ðã di®t ðßþc Ngô.
3
"ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" cùng nhi«u sØ li®u khác chép r¢ng Thøc an Dß½ng Vß½ng lên ngôi nåm Giáp Thìn và ðªn nåm Quý TÜ thì dÑt
(257-208 trß¾c công nguyên) · ngôi 50 nåm. Nhßng có nhi«u chuyên gia sØ h÷c hi®n ðÕi cho r¢ng Thøc An Dß½ng Vß½ng chï tÕi v¸ t×
nåm 208 ðªn nåm 179 trß¾c công nguyên. Nhß v§y chï · ngôi ðßþc 30 nåm.
4
Lçy nö: tÑc cái máy (c½) cò cüa cái nö.
5
S×ng tê: Tê là con tây ngßu tÑc là con tê giác, mình nhö h½n voi mµt chút, da dày, s×ng thông hai ð¥u nên còn g÷i là "thông tê".
"Th¥n châu di v§t chí" cho là tê giác là mµt loÕi v§t th¥n d¸, cái s×ng tiêu bi¬u cho sñ linh thiêng cüa nó nên còn th߶ng g÷i là linh tê.
Nhà th½ Lý Th߶ng †n (813-858) th¶i Vãn Ð߶ng có câu: "Tâm hæu linh tê nh¤t ði¬m thông", (lòng có linh tê mµt ði¬m thông). Cao Bá
Nha (tri«u Nguy-n Vi®t Nam) có thi ph¦m "Tñ tình khúc" có câu: "Ðu¯c linh tê th¤u chæ kÏ oan". Nhi«u bµ sØ chép là vån tê. Vån là có
ð߶ng v¢n. Trong "ÐÕi Nam Qu¯c sØ Di-n ca" (khuyªt danh) có câu: "vån tê theo ng÷n su¯i vàng cho xuôi" là nói v« cái chªt cüa An
Dß½ng Vß½ng v§y.
9. 9 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Ng߶i vþ tánh r¤t hùng dûng, có ði«u làm trái phép, Thái thú Tô иnh l¤y pháp lu§t buµc tµi.
Trßng Tr¡c gi§n, bèn cùng v¾i ng߶i em gái là Trßng Nh¸ kh· i binh · Phong Châu ðánh phá qu§n
huy®n. Dân · CØu Chân và Nh§t Nam ð«u hß· ng Ñng cä. Bà chiªm ðßþc 65 thành · ngoài phía Nam nhà
Hán, r°i tñ l§p lên làm vua, ðóng ðô · mê Linh.
Nåm thÑ 172
nhà Hán phong Mã Vi®n làm Phøc ba Tß¾ng quân ðem quân sang ðánh Bà Trßng.
Nåm thÑ 183
Mã Vi®n cho quân ði men b¶ bi¬n, d÷c theo thª núi, ð¯n cây m· ð߶ng mà tiªn có
h½n ngàn d£m. Quân Mã Vi®n tiªn ðªn Lãng BÕc4
r°i cùng v¾i Trßng Tr¡c ðánh nhau. Trßng Tr¡c không
ch¯ng cñ n±i phäi lui v« giæ C¦m Khê.
Nåm thÑ 19 Trßng Tr¡c càng nguy kh¯n bèn tr¯n chÕy, b¸ Mã Vi®n giªt5
. Tàn quân cüa Bà chÕy ðªn
Cß Phong vçn còn b¸ ðu±i phäi ð¥u hàng.
Mã Vi®n dñng trø ð°ng làm ranh gi¾i cu¯i cùng (cüa nhà Ðông Hán-ND) chia ð¤t làm hai huy®n là
Phong Khê và V÷ng Häi, lÕi xây ð¡p Ki¬n thành6
hình tròn nhß cái t± kén.
Nåm thÑ 21 (tÑc nåm „t TÜ- 45 sau Công nguyên-ND) mùa thu, Mã Vi®n tr· v« Hán.
- Chu Xß· ng, ð¶i Thu§n Ъ (126-144-ND)7
nhà Ðông Hán làm ThÑ sØ.
- Trß½ng Ki«u, ð¶i vua Thu§n Ъ (nhà Ðông Hán) niên hi®u Vînh Hòa, nåm thÑ 3 (tÑc nåm M§u D¥n-
138 sau Công nguyên -ND) ng߶i Man8
· Tßþng Lâm là rþ. Khu Liên ðánh giªt quan Trß· ng lÕi.
Nhà Ðông Hán dùng Trß½ng Ki«u làm ThÑ sØ.
Trß½ng Ki«u ðªn khuyên giäi, v² v« dân nên t¤t cä ð«u ð¥u hàng r°i tän v«.
- HÕ Phß½ng, ð¶i Hoàn Ъ nhà Ðông Hán9
niên hi®u Diên Hy, nåm thÑ 3 (nåm Canh Tý- 160 sau
Công nguyên) ng߶i qu§n CØu Chân lÕi làm phän. Nhà Hán phong Lßu Phß½ng làm ThÑ sØ. Vào
mùa ðông, tháng 11 ðäng gi£c h½n 20.000 ng߶i ð«u ðªn xin hàng.
- Lßu Tháo ng߶i ð¶i Hoàn Ъ nhà Hán.
- Chu Ngung1
ng߶i ð¶i Linh Ъ (168-189 sau Tây l¸ch- ND) nhà Hán2
.
1
Thi Sách: Là danh sî Giao Châu, h÷ Уng, ng߶i · huy®n Châu Diên phü Vînh T߶ng. Ông làm quan huy®n l®nh · Châu Diên, th¤y
viên Thái thú Trung Qu¯c là Tô иnh, tham lam bÕo ngßþc m¾i ðßa thß khuyên Tô иnh sØa ð±i lÕi chính sách. Tô ð¸nh gi§n, giªt Thi
Sách vào nåm Canh Tý- nåm 40 Tây l¸ch.
2
Nåm thÑ 17: niên hi®u Kiªn vû nhà Ðông Hán Quang Vû tÑc nåm Tân SØu, Tây l¸ch nåm 41.
3
Nåm thÑ 18: tÑc là nåm Nhâm D¥n, Tây l¸ch 42.
4
Lãng BÕc là mµt cái h° · g¥n thành Hà Nµi, phía B¡c có sông Nh¸ Hà, phía Nam có sông Tô L¸ch. жi Hán g÷i là h° Lãng BÕc, ð¶i
Tr¥n g÷i là h° Dâm Ðàm, ð¶i lê g÷i là Tây H°. Sau vì kiêng tên húy cüa Chúa Tr¸nh nên ð±i lÕi là Ðoái H°.
5
Nhi«u sách chép: Sau khi quân b¸ tan vÞ, hai Bà chÕy v« xã Hát Môn thuµc huy®n Phúc Lµc (nay là huy®n Phúc Th÷, tïnh S½n Tây) thª
bÑc quá, bèn gieo mình xu¯ng sông Hát Giang mà tñ Tr¥m Mình. Hôm ¤y là ngày 06 tháng 2 nåm Quý Mão (TÑc nåm 43 sau Công
nguyên). Hi®n nay tÕi xã nói trên, nhi«u sách chép r¢ng vçn còn miªu th¶ và hai tßþng ðá tÕc hình hai Bà.
6
Ki¬n thành: Ki¬n là cái kén, tÑc là cái t± cüa con t¢m. Ki¬n thành là cái thành gi¯ng nhß cái kén.
7
Vua Thu§n Ъ nhà Ðông Hán tên là Bäo, con cüa An Ъ lên ngôi nåm Bính D¥n (126 sau Công nguyên) · ngôi 19 nåm.
8
Nguyên bän là chæ Man. Xßa, ng߶i tàu g÷i ng߶i phß½ng Nam chßa khai hóa là Man.
9
Vua Hoàn Ъ nhà Ðông Hán (147-167) tên là Chí, cháu là Hà Gian Hiªu Vß½ng Khai (con cüa Chß½ng Ъ) · ngôi ðßþc 21 nåm.
10. 10 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
- Châu Tu¤n, ð¶i vua Linh Ъ nhà Ðông Hán, nåm thÑ 4 niên hi®u Quang Hòa (nåm Tân D§u- 181
sau Công nguyên- ND) mùa hÕ, tháng tß rþ Ô HØ làm loÕn. B÷n Lß½ng Long, ng߶i trong châu,
nhân ðó làm phän, ðông có ðªn vài chøc nghìn ng߶i. vua Linh Ъ sai Châu Tu¤n ði ðánh phá r°i
dùng Tu¤n làm ThÑ sØ.
- Giä Tông3
ð¶i vua Linh Ъ nhà Ðông Hán nåm thÑ nh¤t niên hi®u Trung bình (nåm Giáp Tý- 184
sau Công nguyên- ND), ng߶i trong châu h÷p binh ðánh ThÑ sØ. Vua Linh Ъ dùng Giä Tông làm
ThÑ sØ. Giä Tông ðªn v² v« hòa hþp ðßþc lòng ng߶i, cõi Giao Châu tr· v« yên ±n. tråm h÷ ngþi ca
r¢ng:
Giä phø lai vãn
SØ ngã tiên phän
Kim kiªn thanh bình
Cánh b¤t cäm bÕn.
TÕm d¸ch:
Cho Giä ðªn muµn màng
Khiªn ta trß¾c ðánh càn
Thanh bình nay ðã th¤y
Nào dám phän cho ðang.
Giä Tông giæ vi®c cai tr¸ trong ba nåm, ðßþc phong làm Nh¸ Lang.
- Nguy-n Tiªn4
, ð¶i nhà Hán, trong khoäng niên hi®u Trung bình (184-189 sau Công nguyên- ND)
làm ThÑ sØ.
- Sî Nhiªp5
tñ làm NgÕn Oai, ng߶i Quäng Tín thuµc qu§n Thß½ng Ngô (Quäng Tây). Cha là Sî TÑ, ð¶i
Hoàn Ъ (147-167 sau Công nguyên-ND) nhà Ðông Hán, làm Thái thú Nh§t Nam.
Lúc nhö Sî Nhiªp v« du h÷c · kinh ðô nhà Hán, ham thích Tä Th¸ Xuân Thu6
bèn ðem chú giäi sách
này. Ông lÕi tinh thông ðßþc cái nghîa l¾n cüa sách Thßþng Thß7
. Thân phø qua ð¶i, mãn tang, sau ðó ông
1
Nåm 184 ThÑ sØ Chu Ngung ðánh thuª n£ng, b¸ ð°n binh · bän ð¸a giªt chªt, vua Hán sai Giä MÕnh Kiên 9tÑc Giä Tông) làm ThÑ sØ.
2
Vua Linh Ъ nhà Ðông Hán tên Hoành, cháu t¢ng tôn cüa Hà Gian Hiªu Vß½ng Khai (con cüa Chß½ng Ъ) · ngôi 22 nåm.
3
Giä Tông tÑc Giä MÕnh Kiên. Khi Giä MÕnh Kiên chßa sang, b÷n cai tr¸ xÑ ta ph¥n nhi«u là nhæng tham quan ô lÕi nên ðã gây hoÕn
nÕn cho dân chúng không ít.
Giä Tông ð± Hiªu Liêm, t×ng giæ chÑc Kinh tri®u doãn, có tài v« chính tr¸ (theo Khâm ð¸nh Vi®t sØ thông giám cß½ng møc).
4
Ðúng ra Lý Tiªn. Nhæng quan lÕi Trung Qu¯c sang cai tr¸ có h÷ Lý mà khi viªt sách này tác giä cûng ð±i thành h÷ Nguyên. tác giä quá
tôn tr÷ng nghiêm l®nh cüa nhà Tr¥n hay là quá sþ?!
5
Sî Nhiªp: T± tiên là ng߶i nß¾c L², do b¤t mãn v« vi®c Vß½ng Mãng cß¾p ngôi nhà Hán m¾i sang · ð¤t Quäng Tín, qu§n Thß½ng Ngô,
ðªn ð¶i Sî TÑ. Thân phø cüa Sî Nhiªp là sáu ð¶i. Sî TÑ làm Thái thú qu§n Nh§t Nam. Sî Nhiªp du h÷c · Kinh sß ð² M§u tài r°i Hiªu
Liêm. Lúc làm Thái thú Giao Chï dân r¤t kính phøc m¾i tôn làm Sî Vß½ng. Quan Hàn lâm H÷c Sî Lê Vån Hßu, mµt sØ gia có tài, th¶i
Tr¥n Thánh Tông (1258- 1278) ðã khâm phøc cái ph¦m ðÑc và tài tr¸ dân cüa Sî Vß½ng không ít.
6
Tä Th¸ Xuân Thu: Kinh Xuân Thu ðã có chú n½i s¯ (24) chß½ng ð¥u. Tä Khßu Minh ð¶i nhà Chu làm Thái sØ cho nß¾c L², theo chí ðÑc
Kh±ng TØ soÕn ra bµ Tä Th¸ Xuân Thu. Ng߶i ð¶i sau g÷i Kh±ng TØ là T± Vß½ng, Khßu Minh là T± Th¥n.
7
Thßþng Thß tÑc là Kinh Thß. Thß (nghîa ðen là chép) là chép nhæng cách m· mang giáo hóa cüa các b§c thánh nhân th¶i c± ð¬ làm
khuôn mçu. Kinh Thß do ðÑc Kh±ng TØ sßu t¥m, trong chép: ði¬n (phép t¡c), mô (mßu bàn, kª sách), hu¤n (l¶i dÕy d²), cáo (l¶i truy«n
13. 13 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
nhà T¤n nåm thÑ nh¤t niên hi®u Thái ninh (nåm 323 sau Công nguyên) sai tß¾ng quân là Cao BØu ðánh và
chém ðßþc ThÕc.
Nguy-n Phóng ð¶i Thành Ъ (323-342 sau Công nguyên)1
nhà T¤n làm ThÑ sØ.
Nguy-n Phu ð¶i Møc Ъ (345-361 sau Công nguyên)2
nhà T¤n làm ThÑ sØ.
Châu Phø th¶i T¥n Phù Kiên (nåm 357 sau Công nguyên)3
làm ThÑ sØ.
Nguy-n T¯n (ðúng là Lý T¯n-ND)
в Vi®n.
жi Hiªu Vû Ъ4
nhà T¤n nåm thÑ 5 niên hi®u Thái Nguyên (nåm 380 sau Công nguyên-ND) Thái
thú qu§n CØu Chân là Nguy-n T¯n (tÑc Lý T¯n-ND) chiªm cÑ Giao Châu làm phän 6 nåm. Khi в Vi®n
chém ðßþc Nguy-n T¯n (tÑc Lý T¯n-ND)5
cõi Giao Châu ðßþc yên.
в Hu® е là con cüa в Vi®n6
.
жi Nghîa Hy (Tri«u T¤n An Ъ-ND) nåm thÑ 7 (nåm 441 sau Công Nguyên-ND) Thái thú Vînh Gia
là Lß Tu¥n chÕy sang ðánh phá Hþp Ph¯ r°i bång ð߶ng t¡t ðªn châu lÜ.
Vua T¤n dùng в Hu® е làm ThÑ sØ. Hu® е ð¯c su¤t lính trong phü ra ðánh · ThÕch KÏ r°i lÕi
cùng v¾i Lß Tu¥n ðánh nhau · bªn ðò phía nam Long Biên7
. Hu® е dùng ðuôi chim trî làm ðu¯c ð¯t
thuy«n cüa Lß Tu¥n, quân sî hai bên b¶ sông b¡n ra, binh cüa Lß Tu¥n thua to. Tu¥n chªt chìm dß¾i nß¾c.
Hu® е v¾t thây c¡t ð¥u gói ðem v« Kiªn khang.
Ъn ð¶i Hiªu Vû Ъ nåm thÑ nh¤t niên hi®u S½ nguyên (niên hi®u Vînh s½-ND)8
tháng 7 quân Lâm
„p vào cß¾p bóc, Hu® е ðánh phá, quân Lâm „p xin hàng.
1
T¤n Thành Ъ tên Di-n, con cüa Minh Ъ · ngôi ðßþc 17 nåm.
2
T¤n Møc ðª tên Ðam, con cüa T¤n Khang 𪠷 ngôi ðßþc 17 nåm.
3
Nåm Ðinh TÜ tÑc nåm 357 t¥n Phù Kiên soán v¸, Phù Kiên còn có tên là Vån Vß½ng, ti¬u tñ là Kiên, h÷c rµng ða tài. là ng߶i th¶i Ðông
T¤n, cûng g÷i là th¶i ðÕi 16 nß¾c Ngû H°. Trong 16 nß¾c chia vùng Giang B¡c ð¬ cai tr¸ thì t¥n Phù Kiên tr¸ chüng tµc "Chi" dñng ra
nhà Ti«n T¥n g°m 44 nåm (351-394). Kinh ðô là Tr߶ng An (tïnh Thi¬n Tây). Có sách chép là B° Kiên, tên chúa Ti«n T¥n ð¶i t¤n.
4
Hiªu Vû Ъ tên là Di®u, con cüa Giän Vån Ъ · ngôi ðßþc 24 nåm (373-396).
5
Lý T¯n: T¯ng sØ chép: Lý T¯n có sÑc khöe và lúc làm Thái thú qu§n CØu Chân thì quy«n thª và uy danh l×ng lçy. Lúc nghe ThÑ sØ
Тng Ðôn Chi s¡p ðªn, Lý T¯n sai hai con ra ngån ch£n các n½i hi¬m yªu. в Vi®n ðem binh lÕi ðánh chém ðßþc Lý T¯n.
6
в Hu® е: "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß"và "Khâm ð¸nh Vi®t sØ Thông giám cß½ng møc" ð«u vhép là в Hu® е, Hu® chÑ không phäi
Tu®. Có sØ li®u chép là Tu® (sai? ðúng?) в Hu® е là con cüa в Vi®n ðßþc T¤n Ъ cho làm ThÑ sØ. Lúc b¤y gi¶ Lß Tu¥n làm phän
ðem ð° ðäng 2000 ng߶i kªt hþp v¾i dß ðäng cüa Lý T¯n ðánh phá Hþp Ph¯ r°i kéo ðªn Nam thành Long Biên. в Hu® е ðem hªt
gia tài ra ban thß· ng quân sî r°i cùng em là Hu® KÏ (Thái thú Giao Chï), Chß½ng Dân (Thái thú CØu Chân) cùng ð¯c thúc quân bµ
ðánh nhau v¾i Lß Tu¥n, phóng ðu¯c trî vî ð¯t thuy«n lß Tu¥n. Quân Lß Tu¥n tan vÞ. Tu¥n b¸ chªt chìm dß¾i sông.
7
Long Biên: tên huy®n v« ð¶i nhà Hán thuµc Giao Chï, ch² quân tr¸ th¶i Ðông Hán. Sách "Thüy Kinh chú" chép: Nåm 208- thuµc nhà
Ðông Hán nåm Kiªn an thÑ 13, khi dñng thành có gi¯ng thu°ng lu°ng ch¢ng ch¸t dß¾i nß¾c · hai bên Nam B¡c. Nhân ðó ð±i tên là
Long Uyên. Nhà Lý ð±i là Thång Long. Nay là tïnh thành Hà Nµi.
8
Theo nhi«u sØ li®u c± th¤y: Hiªu Vû Ъ nhà T¤n (373-396) không có niên hi®u S½ nguyên. жi Hiªu Vû Ъ nhà T¯ng (454- 464) cûng
không có niên hi®u S½ nguyên. Vä lÕi, theo nhi«u sách sØ thì в Hu® е ðánh quân Lâm „p vào nåm 413 (tÑc nåm Quý SØu nh¢m ð¶i
An Ъ nhà T¤n nåm thÑ 9 niên hi®u Nghîa Hy).
Ъn nåm 420 lÕi ðánh l¥n næa và quân lâm „p phäi ð¥u hàng (tÑc nåm Canh Thân ð¶i Vû Ъ nhà T¯ng nåm thÑ nh¤t niên hi®u Vînh s½).
Có l¨ nåm 420 mà sách chép nh¢m Vû Ъ thành Hiªu Vû Ъ, niên hi®u Vînh s½ thành S½ nguyên chång?
14. 14 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Hu® е cai tr¸ dân sþ mà quí mªn. CØa thành ðêm ðªn không phäi ðóng. Cüa r½i ngoài ð߶ng
không ai nh£t.
в Ho¢ng Vån là con cüa в Hu® е1
.
Vß½ng Huy lên thay в Ho¢ng Vån làm ThÑ sØ2
.
Ðàn Hoa Chi3
.
Nåm thÑ 23 niên hi®u Nguyên gia (nåm Bính Tu¤t- 446 sau Công nguyên- ND) vua Vån Ъ nhà
T¯ng4
sai ThÑ sØ Ðàn Hoa Chi ðánh Lâm „p. Có ng߶i · Nam Dß½ng tên là Tông Xác, tính thích vi®c võ
t×ng nói r¢ng: "Ta nguy®n làm c½n gió dài ð¬ phá làn sóng muôn d£m"5
, bèn cùng v¾i Ðàn Hoa Chi håm h·
xin ðánh Lâm „p. Vua T¯ng dùng Tông Xác làm Ch¤n võ Tß¾ng quân.
Vua nß¾c lâm „p là PhÕm Dß½ng MÕi nghe nhà T¯ng xu¤t quân m¾i dâng bi¬u6
xin trä lÕi nhæng ð¤t
ðai ðã cß¾p ðßþc.
Ðàn Hoa Chi tiªn quân vây tß¾ng Lâm „p (là PhÕm Phøc Long-ND) · thành Khu Túc. Tông Xác
ðánh phá, ðªn tháng 5 thì hÕ thành Khu Túc, chém ðßþc tß¾ng PhÕm Phøc Long. Th×a th¡ng quân T¯ng kéo
vào Tßþng Ph¯, PhÕm Dß½ng MÕi vçn ðánh mÕnh, dùng áo giáp trùm lên mình voi trß¾c sau ð«u kín mít hªt
cä. Tông Xác lÕi làm hình con sß tØ ð¬ ch¯ng lÕi. Kªt quä voi sþ häi bö chÕy. Quân Lâm „p thua to, PhÕm
Dß½ng MÕi tr¯n ði.
Nåm thÑ 24 niên hi®u Nguyên gia (tÑc nåm 447-ND) Ðàn Hoa Chi tr· v« B¡c.
Lßu Møc ð¶i Minh Ъ (465- 472-ND) nhà T¯ng7
làmThÑ sØ.
Lßu Bµt.
Nguy-n Tr߶ng Nhân (ðúng là Lý Tr߶ng Nhân-ND)8
ð¶i Minh Ъ nhà T¯ng làm ThÑ sØ.
Th¥m Hoán ð¶i Cao Ъ (479- 482-ND) nhà T«9
làm ThÑ sØ.
1
в Ho¢ng Vån: Theo "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß": Con trß· ng cüa в Hu® е. Trß¾c kia, в Hu® е xin cho в Ho¢ng Vån làm Thái
thú CØu Chân. B¤y gi¶ Hu® е m¤t, nhà T¯ng phong Ho¢ng Vån làm ThÑ sØ. Ho¢ng vån lÕi ðßþc phong tß¾c Long Biên H¥u.
2
Theo "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" thì là Vß½ng Huy Chi chÑ không phäi là Vß½ng Huy. Nåm Ðinh Mão, tháng 4- 427 Tây l¸ch T¯ng Ъ ðòi
Ho¢ng Vån v« làm Ðình úy và cho Vß½ng Huy Chi lên thay làm ThÑ sØ.
Ho¢ng vån mong ðßþc v« ch¯n ðª ðô nên ðang b®nh vçn ráng ng°i xe lên ð߶ng, xe ðªn Quäng Châu thì t× tr¥n.
3
Ðàn Hoa Chi: ng߶i · Kim Hß½ng thuµc Cao Bình, t×ng giæ chÑc ThÑ sØ Duyên Châu. Th߶ng nghi®n ng§p rßþu chè lÕi tham lam
nhûng nhi-u nên b¸ cách chÑc. Lúc ngã b®nh, trong c½n mê sän th߶ng th¤y hình dÕng ng߶i rþ H° hãm hÕi r°i m¤t.
4
T¯ng vån Ъ tên Nghîa Long, con cüa T¯ng Vû ðª, · ngôi 30 nåm.
5
Lúc còn nhö ðßþc ng߶i chú höi v« cái chí cüa Tông Xác, Xác trä l¶i: "Nguy®n th×a tr߶ng phong phá vÕn lý lãng". Vß½ng Bµt (bu±i S½
Ð߶ng) mµt hôm ði thåm thân phø làm quan L®nh · Giao Chï, lúc qua Nam Xß½ng ðßþc dñ bæa ti®c tÕi Тng Vß½ng Các. Nhân bæa
ti®c ¤y Vß½ng Bµt ðã làm bài "Тng vß½ng Các tñ" l¶i cñc kÏ di-m l®, trong ¤y có câu: "Hæu hoài ð¥u bút, mµ Tông Xác cho tr߶ng
phong" (SÇn hoài bäo vÑt cây bút, ngßÞng mµ c½n gió dài cüa Tông Xác).
6
Bi¬u là bài vån cüa th¥n dân dâng lên vua, ð¬ chúc m×ng thì g÷i là hÕ bi¬u, ho£c ð¬ tÕ ½n g÷i là tÕ bi¬u, ho£c ð¬ bày tö ði«u gì...
7
T¯ng Minh Ъ tên là Úc, con cüa Vån Ъ · ngôi ðßþc 8 nåm.
8
Lý Tr߶ng Nhân: "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép: Ng߶i trong châu là Lý Tr߶ng Nhân giªt nhæng bµ hÕ cüa châu møc t× Trung Qu¯c
sang, r°i chiªm cÑ giao Châu làm phän tñ xßng là ThÑ sØ.
9
T« Cao ðª h÷ Tiêu, tên ÐÕo Thành, ng߶i Nam Lan Lång, làm quan nhà T¯ng, ðßþc phong T« Vß½ng, ðßþc nh߶ng ngôi, và · ngôi 4
nåm.
15. 15 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Nguy-n Thúc Hiªn (ðúng là Lý Thúc Hiªn-ND)1
.
Nguy-n Thúc Hiªn là em h÷ cüa Nguy-n Tr߶ng Nhân. Tr߶ng Nhân chªt, Thúc Hiªn lên thay lãnh
chÑc vi®c Giao Châu. Nhßng vì hi®u l®nh chßa th¬ thi hành ðßþc m¾i c¥u mong · nhà T¯ng chÑc ThÑ sØ.
Vua T¯ng lÕi dùng Th¥m Hoán làm ThÑ sØ, dùng Thúc Hiªn làm chÑc Thái thú hai qu§n Võ Bình và Tân
xß½ng.
Thúc Hiªn ðßþc m®nh l®nh cüa tri«u ðình r°i, bèn ðem binh chiªm giæ n½i hi¬m yªu không ch¸u l®
thuµc Th¥m Hoán. Th¥m Hoán d×ng lÕi · U¤t Lâm r°i b¸ b¸nh mà chªt.
Ъn nåm thÑ nh¤t niên hi®u Kiªn nguyên (nåm KÖ v¸-749-ND) vua Cao Ъ nhà T« cho Thúc Hiªn
làm ThÑ sØ. Thúc Hiªn nh§n ðßþc tri«u m®nh l®nh lÕi dÑt bö hÆn vi®c c¯ng hiªn.
Nåm thÑ 3 niên hi®u Vînh minh (nåm „t SØu-485-ND) vua (T« Vû Ъ-ND)2
sai Lßu Khäi (còn ð÷c
Giai-ND) làm ThÑ sØ ð¬ ðánh Thúc Hiªn, Thúc Hiªn sþ hãi theo ð߶ng t¡t v« ch¥u vua.
Lßu Khäi ð¶i Cao Ъ (479-482-ND) nhà T« làm ThÑ sØ.
Phòng Pháp Tông ð¶i Minh Ъ (494-498-ND) nhà T«3
làm ThÑ sØ.
Phøc Ðång Chi.
Pháp Tông làm chÑc Tr߶ng sØ. Phøc Ðång Chi th¤y Pháp Tông nhi«u b®nh hoÕn m¾i ðem giam giæ
trong ngôi nhà riêng bi®t r°i tß¾c ðoÕt hªt quy«n hành. Pháp Tông thích ð÷c sách, · trong tù mong có sách
ð¬ xem. Phøc Ðång Chi nói: "SÑ quân · không còn sþ ðµng ðªn b®nh t§t, há xem ðßþc sách næa sao?". R°i
không cho.
Vua t« cho Ðång Chi làm ThÑ sØ.
Pháp Tông ðßþc tr· v«, ði ngang qua Ngû Lînh thì chªt.
Nguy-n Khäi (ðúng là Lý Khäi-ND)4
¶i Minh Ъ (494-498-ND) nhà t« làm ThÑ sØ.
Nguy-n T¡c (ðúng là Lý t¡c-ND)5
ng߶i ð¶i nhà Lß½ng (502-556-ND)6
.
Nguy-n Khäi làm phän, Nguy-n T¡c chém Khäi r°i lên thay làm ThÑ sØ.
H¥u Tß ð¶i Vû Ъ (502-549) nhà Lß½ng làm ThÑ sØ.
Dß½ng Phiêu.
1
"Khâm ð¸nh Vi®t sØ thông giám cß½ng møc" chép lÕi l¶i phê cüa sØ gia Ngô Sî Liên v« vi®c anh em Lý Tr߶ng Nhân: Nhà T« làm sai
hình pháp. Lý Thúc Hiªn là kë thân thuµc cüa loÕn th¥n, khi làm chÑc châu møc uy l®nh chßa ðßþc thi hành thì c¥u xin làm chÑc ThÑ
sØ v¾i tri«u ðình Trung Qu¯c, khi ðßþc tri«u l®nh lÕi ch¯ng cñ v¾i ti«n ThÑ sØ Th¥m Hoán · U¤t Lâm. Mµt khi có chÑc tß¾c phong
cho, có uy lñc r°i thì phän bµi ch¯ng lÕi quan viên Trung Qu¯c và không tiªn c¯ng næa.
Ъn lúc Lßu Khäi vâng l®nh ðem quân tiªn ðánh, nhà T« lÕi cho Lý Thúc Hiªn theo ð߶ng t¡t vào ch¥u, không nghe tuyên b¯ tµi trÕng gì
cä. Nhß thª thì làm sao cho ng߶i phøc và rÕng rÞ qu¯c th¬?
2
T« Vû Ъ tên Di, con cüa Cao Ъ, lên ngôi nåm Quí Hþi, · ngôi ðßþc 11 nåm (483-493).
3
t« Minh Ъ tên Loan, con cüa ÐÕo Sinh (con ng߶i anh vua T« Cao Ъ) phª Häi lång Vß½ng, tñ l§p làm vua, · ngôi ðßþc 5 nåm.
4
xem lÕi chú thích (64)
5
xem lÕi chú thích (64)
6
Lß½ng Vû Ъ h÷ Tiêu, tên Di-n, ð°ng tµc v¾i T«, c¤t binh ðánh Ðông hôn h¥u, ðßþc phong vß½ng và ðßþc nh߶ng ngôi, · ngôi ðßþc
48 nåm. Ngôi vua l¥n lßþt truy«n ðªn Lß½ng Giän Ъ, Lß½ng Nguyên Ъ và Lß½ng Kinh Ъ thì dÑt. Nhà Lß½ng liên tiªp tr¸ vì (502-
556) ðßþc 55 nåm.
17. 17 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Quân lính cüa Lßu Phß½ng kéo ðªn sông Xà Lê (còn g÷i là а Lê), binh Lâm „p ð«u cÞi voi l¾n b¯n
m£t mà tiªn t¾i. Lßu Phß½ng bèn ðào nhi«u h¯ nhö, l¤y cö phü lên trên r°i ra ðánh và giä thua chÕy. Quân
Lâm „p ðu±i theo, voi nhi«u con b¸ søp chªt. Nhân ðó, dùng binh hùng tiªp tøc ðu±i ðánh, quân Lâm „p
thua to, b¸ b¡t c¡t tai có ðªn vÕn cái. Lßu Phß½ng ðu±i ðánh nhi«u l¥n ð«u ðßþc th¡ng lþi cä. Ðu±i theo
hß¾ng nam, qua trø ð°ng cüa Mã Vi®n, t¾i ngày thÑ tám thì t¾i kinh ðô cüa nß¾c Lâm „p. Vua nß¾c Lâm „p
là PhÕm Chí phäi bö thành mà chÕy tr¯n. Lßu Phß½ng vào thành l¤y th¥n chü trong miªu 18 cái ð«u ðút b¢ng
vàng cä.
Lßu Phß½ng kh¡c ðá ghi công r°i tr· v«. Giæa ð߶ng b¸ b®nh mà chªt.
Khâu Hòa.
Vào nåm thÑ 5 niên hi®u Vû ÐÑc (nåm Nhâm Ng÷- 622- ND) vua Cao T±1
nhà Ð߶ng trao cho
Khâu Hòa chÑc ÐÕi t±ng Quän, tß¾c Ðàm qu¯c công, Hòa lÕi tâu xin ð£t chÑc Ðô hµ Phü chúa.
Lßu Diên Hñu.
Nåm thÑ nh¤t niên hi®u Ði«u lµ (nåm KÖ Mão- 679-ND) vua Cao Tông2
nhà Ð߶ng ð±i chÑc ThÑ sØ
An Nam làm Ðô hµ phü Giao Châu, dùng Diên Hñu làm quan Ðô hµ.
Theo l® cû ð¯i v¾i di lão3
chï phäi thâu phân næa s¯ thuª, Lßu Diên Hñu lãnh trách nhi®m thâu thuª,
ra l®nh thâu vào ðü nguyên s¯. Dân chúng oán gi§n. Ng߶i ð¥u sö trong ðám oán gi§n là Lý Tñ Tiên4
b¸ Lßu
Diên Hñu giªt chªt. Dß ðãng bèn n±i loÕn vây phü thành mà giªt Diên Hñu.
Khúc Lãm.
Khúc Lãm, th¶i vua Trung Tông (705- 710-ND)1
, nhà Ð߶ng làm quan Ðô hµ, vì tham lam tàn bÕo
m¤t lòng dân nên b¸ chÑc Tß løc là Cam Mãnh giªt.
1
Ð߶ng Co T± h÷ Lý, tên uyên, dòng dõi cüa Tây Lß½ng Vß½ng, Lý Nh§t Cao, n¯i theo tß¾c cüa t± tiên làm Ð߶ng Công, giæ Thái
Nguyên, d¤y binh, ðßþc phong làm Ð߶ng Vß½ng, sau cß¾p ngôi nhà Tùy. Lên ngôi · Tr߶ng Sa, · ngôi ðßþc 9 nåm (618- 626).
2
Ð߶ng Cao Tông tên Tr¸, con cüa Thái Tông, · ngôi ðßþc 34 nåm (650 - 683).
3
Di lão: theo ông Nguy-n Kh¡c Thu¥n thì không nên d¸ch ho£c nªu d¸ch thì: "ng߶i già · mi«n ð¤t man di". Riêng chúng tôi, không d¸ch
không ch¸u ðßþc mà d¸ch ra cûng không hþp ý. d¸ch tàm tÕm ð¬ b¾t bñc mình thì: "ng߶i già cä nghèo hèn quê k®ch", r߶m quá không
±n! Ðó, ng߶i Trung Qu¯c thª ð¤y, h÷ th߶ng g÷i các nß¾c nhö · chung quanh h÷ là di. Nói gì thì nói, khi dùng chæ di, không th¬ h÷
không có ý mi®t th¸ · trong ðó. Cûng bÞi chæ "di" này mà xäy ra chuy®n sau ðây.
Tri«u vua Quang Trung, sÑ giä Võ Huy T¤n sang nhà Thanh tiªn c¯ng. Ng°i ch¶ · quán, b¤t chþt Ông Võ th¤y quy¬n s± do viên quan
lÕi thuµc nhà Thanh chép nhæng v§t tiªn c¯ng. Cu¯i dòng có hai chæ "di quan" nghîa là cüa viên quan nß¾c man di, ð¬ chï sÑ bµ An
Nam ta. Gi§n l¡m nhßng nghî, to tiªng n£ng l¶i v¾i tên lÕi thuµc không ích gì. Ông Võ bèn chiªt tñ chØ Di và th¤y: chæ cung là cung
nö hþp v¾i chæ qua là giáo mác thì thành chæ Di và ông ghi ngay vài quy¬n s± ¤y bài th½:
"CÑ g÷i là Di cûng chÆng sao
"Di này sÇn có ðü cung ðao
"Giang s½n th߶ng xu¤t trang hào ki®t
"Tr÷ng nghîa nhân mà tö chí cao.
Cä vua quan trong tri«u ð«u chuy«n tay nhau ð÷c bài th½ và r¤t kính phøc, r¤t tr÷ng ðãi sÑ giä nß¾c An Nam. Và, t× ðó khi nói v« nß¾c
ta, dân ta h÷ không dùng chæ Di næa.
Bài th½ b¢ng chæ Hán, tôi nghe ðßþc cách ðây h½n 30 nåm. bây gi¶ chï nh¾ ðÕi ý, cho nên chuy¬n sang Vi®t ngæ, t¤t nhiên không ðßþc
sát nghîa.
4
Lý Tñ Tiên: "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép: Mùa thu tháng 7 nåm Ðinh Hþi- Tây l¸ch 687, sau khi Lý Tñ Tiên tuçn nÕn Ðinh Kiªn tø hþp
nhân dân vây phü thành và Ðinh Kiªn giªt Lßu Diên Hñu.
18. 18 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Trß½ng Thu§n.
Th¶i vua Túc Tông (756-762-ND)2
nhà Ð߶ng làm quan ðô hµ.
Trß½ng Bá Nghi.
Trß½ng Bá Nghi là con cüa Trß½ng Thu§n.
Nåm thÑ 2 niên hi®u Chí ÐÑc (nåm Ðinh D§u- 757-ND) vua Túc Tông nhà Ð߶ng ð±i An Nam
thành Tr¤n Nam ðô hµ phü dùng Trß½ng Bá Nghi làm quan ðô hµ.
nåm thÑ 2 niên hi®u ÐÕi L¸ch (nåm Ðinh TÜ-767-ND) ð¶i vua ÐÕi Tông nhà Ð߶ng, Trß½ng Bá nghi
xây lÕi La Thành.
Ъn nåm thÑ 3 (nåm M§u Thân- 768-ND) thì ð±i lÕi là An Nam ðô hµ phü.
Cao Chánh Bình.
жi vua ÐÕi Tông3
nhà Ð߶ng làm quan ðô hµ.
Tri®u Xß½ng, lên thay Cao Chánh Bình làm quan ðô hµ.
Ъn nåm thÑ nh¤t niên hi®u Trình Nguyên (nåm „t SØu- 785-ND) ð¶i vua ÐÑc Tông4
nhà Ð߶ng,
Tri®u Xß½ng tâu lên xin ð£t ra Nhu Vi-n quân.
Bùi Thái, lên thay Tri®u Xß½ng làm quan ðô hµ, b¸ ng߶i · trong phü là Vß½ng Quí Nguyên giªt r°i
dùng Tri®u Quân làm quan ðô hµ5
.
Tri®u Quân.
Lý Tßþng C±.
жi vua Hiªn Tông (806-820)6
nhà Ð߶ng, Tri®u Quân và Lý Tßþng C± làm quan ðô hµ b¸ ng߶i
trong phü là Dß½ng Thanh giªt7
.
Nguy-n Nguyên Gia (ðúng là Lý Nguyên Gia-ND).
Vào nåm thÑ 2 niên hi®u Tr߶ng Khánh (nåm Nhâm D¥n- 822- ND) vua Møc Tông8
nhà Ð߶ng
dùng Nguyên HÖ làm quan ðô hµ. Nguyên HÖ th¤y g¥n cØa thành có dòng nß¾c chäy ngßþc m¾i sþ r¢ng
1
Ð߶ng Trung Tông, tên Triªt, con cüa vua Cao Tông lên ngôi nåm Giáp Thân (nåm 684) · ngôi chßa ðßþc mµt nåm thì b¸ Vû H§u phª,
d¶i ngai v« Phong Châu r°i cho em ngài lên thay, tÑc Ð߶ng Du® Tông. Ъn nåm „t TÜ (705) ngài lÕi lên ngôi, nåm Canh Tu¤t (nåm
710) b¸ ngµ sát.
2
Ð߶ng Túc Tông tên HÕnh, con vua Huy«n Tông, · ngôi ðßþc 7 nåm.
3
Ð߶ng ÐÕi Tông tên Dñ, con Túc Tông, · ngôi ðßþc 17 nåm (763-779).
4
Ð߶ng ÐÑc Tông tên Quát, con cüa ÐÕi Tông, · ngôi ðßþc 25 nåm (780- 804).
5
"ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß " chép:Tri®u Xß½ng sang ðô hµ cõi An Nam, dân r¤t cäm phøc. Ông tÕi chÑc su¯t 17 nåm An nam yên ±n, sau
vì ðau n½i chân nên xin v« c¯ qu¯c. Nhà Ð߶ng cho Ðinh Bµ Lang trung Bùi Thái sang thay Tri®u Xß½ng. Ъn nåm Quý TÜ- Tây l¸ch
803, tß¾ng trong châu là Vß½ng Quý Nguyên ðu±i Bùi Thái. Vua nhà Ð߶ng th¤y Tri®u Xß½ng tu±i ngoÕi th¤t tu¥n song trình bày vi®c
gì cûng tinh t߶ng minh bÕch, vua l¤y làm lÕ, lÕi trao cho Tri®u Xß½ng chÑc Giao Châu ðô hµ.
6
Ð߶ng Hiªn Tông tên Thu¥n, con cüa Thu§n Tông · ngôi ðßþc 15 nåm.
7
Dß½ng Thanh, ng߶i Giao Châu là tù trß· ng cüa ng߶i Mán, v« sau làm Hoan Châu ThÑ sØ. Lúc b¤y gi¶ có Lý Tßþng c± là dòng gi¯ng
tông th¤t nhà Ð߶ng, ðßþc nhà Ð߶ng cho làm An Nam Ðô hµ. Tham lam, hà kh¡c, m¤t lòng dân Lý Tßþng C± b¸ Dß½ng Thanh ðang
ðêm kéo quân v« ðánh úp, l¤y Giao Châu giªt Lý Tßþng C±.
8
Ð߶ng Møc Tông tên là H¢ng, con cüa Hiªn Tông, · ngôi ðßþc 4 nåm (821- 824).
19. 19 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
ng߶i trong châu ða s¯ s¨ sinh chuy®n phän tr¡c. Nhân ðó m¾i bói quë, xem cái thành hi®n tÕi ¤y nhß thª
nào. Lúc b¤y gi¶, có cái thành nhö v×a m¾i ð¡p. Ng߶i xem bói, xem tß¾ng nói r¢ng sÑc ông không ðü ð¬
b°i ð¡p cái thành l¾n, 50 nåm sau së có ng߶i h÷ Cao ðóng ðô · ð¤y mà xây dñng vß½ng phü.
Ъn khoäng niên hi®u Hàm Thông (841- 873-ND) ð¶i vua Ý Tông1
nhà Ð߶ng, Cao Bi«n ð¡p thêm
La Thành.
Hàn ¿¾c ng߶i Võ Ninh, thuµc lãng châu, v¯n tên là Tr÷ng Cách. Trong khoäng niên hi®u Thái Hòa
(827- 835- ND) vua Ð߶ng Vån Tông2
bãi bö chÑc ðô ð¯c Giao Châu, toàn cõi Giao Châu ð«u thuµc v« An
Nam Ðô Hµ phü. Nhà vua dùng Hàn ¿¾c làm quan ðô hµ.
Võ H°n ng߶i th¶i Vû Tông (841- 846- ND) nhà Ð߶ng3
.
Bùi Nguyên Hæu4
ng߶i th¶i Vû Tông nhà Ð߶ng.
Nguy-n Trác5
ð¶i Tuyên Tông (847- 859- ND)6
nhà Ð߶ng làm quan ðô hµ Kinh Lßþc sÑ.
Vß½ng Thúc.
Thân phø là Vß½ng Kh· i. Vß½ng Thúc lá con (trai) cüa Vß½ng Kh· i v§y.
Vß½ng YhÑc ð§u Tiªn sï ð®7
và là ng߶i giöi nh¤t trong các hàng quan lÕi. Ðßþc thång chÑc Ði®n
trung Th¸ ngñ sØ.
Trong khoäng niên hi®u ÐÕi Trung (847- 859- ND) ð¶i vua Tuyên Tông nhà Ð߶ng, Vß½ng ThÑc làm
ThÑ sØ T¤n Châu thì ðßþc thuyên chuy¬n sang làm quan ðô hµ An Nam.
Lý Hµ8
.
Nåm thÑ 12 niên hi®u ÐÕi Trung (nåm M§u D¥n- 858-ND) ð¶i vua Tuyên Tông nhà Ð߶ng, Lý Hµ
lên thay Vß½ng ThÑc làm quan Ðô hµ. Tháng chÕp ng߶i M߶ng ðßa quân Nam Chiªu vào ðánh úp cß¾p
phá bän phü, Lý Hµ phäi chÕy sang Võ Châu.
1
Ð߶ng Ý Tông tên là Xác (Giác), con cüa Tuyên Tông, · ngôi ðßþc 14 nåm (860- 873).
2
Ð߶ng Vån Tông tên là Ngang, con vua Møc Tông, · ngôi ðßþc 14 nåm (827- 840).
3
Ð߶ng Vû Tông tên là Tri«n, con Tri«n, con cüa vua Møc Tông, · ngôi ðßþc 6 nåm.
4
"ÐÕi vi®t sØ ký toàn thß" chép: là Bùi Nguyên Hñu, "Khâm ð¸nh Vi®t sØ thông giám cß½ng møc" chép là Bùi Nguyên Dø.
5
Ðúng là Lý Trác.
6
Ð߶ng Tuyên Tông tên là Th¥m, con cüa Hiªn Tông · ngôi 13 nåm.
7
Bên nß¾c ta mãi ðªn th¶i nhà Lý m¾i b¡t ð¥u có thi cØ. Nhßng thi hµi phäi ðþi ðªn nhà Tr¥n. Nåm 1232 vua Tr¥n Thái Tông m· khóa
thi Thái h÷c sinh (tÑc tiªn sï). Ъn nåm Ðinh Mùi (1247) ð£t ra tam khôi: TrÕng nguyên, Bäng Nhãn, Thám hoa. Khoa thi nåm 1247 này
có ông Lê Vån Hßu ð² Bäng mhãn. Ông là sØ gia có tài cüa nß¾c ta.
8
Có sách chép nåm 858 nhà Ð߶ng dùng Vß½ng ThÑc làm quan Kinh lßþc Ðô hµ sÑ. Ъn nåm 860 nhà Ð߶ng dùng Lý Hµ làm quan
Ðô hµ và cûng nåm này quân Nam Chiªu công hãm thành phü, Lý Hµ bö chÕy.
LÕi theo "Tß tr¸ thông giám" thì sØ này chép: Lý Hµ ðªn phü li«n giªt viên tù trß· ng Mán là в Thü Tr×ng. Bµ hÕ cüa в Thü Tr×ng xúi
giøc quân Nam Chiªu vây ðánh phü thành. Lý hµ thua chÕy v« Vû Châu. Vua Ð߶ng trách Lý Hµ v« tµi sát hÕi Thü Tr×ng, lÕi làm m¤t
phü thành bèn giáng Lý Hµ làm Tß Hµ Ðam Châu, sau lÕi lßu ðày dài hÕn · Nhai Châu và Diêm Châu. аng th¶i mu¯n thu phøc lòng
dân, c¯t cho yên, vua Ð߶ng m¾i truy t£ng cho thân phø cüa Thü Tr×ng là в T°n Thành chÑc kim ngô tß¾ng quân.
"Khâm ð¸nh Vi®t sØ Thông giám cß½ng møc" chép: в T°n Thành b¸ quan Ðô hµ Lý Trác giªt. Ðám dân Mán oán gi§n, ðem quân Nam
Chiªu vào cß¾p phá. Lý Trác là mµt viên quan tham lam tàn bÕo, hà kh¡c và tham nhûng. Y th߶ng mua ép bò ngña cüa ng߶i Mán,
m²i ð¤u mu¯n ð±i mµt con bò.
20. 20 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Nåm sau, Lý Hµ t§p hþp th± binh ðánh quân M߶ng l¤y lÕi phü thành.
Vua Ý Tông nhà Ð߶ng chê trách Lý Hµ v« vi®c ð¬ cho phü thành th¤t thü, m¾i giáng xu¯ng làm
chÑc Tß Hµ · Ðam Châu.
Trong khoäng niên hi®u Hàm Thông (860- 873- ND), vua Ý Tông nhà Ð߶ng bãi bö phü An Nam Ðô
hµ, ð£t hành Giao Châu · Häi Môn, r°i cäi ð±i tr· lÕi.
Vß½ng Khoang thay Lý Hµ làm quan Ðô hµ.
Thái T§p1
.
Trong khoäng niên hi®u Hàm Thông (860- 873- ND) ð¶i vua Ý Tông nhà Ð߶ng, Nam Chiªu ð¯c
su¤t Man binh kéo sang cß¾p phá.
Vua Ý Tông dùng Quan Sát sÑ H° Nam là Thái T§p thay Vß½ng Khoang, r°i ðem các ðÕo binh: Ðan,
HoÕt, T×, Bi®n, Kinh, Tß½ng Ðàm và NgÕt ði ðánh quân Nam Chiªu. Man binh bèn kéo nhau ði. Lúc b¤y gi¶
Quan Tiªt ðµ sÑ Lãnh Nam là Thái Kinh sþ Thái T§p l§p ðßþc công m¾i bãi binh. Thái t§p th¤y Man binh mãi
cß¾p phá chßa yên mà quân lính thì m®t möi tr- biªng, lß½ng thñc thì hªt, ðánh nhau m߶i ph¥n ¡t chªt. Do
ðó, m¾i làm t¶ trÕng giäi bày dâng lên viên quan Trung Thß là Tïnh Th¶i2
. Tïnh Th¶i xem bài trÕng mà vì tin
l¶i cüa Thái Kinh nên r¯t cuµc không cÑu xét gì cä.
Ъn nåm thÑ 4 (niên hi®u Hàm Thông nåm Quý V¸- 863- ND) mùa xuân, tháng giêng Nam Chiªu lÕi
ð¯c su¤t nåm vÕn Man binh sang ðánh. Phü thành lÕi b¸ công hãm mà vi®n binh thì không ðªn. Quân tä hØu
cüa Thái T§p ra sÑc ðánh. Thái T§p, mình trúng m߶i mûi tên, mu¯n xu¯ng thuy«n mà không k¸p phäi chªt
chìm dß¾i nß¾c. Lúc ¤y có tß¾ng ðßþc phong tß¾c Ngu h¥u Kinh Nam là Nguyên Duy ÐÑc bäo binh sî r¢ng:
"B÷n chúng ta không có thuy«n bè, xu¯ng nß¾c thì chªt, chi b¢ng hãy quay tr· lÕi phü thành cùng v¾i Man
binh ðánh nhau, m²i mµt thân xác cüa chúng ta ð±i hai mÕng quân Man cûng có lþi". R°i bèn t× phía ðông
cØa La Thành mà tiªn vào. Quân Man không phòng b¸. Nguyên Duy ÐÑc tung lính vào ðánh giªt h½n hai
chøc ngàn ng߶i. Ngày hôm sau, tß¾ng cüa Man binh là Dß½ng Tß T¤n ra ðánh. Nguyên Duy ÐÑc tØ tr§n.
Man binh nhân ðó mà giªt ð¸ch quân g°m m߶i låm vÕn.
Sau ðó, vua ý Tông nhà Ð߶ng cho lßu lÕi hai vÕn ng߶i3
. Các ðÕo binh còn lÕi ðßþc g÷i v«. lÕi bãi
bö phü Ðô hµ An Nam ð£t Hành Giao Châu · Tr¤n Häi Môn4
, dùng T¯ng Nhung làm ThÑ sØ Giao Châu.
Ъn tháng 7 thì ð£t phü Ðô hµ tr· lÕi.
Nåm thÑ 5 niên hi®u Hàm Thông (nåm Giáp Thân- tÑc 864- ND) vua Ð߶ng Ý Tông cho Quan T±ng
Quän Kinh Lßþc sÑ là Trß½ng Ân ðß½ng luôn các vi®c · An Nam. Trß½ng Ân d×ng lÕi, chÑ không ch¸u tiªn
nhi®m. HÕ H¥u tiªn cØ Cao Bi«n ðªn thay Trß½ng Ân.
Cao Bi«n1
.
1
Thái T§p: "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" cûng chép là thái t§p, song có sách chép là Sái T§p.
2
Sách "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" thì chép là: "Th¶i Tß¾ng" và d¸ch giä sách ¤y d¸ch là "Quan t¬ tß¾ng ðß½ng th¶i". Riêng sách này chép là
"Tïnh Th¶i".
3
Sách "ÐÕi vi®t sØ ký toàn thß" chép: Quân nam chiªu lßu · ð¤y hai vÕn quân sai tß¾ng Man là Dß½ng Tß T¤n chiªm giæ thành Giao
Châu. Sách này lÕi chép s¯ quân hai vÕn là quân nhà Ð߶ng (?)
4
Tr¤n Häi Môn: "ÐÕi Thanh nh¤t th¯ng chí" chép: Tr¤n Häi Môn · cách phía Tây Huy®n Bác CÕch Châu thuµc U¤t Lâm 15 d£m, xßa là
l¯i sang An Nam. Häi Môn · ðây không phäi là cØa bi¬n tÑc không phäi Häi Môn thuµc Häi Dß½ng. N½i Ngô Quy«n ðánh Ho¢ng
Tháo.
21. 21 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Cao Bi«n tñ là Thiên Lý cháu cüa Cao Sùng Vån v§y. — trong quân ngû thì nhún nh߶ng. Thích ð÷c
sách, ßa ðàm lu§n v« ng߶i xßa. Lúc nhö theo giúp ông Châu Thúc Minh. Mµt hôm có hai con chim (di«u
hâu) ðang bay, Cao Bi«n trß½ng cung mà kh¤n r¢ng: "Nªu tôi ðßþc phú quý thì b¡n trúng v§y". R°i b¡n mµt
phát mà hai con chim ð«u xâu vào mûi tên. Dân chúng vô cùng kinh ngÕc m¾i g÷i Cao Bi«n là: "LÕc ðiêu thi
ngñ". Sau vì có công, Cao Bi«n ðßþc thång làm Phòng ngñ sÑ T¥n Châu (thuµc tïnh Thi¬m Tây bây gi¶-ND).
Lúc bây gi¶ ð¤t ðai Giao Châu ðã l÷t vào tay quân Nam Chiªu2
Hªt cä.
Nåm thÑ 5 niên hi®u Hàm Thông (tÑc nåm Giáp Thân- 864 ð¶i vua Ý Tông nhà Ð߶ng) vì Cao Bi«n
là Kiêu v® tß¾ng quân3
nên ðßþc cho lãnh chÑc Kinh lßþc chiêu thäo sÑ phü Ðô hµ An Nam. Nhà vua l¤y
hªt binh tß¾ng cüa Trß½ng Ân mà üy thác cho. Tháng 9 Cao Bi«n ðªn châu Nam Phong. Dân Man ðông ðªn
nåm mß½i ngàn ng߶i, ðang mùa g£t lúa, Cao Bi«n ðánh úp mµt tr§n, phá hÕi dæ dµi r°i tiªn sang ðánh quân
Nam Chiªu. LÕi phá ðßþc quân Nam Chiªu, giªt tß¾ng ¤y là Ðoàn Tù Thiên và chém binh M߶ng (th± Man)
h½n vÕn cái thü c¤p4
.
Vua Ð߶ng Tông bèn bö phü Ðô hµ ð£t quân Tînh Häi dùng Cao Bi«n làm Tiªt е SÑ. Cao Bi«n
chiªm giæ bän châu r°i xßng vß½ng.
Ðám ng߶i Man vào cß¾p phá v×a ðúng m߶i nåm, ðªn lúc b¤y gi¶ m¾i yên ðßþc.
Cao Bi«n ð¡p La Thành chu vi dài 1980 trßþng5
linh nåm thß¾c, cao 2 trßþng 6 thß¾c. Chân thành
rµng 2 trßþng 6 thß¾c. B¯n thành có næ t߶ng6
cao 5 thß¾c 5 t¤c. иch lâu7
55 s· . Môn lâu8
5 cái. œng môn
(cØa tò vò)9
6 cái. Ngòi nß¾c 3 cái. Ð߶ng bµ (?) 34 ð߶ng10
lÕi ð¡p chu vi dài 2125 trßþng 8 thß¾c, cao mµt
trßþng 5 thß¾c. Chân ðê rµng 3 trßþng xây c¤t nhà cØa h½n 5000 cån.
1
Trong sách này chép: Tháng 9 nåm Giáp Thân- Tây l¸ch 864 Cao Bi«n ðªn Châu Nam Phong, dân Man ðông ðªn 50.000 ng߶i ðang
mùa g£t, Cao Bi«n ðánh úp mµt tr§n, giªt hÕi dæ dµi... Sách "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép: Tháng 9 nåm „t D§u Tây l¸ch 865 Cao Bi«n
ðªn Nam иnh. Quân Mán · Phong Châu g¥n 5 vÕn v×a g£t lúa ngoài ruµng, Cao Bi«n ðánh úp cä phá quân Mán.
Ta th¤y hai bµ sách chép v« nåm mà h÷ Cao ðánh lén không hþp nhau. Nhßng vi®c ðánh dân Mán thì phù hþp. Nhân lúc ðàn ông, ðàn
bà, già trë ðang g£t lúa mà ðánh úp mµt tr§n sát hÕi sinh linh vô tµi quá mÑc nhß thª rõ là b¤t nhân, b¤t nghîa, hèn hÕ. V« sau lÕi
chiªm giæ bän châu r°i xßng vß½ng thì rõ là phän qu¯c.
Sách "Ð߶ng thß" ðã li®t Cao Bi«n vào mµt trong tám truy®n kë phän qu¯c.
2
Nam Chiªu: Mµt dân tµc g¯c ng߶i Thái, Ðã dñng nên mµt vß½ng qu¯c träi däi t× Vân Nam (Trung Qu¯c) ðªn phía tây b¡c Giao Châu.
Lãnh th± này g°m mµt ph¥n ð¤t tïnh Vân nam. Trß¾c ðó có sáu vß½ng qu¯c là Mông Hu«, Vi®t Thác, Lãng Khung, Тng ÐÕm, Thi
Lãng, Mông Xá. Ng߶i các vß½ng qu¯c này g÷i chiªu là vua. Mông Xá là Nam Chiªu. D¥n d¥n Nam Chiªu ðßþc dùng nhß tên trß¾c.
Lúc b¤y gi¶ tÕi Giao Châu Vua Nam Chiªu là Mông Thª Long cho Ðoàn Tù Thiên làm Tiªt ðµ sÑ và phong cho Ðông Tß T¤n quän lãnh
vi®c quân.
3
V¸ tß¾ng dûng mãnh ðóng quân · ngoài cõi.
4
Th¶i Ðông Chu, V® ¿· ng giúp vua T¥n Hiªu Công, ð£t ra tân l®nh b¡t dân phäi theo và ðã làm cho nß¾c T¥n tr· nên giàu mÕnh. Ði«u
thÑ sáu trong bän Tân l®nh là Khuyªn chiªn: CÑ theo quân công mà ð¸nh quan tß¾c. Ai chém ðßþc mµt cái ð¥u gi£c thì hß· ng mµt
c¤p; ai lui mµt bß¾c s¨ b¸ chém ngay. V« sau ng߶i ta g÷i ð¥u quân ð¸nh chém ðßþc là thü c¤p.
5
нn v¸ ðo l߶ng ngày xßa linh b¯n thß¾c, 1 trßþng có m߶i thß¾c ta.
6
BÑc t߶ng nhö xây c½i thêm trên cái thành l¾n g÷i là næ t߶ng.
7
Cái l¥u xây trên thành ð¬ nhìn xem quân ð¸ch có ðªn không g÷i là ð¸ch lâu.
8
Môn Lâu: cái l¥u xây trên cái cØa ra vào.
9
œng Môn: œng (có sách phiên Úng) là cái vò còn g÷i là cái ui làm b¢ng ð¤t nung dùng ð¬ ðñng nß¾c, rßþu v.v... Môn là cØa. Dùng
nhæng cái vò s¡p ch°ng lên · hai bên, giæa ch×a khoäng tr¯ng làm cØa ra vào g÷i là œng Môn.
10
Nguyên bän là ðÕp ðÕo (?).
22. 22 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Cao Bi«n nh§n th¤y t× Giao Châu1
ta ðªn Ung Châu (tÑc thành Nam Ninh thuµc tïnh Quäng tây) và
Quäng Châu ð߶ng bi¬n có nhi«u ðá ng¥m, th߶ng làm nghiêng ð± thuy«n bè. Vi®c chuyên ch· b¢ng
ð߶ng thüy khó khån bèn sai quan Trß· ng sØ là b÷n Lâm Phúng ðào ðá ¤y. Mùa hè, tháng tß, ngày m°ng
nåm b¡t ð¥u làm. Trong khoäng h½n mµt tháng công vi®c s¡p mu¯n hoàn thành, chï còn · ðoÕn giæa (cØa
quäng ð߶ng) b¸ g£p nhæng täng ðá l¾n träi dài li«n nhau ðªn vài trßþng mà cÑng nhß s¡t. Dùng dao phÕng
xu¯ng, dao cong lßÞi. Dùng búa bØa vào, búa g¦y cán. Ng߶i làm nhìn nhau, làm g¥n ðªn næa ch×ng r°i
thôi.
Ъn tháng 5 hôm 26, ðang lúc ban ngày mây ðen ðùn lên, gió l¾n n±i lên mµt cách dæ dµi. Khoänh
kh¡c, s¤m d§y ¥m ¥m, sét ðánh khüng khiªp liên tiªp m¤y tiªng. R°i b±ng nhiên tr¶i quang mây tÕnh thì täng
ðá l¾n ðã phá hüy cä r°i. Chï còn hai n½i næa ðªn tháng 6 nhày 21 lÕi n±i s¤m sét nhß trß¾c và täng ðá l¾n
mµt lát cûng b¸ tan vÞ cä. Công vi®v ðßþc hoàn thành, vì thª m¾i g÷i ch± ¤y là: "Thiên Oai Kinh".
Ъn nåm thÑ 9 (ð¶i vua Ý Tông nhà Ð߶ng tÑc nåm M§u tý- 868) vua Ý Tông dùng Cao Bi«n làm
"Hæu kim ngô ÐÕi tß¾ng quân", gia phong chÑc Ki¬m hi®u Thßþng thß Hæu bµc xÕ, cho chuy¬n ðªn làm Tiªt
ðµ sÑ · Thiên Bình r°i m¤t.
Cao T¥m.
Cao T¥m là cháu cüa Cao Bi«n2
.
Vào tri«u vua ý Tông (860-873) nhà Ð߶ng, Cao Bi«n th¤y Cao T¥m nhæng lúc ra tr§n th߶ng ði
hàng ð¥u m¾i tiªn cØ lên thay thª, nh§n lãnh vi®c cai tr¸ Giao Châu ta3
.
Tång C±n4
.
жi vua Hy Tông (874-888- ND)5
nhà Ð߶ng, Tång C±n lên thay Cao T¥m làm Tiªt ðµ sÑ. Vì mµt
lòng v² v« cùng chåm sóc ðªn vi®c sinh trß· ng6
trong dân mà n±i tiªng. Ng߶i trong châu g÷i ông là Tång
Thßþng Thß.
Ông có soÕn quy¬n "Giao Châu Ký" mµt thiên.
Chu Toàn Døc là anh cüa Chu Toàn Trung lên thay Tång C±n làm Tiªt ðµ sÑ1
.
1
Giao Châu: Th¶i Tam Qu¯c nåm 226 Ngô Tôn Quy«n chia ð¤t t× Hþp Ph¯ v« B¡c g÷i là Quäng Châu. T× Hþp Ph¯ v« Nam g÷i là Giao
Châu (Hþp Ph¯ tÑc Quäng Ðông. Sách này ph¥n V® Dß½ng nhà Tri®u cho là Quäng Châu). Ъn ð¶i nhà Ð߶ng vua Cao Tông chia ð¤t
Giao Châu ra làm 12 châu. Có 59 huy®n và ð£t An Nam Ðô hµ phü, 12 châu là: Giao Châu (Hà Nµi, nam иnh v.v...) có 8 huy®n, løc
châu (Quäng Yên, LÕng S½n) có 3 huy®n, phúc Lµc Châu (S½n Tây) có 3 huy®n, Phong Châu (S½n Tây) có 3 huy®n, Thang Châu có 3
huy®n, Huy«n Châu có 4 huy®n, Chi Châu có 7 huy®n, Võ Nga Châu có 7 huy®n, Hoan Châu (Ngh® An) có 4 huy®n, Di-n Châu (Ngh®
An) có 7 huy®n.
2
Nguyên bän là Tòng Tôn: cháu cüa ng߶i anh hay ng߶i em cüa Cao Bi«n.
3
Có sách chép nåm „t v¸ (875) vua Ð߶ng Hy Tông thuyên chuy¬n Cao Bi«n làm Tiªt ðµ sÑ · Tây Xuyên và dùng Cao T¥m thay thª
Tr¤n thü Giao Châu.
4
Tång C±n: giöi v« chính tr¸, lúc còn là viên ti¬u hi®u ðã giúp Cao Bi«n không ít trong vi®c thu phøc dân tâm. Nhßng mãi v« sau Tång
C±n m¾i thay Cao T¥m làm Tiªt ðµ sÑ Giao Châu. Cao Bi«n không có lòng cân nh¡c ng߶i hi«n tài (?) Mµt sØ li®u cho biªt: Mµt nåm,
lúc tÕi chÑc, quân trong phü n±i loÕn. Các thü hÕ xin tång c±n hãy lánh nÕn, Tång không nghe mà lÕi ðem uy ðÑc ra ð¬ cäm hoá. B÷n
làm loÕn ð«u ngßng tay, kéo ðªn xin ch¸u tµi. tång C±n không làm tµi. Do ðó quân các ðÕo ð«u theo v« v¾i Tång C±n. Tång C±n tr¤n
nh§m ðßþc 14 nåm, nhà Ð߶ng m¾i cho Chu Toàn Døc sang thay. ta th¤y Cao Bi«n dùng uy võ lñc tr¸ dân. lÕi dùng tà thu§t mê ho£c
lòng ng߶i và kªt cøc chï ðßþc 9 nåm r°i cháu là Cao T¥m 4 nåm næa. T±ng cµng h÷ Cao hai ng߶i tr¤n nh§m Giao Châu chï ðßþc 13
nåm. Cho nên ðÑc th¢ng tài là v§y.
5
Ð߶ng Hy Tông tên Nghi-m, con cüa ý Tông, · ngôi ðßþc 15 nåm.
6
Nguyên bän là tñ phü: phü là v² v«, an üi (mµt trong chín chæ cù lao) tñ là sinh sän nuôi n¤ng.
23. 23 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
еc Cô T±n, ð¶i vua Chiêu Tông (889- 903)2
nhà Ð߶ng làm t¬ tß¾ng. Vua Ai Ъ (tÑc Chiêu Tuyên
Ъ nhà Ð߶ng)3
trao cho chÑc Tiªt ðµ sÑ Tînh Häi ð¬ thay thª Toàn Døc. Ng߶i trong châu g÷i Toàn Døc là
Ngøc Thßþng thß.
Khúc HÕo4
vào nåm thÑ nh¤t niên hi®u Khai bình nhà Lß½ng (nåm Ðinh Mão- 907- ND)5
lên thay
еc Cô T±n làm Tiªt ðµ sÑ.
Khúc Toàn MÛ6
là em trai cüa Khúc HÕo v§y. жi vua Minh Tông (926- 933- ND)7
nhà H§u Ð߶ng,
thay thª Khúc HÕo làm Tiªt ðµ sÑ.
Sau Khúc Toàn MÛ b¸ tß¾ng Nam Häi là Lß½ng Kh¡c Chân8
b¡t ðßa v« Nam Hán r°i cho Nguy-n
Tiªn sang thay.
Nguy-n Tiªn (ðúng là Lý Tiªn- ND).
Nåm thÑ nh¤t niên hi®u Tr߶ng Hßng (nåm Canh D¥n-930- ND) ð¶i vua Minh Tông nhà H§u
Ð߶ng, chúa Nam Hán là Lßu Cung9
sai tß¾ng là b÷n Lß½ng Kh¡c Chân10
sang ðánh Giao Châu ta, b¡t ðßþc
quan Tiªt ðµ sÑ là Khúc Toàn MÛ, r°i cho tß¾ng là Nguy-n Tiªn thay thª.
Dß½ng Ðình Ngh®1
.
1
Chu Toàn Døc b¸ em là Chu Toàn Trung (tÑc là Lß½ng Thái T±, xem chú thích) cho là d¯t nát, tham bÕo, không có khä nång tr¸ an và
bãi chÑc.
2
Ð߶ng Chiêu Tông, tên Di®p, con cüa ý Tông, · ngôi 15 nåm.
3
Ai Ъ nhà Ð߶ng tên Chúc ðßþc l§p lên ngôi nåm 904 sau khi vua Chiêu Tông b¸ Chu Toàn Trung giªt.
4
Khúc HÕo là con cüa Ti®t ðµ sÑ Giao Châu Khúc Th×a Dø. Khúc Th×a Dø quê · H°ng Châu (thuµc tïnh Häi Dß½ng bây gi¶) ng߶i
khoan hòa, ðßþc nhi«u ng߶i tin phøc. Sau Khúc Th×a Dø làm ðªn Tînh häi Tiªt ðµ sÑ, gia phong làm аng bình Chß½ng sñ.
Trong thñc tª h÷ Khúc, ng߶i bän xÑ ðã dñng nên mµt chính quy«n ðµc l§p và tñ chü vào nåm (906- 907), Khúc HÕo (907-917), Khúc
Th×a MÛ (917- 923). Hán chü sai Kiêu tß¾ng là Lý Kh¡c Chính ðßa quân sang ðánh Giao Châu b¡t Tiªt ðµ sÑ Khúc Th×a MÛ vào nåm
923 tÑc nåm Quí mùi, tháng bäy (nhà Ð߶ng Trang Tông Lý T°n Húc niên hi®u аng Quang nguyên niên), theo ÐÕi Vi®t sØ ký toàn
thß.
5
Lß½ng: tÑc H§u Lß½ng. Em cüa Chu Toàn Døc là Chu Toàn Trung, ng߶i Ðäng S½n, lúc ð¥u theo Hoàng Sào. Nåm 904 theo vua Chiêu
Tông. Sau ð¥u hàng nhà Ð߶ng, ðßþc phong vß½ng và ðßþc nh߶ng ngôi, · ngôi 7 nåm (907- 913) truy«n ðªn con là Lß½ng MÕt Ъ
thì dÑt. SØ g÷i là nhà H§u Lß½ng.
6
Bµ "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép là Khúc Th×a MÛ và là con cüa Khúc HÕo. Th×a MÛ kª nghi®p Khúc HÕo vào nåm Ðinh SØu- Tây
l¸ch 917 ð¶i vua Lßu Nham nhà Nam Hán, niên hi®u Kiªn hanh nåm thÑ nh¤t, nåm ¤y ðúng là ð¶i MÕt Ъ nhà Lß½ng niên hi®u Trinh
minh nåm thÑ ba. Ъn nåm Quí Mùi ð¶i vua Trang Tông nhà Ð߶ng, niên hi®u аng quang nåm thÑ nh¤t- Tây l¸ch 923. Nhà Lß½ng,
niên hi®u Long ÐÑc nåm thÑ ba thì Th×a MÛ b¸ Lý Kh¡c Chính b¡t, xem l¶i chú s¯ 151.
7
Ð߶ng Minh Tông: tên tñ là Tñ Nguyên, con nuôi cüa Lý Kh¡c Døng, ng߶i ÐÕi B¡c, ðßþc loÕn binh · nghi®p ðô l§p làm vua sau khi
Trang Tông b¸ giªt, · ngôi ðßþc 8 nåm.
8
"ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép: Lßu nham nhà Nam Hán tháng bäy nåm Quí Mùi sai Lý Kh¡c Chính ðánh Giao Châu b¡t Khúc Th×a
MÛ. Sách này chép là Lß½ng Kh¡c Chân (?) theo ông Nguy-n Kh¡c Thu¥n thì sØ Trung Qu¯c chép là Lß½ng Kh¡c Trinh.
9
Lßu Cung là em Lßu †n. Nåm 907 Lßu †n ðßþc nhà Lß½ng (Chu Toàn trung) phong làm Nam Bình Vß½ng kiêm Tiªt ðµ sÑ Quäng Châu
và Tînh Häi (An Nam) ðóng · Phiên Ngung. Lúc b¤y gi¶ tÕi Giao Châu Tiªt ðµ sÑ Khúc Th×a Dø m¤t, con là Khúc HÕo kª nghi®p. Lßu
†n mu¯n mßu hÕi Khúc HÕo. Nåm 911, Lßu †n chªt, em là Lßu Cung lên thay. Lßu Cung còn có nhi«u tên næa là Nham, Tr¡c,
Nghi-m. Không phøc nhà Lß½ng, Lßu Cung tñ xßng là Ъ, ð£t qu¯c hi®u là "ÐÕi Vi®t", sau ð±i lÕi là Nam Hán. Nåm 917 tÕi Giao Châu
Khúc HÕo m¤t, con là Khúc Th×a MÛ lên kª nghi®p. Khúc Th×a MÛ nh§n phù tiªt và búa vi®t cüa nhà Lß½ng mà không th¥n phøc nhà
Nam Hán. Ðã có ý mu¯n thôn tính toàn cõi An Nam, nay lÕi th¤y Khúc Th×a MÛ không th¥n phøc, Lßu Cung sai Lý Kh¡c Chánh ðánh
chiªm Giao Châu b¡t Khúc Th×a MÛ.
10
Xem chú thích 155.
24. 24 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Dß½ng Ðình Ngh® ng߶i Ái Châu (Thanh Hóa). Trong khoäng niên hi®u Tr߶ng Hßng (930- 933-
ND) ð¶i vua Minh Tông nhà H§u Ð߶ng, Dß½ng Ðình Ngh® phát binh ðánh Nguy-n Tiªn. Nguy-n Tiªn phäi
chÕy v«. Dß½ng Ðình Ngh® tñ xßng là Tiªt ðµ sÑ.
Nåm thÑ hai niên hi®u Thiên Phúc (nåm Ðinh D§u- 937) ð¶i vua Cao T±2
nhà H§u T¤n, Dß½ng Ðình
Ngh® b¸ Ki«u Công Ti-n giªt3
.
Ki«u Công Ti-n.
Ki«u Công Ti-n là ng߶i Phong Châu (bây gi¶ · vào ð¸a hÕt huy®n BÕch hÕc, tïnh Vînh Yên-ND).
Nåm thÑ 2 niên hi®u Thiên Phúc (nåm 937) ð¶i vua Cao T± nhà H§u T¤n, mùa xuân, tháng 3 Ki«u Công Ti-n
giªt Dß½ng Ðình Ngh® r°i lên thay. Sau b¸ Ngô Vß½ng4
giªt chªt.
Quan thü nh§m träi qua các th¶i ðÕi, k¬ t× nåm thÑ nh¤t niên hi®u Nguyên Phong ð¶i Vû Ъ nhà
Tây Hán, tÑc nåm Tân Mùi (nåm 110 trß¾c công nguyên), ðªn nåm thÑ 3 niên hi®u Thiên Phúc ð¶i Cao T±
nhà H§u T¤n, tÑc nåm M§u Tu¤t (938 sau công nguyên), g°m có 1048 nåm thì nhà Ngô b¡t ð¥u kh· i
nghi®p.
Trong khoäng th¶i gian ðó, ho£c là do ng߶i phß½ng B¡c trao chÑc tß¾c cho ho£c là do chính ng߶i
trong nß¾c tñ xßng, k¬ có h½n 100 ng߶i mà chï th¤y chép có 83 ng߶i.
1
Dß½ng Ðình Ngh® là tß¾ng cüa Khúc HÕo. Nhi«u sách chép là Dß½ng Diên Ngh®.
2
T¤n Cao T± h÷ ThÕch, tên Kính Ð߶ng, ng߶i Thái Nguyên, l¤y chÑc Lßu thü B¡c kinh d¤y binh, ðßþc Kh¤t нn l§p làm vua, · ngôi 7
nåm (936- 942).
3
Ki«u Công Ti-n: có sách chép Ki¬u Công Ti-n. Sách sØ Trung Qu¯c th߶ng chép là Ki¬u Công Ti-n. Riêng bµ "Cß½ng møc" Tàu lÕi
chép Ki¬u Công HÕo. Theo sách An Nam kÖ yªu thì Ki¬u Công Ti-n là Ng߶i Phong Châu. Ban ð¥u là con nuôi cüa Dß½ng Ðình
Ngh®, v« sau là gia tß¾ng cüa Dß½ng Ðình Ngh®. Nåm M§u Tu¤t- 938 Tây l¸ch, Ki«u Công Ti-n giªt cha nuôi Dß½ng Ðình Ngh®, cß¾p
quy«n Tiªt ðµ sÑ · Giao Châu. Tham Lam, b¤t nghîa, hành ðµnh nhß Lã B¯ th¶i Tam qu¯c!
4
Ngô Vß½ng tÑc Ngô Quy«n, ng߶i huy®n Ð߶ng Lâm. Cha cüa Vß½ng là Ngô Mân làm chÑc møc · bän châu.
Ngô Quy«n: khôi ngô, m¡t sáng, ði ðÑng khoan thai, can ðäm và mßu lßþc lÕi có sÑc khöe. Lúc ð¥u Ngô Quy«n làm nha tß¾ng cho
Dß½ng Ðình Ngh®, sau làm r¬ Dß½ng Ðình Ngh® (ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß).
Khi ðánh tan quân Nam Hán, giªt VÕn Vß½ng Ho¢ng Tháo, Ngô Quy«n s¡p ð¸nh bá quan, chª tri«u nghi, ð¸nh màu s¡c tri«u phøc tö rõ
ðßþc tinh th¥n ðµc l§p, quy«n tñ quyªt cüa dân có th¬ nói Ngô Quy«n là ng߶i ðã d÷n ð߶ng th¡p ðu¯c soi sáng mµt hß¾ng ði, quang
minh chính trñc mà các tri«u ðÕi Ðinh, Lê, Lý, Tr¥n s¨ ði.
25. 25 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
C h é p V « N h à N g ôC h é p V « N h à N g ô 11
Ti«n Ngô Vß½ngTi«n Ngô Vß½ng
Ngô vß½ng húy là Quy«n, h÷ Ngô là con cüa v¸ Tiên phü.
Ngô vß½ng theo giúp Dß½ng Ðình Ngh® làm chÑc Tß¾ng quân.
Nåm thÑ 2 niên hi®u Thiên Phúc (nåm Ðinh D§u- 937) ð¶i vua Cao T± nhà H§u T¤n, Ngô Quy«n t×
Ái Châu c¤t binh ra ðánh Ki«u Công Ti-n. Ki«u Công Ti-n sai ng߶i sang c¥u cÑu bên Nam Hán. Lßu Cung2
(chúa Nam Hán -ND) cho con là VÕn Vß½ng Ho¢ng Tháo3
làm chÑc Tînh häi quân Tiªt ðµ sÑ ðem binh sang
cÑu Ki«u Công Ti-n. Ho¢ng Tháo cho thuy«n ðßa quân t× sông BÕch Тng tiªn vào s¡p mu¯n ðánh Ngô
Quy«n thì Ngô Quy«n ðã giªt ðßþc Ki«u Công Ti-n. Ngô Quy«n nghe tin Ho¢ng Tháo tiªn quân vào n½i cØa
bi¬n, bèn cho c¡m c÷c l¾n ð¥u có b¸t s¡t (dß¾i lòng sông- ND). Ъn lúc nß¾c thüy tri«u dâng lên m¾i sai
quân dùng thuy«n nhö ra khiêu chiªn mà giä v¶ thua. Ho¢ng Tháo ðu±i theo. Lúc ¤y nß¾c thüy tri«u rút
xu¯ng, c÷c bày ra. Ho¢ng Tháo ch¯ng trä túi bøi, r°i thì nß¾c chäy r¤t mÕnh vào hªt các thuy«n ðang vß¾ng
m¡c n½i c÷c. Ngô Quy«n ra sÑc ðánh phá dæ dµi. Quân Nam chªt chìm quá nØa và Ho¢ng Tháo b¸ giªt, Ngô
Quy«n m¾i xßng vß½ng.
Ъn nåm thÑ nh¤t niên hi®u Khai v§n ð¶i vua Xu¤t Ъ nhà H§u T¤n4
(tÑc nåm Giáp Thìn- 994- ND)
thì vß½ng (Ngô Vß½ng Quy«n-ND) m¤t, · ngôi ðßþc 7 nåm.
Dß½ng Bình Vß½ngDß½ng Bình Vß½ng
Tên húy là Chü Tß¾ng, h÷ Dß½ng5
là gia th¥n cüaTi«n Ngô vß½ng v§y.
Khi Ngô Vß½ng (Ngô Quy«n) m¤t, Dß½ng Chü Tß¾ng tñ l§p làm vß½ng6
, con cüa Ngô Vß½ng là Ngô
Xß½ng Ng§p phäi chÕy ðªn nhà cüa PhÕm L®nh Công · Trà Hß½ng (thuµc huy®n Kim Thành- ND). Dß½ng
Chü Tß¾ng b¡t em Ngô Xß½ng Ng§p là Ngô Xß½ng Vån làm con mình. Em cüa Ngô Xß½ng Vån là Nam
1
Xem chú thích 161.
2
Xem chú thích 156. Có ng߶i nói là Lßu Y¬m, ¤y là ð÷c nh¥m chæ Nghi-m. Lßu Cung: nguyên trß¾c kia Cung có tên là Nham, sau ð±i
là Tr¡c, sau næa vì th¤y ði«m r°ng tr¡ng hi®n ra m¾i ð±i tên Cung (Cung có chæ long là r°ng và chæ cµng= Cung là cung kính). Sau có
v¸ tång nhân nói, trong s¤m thß có câu: "Di®t lßu th¸ giä cung giä" (nghîa là kë di®t h÷ Lßu là Cung v§y). B· i v§y câu s¤m ¤y, lÕi vì VÕn
Vß½ng Ho¢ng Tháo b¸ Ngô Quy«n giªt, Lßu Cung sþ mà ð±i tên là Nghi-m. Nghi-m g°m chæ Long là r°ng và chæ thiên là tr¶i, Ñng v¾i
ði«m th¤y r°ng bay và hþp v¾i câu trong Kinh d¸ch: "Phi long tÕi thiên nghîa là r°ng bay trên tr¶i".
3
"ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép là Ho¢ng Tháo gi¯ng nhß bän "ÐÕi Vi®t sØ lßþc". Có ng߶i nói, là H°ng Tháo, lÕi nói là Hoành Tháo (có
nh¥m không).
4
Vua Cao T± bång thì con cüa ng߶i anh Cao T± là Trùng Quí lên n¯i ngôi tÑc là T¤n Xu¤t Ъ, không cäi ð±i niên hi®u, · ngôi ðßþc 5
nåm (942- 946).
5
Nhi«u sách chép là Dß½ng Tam Kha, nguyên trß¾c kia Ngô Quy«n l¤y Dß½ng th¸ là con gái cüa Dß½ng Ðình Ngh® l§p làm Vß½ng h§u,
Dß½ng Chü Tß¾ng là em cüa Dß½ng th¸ tÑc v¾i Ngô Xß½ng Ng§p là c§u cháu.
6
Khi s¡p m¤t Ngô Quy«n üy thác Ngô Xß½ng Ng§p cho Chü Tß¾ng, nhân ðó Dß½ng Chü Tß¾ng m¾i cß¾p quy«n cüa cháu mà xßng
vß½ng.
26. 26 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Hßng, Càn Hßng ð«u còn nhö. Ít lâu sau ðó Dß½ng Chü Tß¾ng sai ng߶i ðem lính ðªn nhà PhÕm L®nh Công
ð¬ tìm b¡t Ngô Xß½ng Ng§p. PhÕm L®nh Công sþ hãi ðem gi¤u Ngô Xß½ng Ng§p trong hang.
Ъn nåm thÑ 3 niên hi®u Càn Hñu (nåm Canh Tu¤t- 950- ND) ð¶i vua †n Ъ1
nhà H§u Hán, Chü
Tß¾ng sai Xß½ng Vån và hai sÑ quân là Dß½ng Cát Lþi và в Cänh ThÕc ðem quân ði ðánh hai thôn
Thái Bình, Ð߶ng Nguy-n (Ði«u thuµc S½n Tây- ND). Ði ðªn T× Liêm, Ngô Xß½ng Vån bäo hai sÑ
r¢ng: "Tiên vß½ng ta, ðÑc hþp lòng dân, chÆng may lìa bö qu¥n th¥n. Dß½ng Chü Tß¾ng tñ ý hành
ðµng mµt cách b¤t nghîa, tµi l¾n vô cùng. Nay lÕi sai ta ði ðánh các ¤p vô tµi2
. May mà th¡ng thì kë
kia r¯t cûng không phøc. V§y chúng ta phäi làm sao?". Hai sÑ thßa r¢ng:"Ngài dÕy bäo, chúng tôi xin
nghe". Bèn ðem binh quay tr· lÕi lën ðánh Bình Vß½ng (Dß½ng Chü Tß¾ng) và l§t ð± ðßþc y. Ngô
Xß½ng Vån th¤y Dß½ng Bình Vß½ng v¾i mình có cái ½n riêng bèn giáng xu¯ng làm Trß½ng Dß½ng
sÑ. Cho hß· ng lµc n½i ¤p cüa y. Dß½ng Bình Vß½ng · ngôi 7 nåm.
H§u Ngô Vß½ngH§u Ngô Vß½ng
Nam T¤n Vß½ng và Thiên Sách Vß½ng.
Nam T¤n húy là Xß½ng Vån là con thÑ hai cüa Ngô Vß½ng Quy«n v§y.
Ъn nåm thÑ 3 niên hi®u Càn Hñu (nåm Canh Tu¤t- 950- ND) ð¶i vua †n Ъ nhà H§u Hán, Ngô
Xß½ng Vån bö Dß½ng Bình Vß½ng ði r°i tñ l§p lên, xßng là Nam T¤n Vß½ng.
Ъn nåm thÑ nh¤t niên hi®u Quäng Thu§n (nåm Tân Hþi- 951- ND) ð¶i vua Thái T± nhà H§u Chu3
Ngô Xß½ng Vån4
sai sÑ ði rß¾c anh là Ngô Xß½ng Ng§p5
v« coi vi®c nß¾c. Ngô Xß½ng Ng§p xßng là Thiên
Sách Vß½ng.
Lúc b¤y gi¶ có ng߶i · ðµng Hoa Lß là Ðinh Bµ Lînh nß½ng tña n½i khe núi hi¬m tr· , kiên c¯ mà
· , không ch¸u tu sØa cho ðúng cái chÑc vø cüa b¥y tôi. Hai v¸ vß½ng mu¯n ðánh, Ðinh Bµ Lînh sþ hãi sai
con là Li-n vào tri«u c¯ng. Li-n ðªn, hai v¸ vß½ng chê trách sao không vào ch¥u, r°i b¡t giæ Li-n và ðem
binh ði ðánh Ðinh Bµ Lînh.
1
Vua †n Ъ nhà H§u Hán, tên Th×a Hñu, con cüa Hán Cao T±, · ngôi ðßþc 3 nåm (958- 950).
2
Có sách chép dân hai thôn ¤y làm loÕn, cûng là cái c¾ cüa Dß½ng Chü Tß¾ng ðem binh ðªn ðánh v§y.
3
Vua Thái T± nhà H§u Chu h÷ Quách, tên Uy, ng߶i hình châu l¤y chÑc lßu thü Nghi®p ðô mà soán ngôi, · ngôi 3 nåm (951- 953).
4
Ngô Xß½ng Vån ðã träi qua nhæng ngày ðen t¯i: cha m¤t, anh là Ngô Xß½ng Ng§p tr¯n nÕn, các em là Ngô Nam Hßng, Ngô Ki«u
Hßng ð«u còn bé dÕi, t¤m thân lÕi phäi nß½ng tña vào kë thù, mµt ngh¸ch th¥n b¤t nghîa là Dß½ng Tam Kha. Trong th¶i gian ðó Ngô
Xß½ng Vån phäi luôn luôn gìn giæ ý tÑ, nói nång th§n tr÷ng, nªu không t¤t s¨ b¸ sát hÕi ho£c b¸ tù ðày, hành hÕ cay cñc h½n næa. Thª
nhßng, giæa cänh ðau lòng ¤y Ngô Xß½ng Vån ðã khôi phøc lÕi c½ nghi®p cüa Tiên Vß½ng, ðã ðánh và b¡t ðßþc Dß½ng Tam Kha.
Dß½ng Tam Kha không b¸ giªt, chï b¸ giáng và ðßþc c¤p thñc ¤p cho ð¬ hß· ng. Ngô Xß½ng Ng§p ðßþc ðón rß¾c v« tri«u ð¬ anh em
cùng nhau chung lo vi®c tr¸ nß¾c. Xß½ng Ng§p, ph¦m ðÑc kém, ðã không biªt nh߶ng em lÕi còn tö rõ nhæng hành ðµng b¤t nhã: tác
oai, tác quái áp chª em, ðªn n±i Ngô Xß½ng Vån phäi rút lui, không tham dñ qu¯c chính næa.
Ta th¤y: không giªt Dß½ng Tam Kha thì Ngô Xß½ng Vån nghî tình c§u cháu, nh¾ công nuôi dßÞng. Ngô Xß½ng Vån ðä tö rõ ðßþc lßþng
cä bao dung và có ðÑc nhân nghîa. Vi®c rß¾c anh v« tri«u ð¬ cùng chung lo qu¯c chính, chung hß· ng cänh an vui, tö rõ Ngô Xß½ng
Vån là ng߶i thäo thu§n. Vi®c này hÆn là h°n linh ðÑc Tiên vß½ng cûng là ng߶i phäi sung sß¾ng. Tóm lÕi, ta có th¬ nói Ngô Xß½ng
Vån là ng߶i mà nhân, nghîa, hiªu, ð¬ ð«u có ðü v§y.
5
Ngô Xß½ng Ng§p là ngßòi mà sØ gia Ngô Sî Liên ðã phê r¢ng ý chí th¤p hèn quê vøng.
27. 27 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Ðánh h½n mµt tháng vçn không th¡ng ðßþc, vß½ng bèn treo Li-n lên c¥n tre r°i bäo Bµ Lînh r¢ng:
"Nªu không hàng t¤t giªt Li-n". Ðinh Bµ Lînh tÑc gi§n ðáp r¢ng: "ÐÕi trßþng phu há vì ðÑa con nhö mà làm
løy ðªn vi®c l¾n sao?". R°i ra l®nh cho h½n 10 tay cung nö b¡n Li-n. Hai v¸ vß½ng kinh sþ r°i ðem quân tr·
v«. Lúc b¤y gi¶ Thiên Sách Vß½ng tñ ti®n tác oai tác phúc mà Nam T¤n Vß½ng thì không dñ vào vi®c chính
tr¸ næa.
Ъn nåm thÑ nh¤t niên hi®u Hiªn ÐÑc (nåm Giáp D¥n- 954- ND) ð¶i vua Thª Tông1
nhà H§u Chu,
Thiên Sách Vß½ng m¤t. Nam T¤n Vß½ng sai sÑ sang Nam xin ðßþc phong. Chúa Nam Hán là Lßu Xß½ng2
cho Vß½ng làm Tiªt ðµ sÑ Tînh Häi3
. Ъn nåm thÑ 3 niên hi®u Càn ÐÑc (nåm „t SØu- 965- ND) ð¶i vua Thái
T±, nhà H§u T¯ng4
Vß½ng ð¯c xu¤t binh lính ði ðánh thôn Thái Bình và Ð߶ng Nguy-n Vß½ng ngñ trên
thuy«n l¾n quan sát tr§n chiªn b¸ tay cung nö núp b¡n trúng mà chªt. Lúc b¤y gi¶ 12 sÑ quân ð«u n±i d§y.
M²i sÑ quân chiªm giæ riêng châu qu§n mà tñ cai tr¸.
Thiên Sách Vß½ng · ngôi 3 nåm.
Nam T¤n Vß½ng · ngôi 13 nåm nh¢m vào khoäng niên hi®u Hiªn ÐÑc ð¶i vua Thª Tông nhà H§u
Chu.
T× Ti«n Ngô Vß½ng ðªn H§u Ngô Vß½ng g°m có 3 ð¶i vua. B¡t ð¥u t× nåm M§u Tu¤t (nåm 938-
ND) và ch¤m dÑt vào nåm „t SØu (nåm 965- ND) cµng t¤t cä 28 nåm thì m¤t.
M߶i Hai SÑ QuânM߶i Hai SÑ Quân
1.Ki¬u Tam Chª tên là Công Hãn chiªm giæ Phong Châu (· vào khoäng phü Vînh T߶ng, trß¾c
thuµc tïnh S½n Tây nay thuµc tïnh Vînh Yên- ND).
2. Nguy-n Thái Bình tên Khoan, mµt tên næa là Ký, chiªm giæ Vûng Nguy-n Gia (thôn Vînh Mµ,
huy®n Yên LÕc-ND)5
.
3. Tr¥n Công Lãm6
tên là Nh§t Khánh chiªm giû Ð߶ng Lâm (bây gi¶ là làng Cam Lâm, huy®n Phúc
Th÷, tïnh S½n Tây- ND).
4. в Cänh Công tên là Cänh ThÕc, chiªm giæ в еng (thuµc huy®n Thanh Oai) (в Cänh ThÕc là
tß¾ng cüa nhà Ngô- ND).
5. Nguy-n Du D¸ch tên là Xß½ng Xí7
chiªm giæ Vß½ng Cäo (?).
1
Vua Thª Tông nhà H§u Chu tên Vinh, con nuôi cüa Thái T±, v¯n h÷ Sài, cháu cüa vþ Thái T±, · ngôi ðßþc 5 nåm (954- 958).
2
Nhà Nam Hán m¤t, Lßu Xß½ng lên, tñ xßng là H§u chúa, tính hay làm càn, không ch¸u nghe ai, lÕi hay ða nghi mà hoang dâm vô ðµ,
tri«u chính m²i ngày mµt ð± nát. T¯ng Thái T± sai Phan MÛ ði ðánh, bèn xin hàng, · ngôi ðßþc 30 nåm thì m¤t.
3
Vua nhà Ð߶ng ð±i An Nam làm Tînh Häi.
4
Vua Thái T± nhà H§u T¯ng h÷ Tri®u, tên Khuông D§n, ng߶i Trác qu§n, làm quan cho nhà Chu, soán ngôi, · ngôi t¤t cä ðßþc 16 nåm
(960- 975).
5
Nguy-n Khoan chiªm giæ Tam Ðái, mµt tên phü v« ð¶i H§u Lê thuµc S½n Tây, g°m 6 huy®n: Phù Ninh (nay là Phú Th÷), BÕch HÕc,
L§p ThÕch, Yên LÕc (nay thuµc tïnh Vînh Yên), Yên Lãng (nay thuµc Phúc Yên) và Tân Phong (nay là Quäng Oai thuµc S½n Tây).
6
"ÐÕi vi®t sØ ký toàn thß" chép là Ngô Lãm Công.
7
Nhi«u Sách chép h÷ Ngô, tên Xß½ng Xí là con cüa Thiên Sách Vß½ng Ngô Xß½ng Ng§p và chiªm giæ Bình Ki«u (nay là làng Bình Ki«u,
phü Khoái Châu, Hßng Yên).
28. 28 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
6. Nguy-n Lãng Công1
tên Khuê chiªn, giæ Siêu LoÕi (nguyên trß¾c là làng Th± Lµi, sau ð±i là Siêu
LoÕi, lÕi ð±i là Thu§n Quang thuµc tïnh B¡c Ninh- ND).
7. Nguy-n L¸nh Công tên là Thü Ti®p chiªm giæ Tiên Du (thuµc tïnh Båc Ninh- ND).
8. Læ Tä Công tên là Quánh2
chiªm giæ Tª Giang (Vån Giang, B¡c Ninh- ND).
9.Nguy-n Hæu Công tên là Siêu, chiªm giæ Phù Li®t (Thanh Trì, Hà Ðông).
1. Ki¬u L®nh Công tên là Thu§n giæ H°i H° (tÑc C¤m Khê, nay · ð¸a hÕt phü Vînh T߶ng, tïnh
Vînh Yên- ND).
2. PhÕm Phòng Át tên là BÕch H± chiªm giæ Тng Châu (Hßng Yên).
12.Tr¥n Minh Công tên Lãm chiªm giæ Giang B¯ Kh¦u (kÏ B¯, tïnh Thái Bình).
M߶i hai sÑ quân n±i lên b¡t ð¥u nåm „t SØu (nåm 965) và ch¤m dÑt vào nåm Ðinh Mão (nåm 967)
g°m có 3 nåm thì Ðinh Tiên Vß½ng (Ðinh Bµ Lînh) m¾i thôn tính ðßþc hªt cä3
.
1
Nguyên là h÷ Lý: Lý Khuê.
2
Có sách chép tên Ð߶ng: Læ Ð߶ng.
3
Уc bi®t m²i sÑ quân trong sách này ðßþc viªt ghép cái h÷ v¾i tên hi®u, thÑ ðªn m¾i chép tên. Cho nên Tam Chª là tên tñ xßng cüa
Ki¬u Công Hãn, Thái Bình là danh xßng cüa Nguy-n Khoan v§y.