Програм хангамжийн зохиогчийн эрхийн асуудлууд

1. Программ хангамжийн
зохиогчийн эрх
Доктор Халтар.Т. ШУТИС
khaltar_t@csms.edu.mn

2. Агуулга
• Зохиогчийн эрх зүйн зорилго
• Нөхцөл байдал
• Нэр томъёо, хамгаалах зүйл
• Зохиогчийн эрхийг хүлээн зөвшөөрөх
• Зохиогчийн онцгой эрх
• Программ хангамж, өгөгдлийг ашиглах
• Хамгаалах
• Дүгнэлт

3. Зохиогчийн эрх зүйн зорилго
• Зохиогчийн эрхийн эцсийн зорилго нь
нийгмийн гишүүдийн ашиг сонихрлыг
тэнцвэржүүлэх, зохиогчийн санаа
бодлыг хөгжүүлэн дэмжих явдал юм.
Үүнээс дараах үндсэн зарчмууд урган
гарч ирдэг:
2. Бүтээн туурвих эрх чөлөө
3. Зохиогчийн хувийн ашиг сонирхлыг
нийгмийн ашиг сонирхолтой нийцүүлэх
4. Бүтээлийг чөлөөтэй судлах

4. Нөхцөл байдал
• Хууль бусаар хуулбарлах, хувилах,
олшруулах, борлуулах
- Үүний улмаас маш их мөнгө алдагдаж байна
-Программ боловсруулагчдын орлого буурч байна
-Тэдний хөдөлмөрийг үнэлэх хэрэгтэй
-Программ хангамж их хэрэгцээтэй
-Гэтэл лицензтэй программ хангамжийн үнэ өндөр
-Хууль бус программ хангамж маш хямд, өргөн
тархсан, Монгол улсын компьютерийн 96% нь хууль
бус программ хангамж ашигладаг
-Чанарын хувьд бараг ялгаагүй, хэвийн ажилладаг

5. Нөхцөл байдал
• Хууль бусаар хуулбарлах, хувилах,
олшруулах, борлуулах
- хэрэглэгчид хууль ёсны программ ашиглахыг
хүсдэг
-харамсалтай нь амьдралын түвшин боломж
олгодоггүй
-тэгээд ч хууль ёсны программ хангамж зах зээл
дээр байхгүй /монголын программаас бусад нь/
-авъя гэж шийдсэн ч онлайн дэлгүүрт итгэх итгэл
муу, гадаадаас илгээхэд ирэх баталгаа байхгүй
-хөгжилтэй орны иргэд ч хууль бус программ
ашиглах сонирхолтой болж байгаа
-үүнтэй тэмцэх талаар төр, засгийн байгууллага,
нийгмийн зүгээс ямар ч арга хэмжээ авдаггүй

6. Нөхцөл байдал
• Тоо баримт
-Жил бүр программ хангамжийн зах зээл 23 млд
долларын алдагдал хүлээдэг.
-Улсууд идэвхтэй тэмцэж байна /гэхдээ манайд биш/
-АНУ-д жил бүр 800 сая долларын программ
хангамжийн хууль бус диск хурааж устгадаг.
-Европод 220 орчим сая еврогийн диск хурааж
устгадаг.
-Тайван, Гонк-конг, БНХАУ-д жил бүр 1 млрд
долларын хууль бус диск үйлдвэрлэдэг.
-ОХУ-д жил бүр 120 сая долларын хууль бус диск
үйлдвэрлэдэг
-Монголд жил бүр 86000 орчим хууль бус диск
зарагддаг гэсэн тооцоо бий.

7. Нөхцөл байдал
• Хууль тогтоомж
-Digital Millennium Copyright Act. 1998. 10.28. АНУ
-Directive of EU on Protection Computer Soft wares.
2001 оны 05 сарын 14, Европын холбоо
-WIPO Copyright Treaty. 1996
-WIPO Performances and Phonograms Treaty. 1996
Дэлхийн Оюуны Өмчийн Байгууллагын гэрээнүүд
-Оюуны өмчийн талаарх Бернийн конвенци
-Дэлхийн 36 улсад батлагдан мөрдөгдөж байгаа
компьютерийн программ хангамж болон өгөгдлийг
хамгаалах тухай хуулиуд
-Гэхдээ эдгээр хуулиуд өөр хоорондоо нилээд
ялгаатай байгаа, ихэнх улс хуульгүй.

8. Нэр томъёо, хамгаалах зүйл
• Компьютерийн программ хангамж
• Өгөгдлийн сан
• Программ хангамж, өгөгдлийн санг нийцүүлэн
тохируулах
• Программ хангамж, өгөгдлийн санг
өөрчлөх/modification/
• Программ хангамж, өгөгдлийн сангийн эх кодыг
задлах, өөрчлөх /Reverse engineering буюу
декомпиляци/
• Программ хангамж, өгөгдлийн санг сэргээх
олшруулах, суулгах
• Программ хангамж, өгөгдлийн санг тараах
• Программ хангамж, өгөгдлийн санг нийтлэх
• Программ хангамж, өгөгдлийн санг ашиглах
• Программ хангамжийн зохиогчийн эрх эзэмшигч

9. Нэр томъёо, хамгаалах зүйл
• Эрх зүйн хамгаалалтын объект
-Бодит хэлбэрээр бэхжүүлэгдсэн бүх
программ хангамж, өгөгдлийн санг Нийтэд
дэлгэсэн болон дэлгээгүй, зөөгч, зориулалт,
шинж чанараас нь үл хамааран зохиогчийн
эрхээр хамгаална.
-Эдгээр нь зохиогчийн бүтээлч үйл
ажиллагааны үр дүн байна.
-П/Х нь эх бичвэр, эх кодыг хамруулан ямар
ч хэлбэр, ямарч хэлээр илэрхийлэгдсэн байж
болно.

10. Нэр томъёо, хамгаалах зүйл
• Эрх зүйн хамгаалалтын объект
--Өгөгдлийг бий сонгох, зохион байгуулах бүтээлч
үйл ажиллагааны үр дүн болсон өгөгдлийн санг мөн
хамгаална.
-Программ хангамж, өгөгдлийн сангийн үндэс
болсон санаа, зарчмууд, түүний дотор интерфейс,
алгоритмийн зохион байгуулалт, программчлалын
хэлний үзэл санаа, зарчмуудад зохиогчийн эрх
хамаарахгүй.
-Программ хангамж, өгөгдлийн сангийн зохиогчийн
эрх түүний материаллаг зөөгчийн өмчлөлийн эрхтэй
хамааралгүй.

11. Зохиогчийн эрхийг хүлээн
зөвшөөрөх
• Программ хангамжийн зохиогчийн эрх
бүтээгдсэн үеэс үүснэ.
• Программ хангамжийг анхлан нийтэлсэн
үеэсээ эхлэн зохиогчийн эрхээ зарлах,
зохиогчийн эрхийг хамгаалах тэмдгийг
ашиглах эрхтэй болно. Зохиогчийн эрхийг
хамгаалах тэмдэг дараах гурван элементээс
бүрдэнэ:
-битүү тойрог доторхи С үсэг
-эрх эзэмшигчийн нэр
-программ хангамжийг гаргасан огноо

12. Зохиогчийн эрхийг хүлээн
зөвшөөрөх
• Зохиогчийн эрхийн объект бус материалуу-
даас бүрдсэн өгөгдлийн санг бий болгосон
этгээдэд З/Э хамаарна.
• Өгөгдлийн санг бүрдүүлж буй материалууд
өөр зохиогчийн эрхэд хамаарагддаг бол
түүнийг хүндэтгэсэн тохиолдолд З/Э олгоно.
• Өгөгдлийн санд орсон бүтээлүүдийн З/Э
хадгалагдах учир тусад нь ашиглаж болно
• Уг өгөгдлийн санд орсон материалуудыг
бусад этгээд цуглуулж, зохион байгуулахад
түүний зохиогчийн эрх саад болохгүй.

13. Зохиогчийн эрхийг хүлээн
зөвшөөрөх
• Зохиогчийн эрхийн үйлчлэх хугацаа
-Программ хангамж, өгөгдлийн санг бий болгосон үеэс эхлэн
насан туршид, нас барснаас нь хойш 50 жил зохиогчийн эрх
үйлчилнэ.
-Хамтран зохиосон П/Х-ийн зохиогчийн эрх хамгийн сүүлийн
зохиогч нас барсан мөчөөс тоологдоно
-Нэргүй, эсэхүл нууц нэрээр гаргасан П/Х-ийн зохиогчийн эрх
50 жилийн хугацаанд үйлчилнэ. Энэ хугацаанд нэрээ ил
гаргасан бол нийтлэг журмаар
-П/Х-ийн зохиогчийн хувийн эрх хугацаагүй хамгаалагдана
-аль нэг улсын нутаг дэвсгэр дээр нийтлэгдсэн, нийтлэгдээгүй
боловч нутаг дэвсгэрт нь бодит байдлаар оршин байгаа П/Х-
ийн З/Э тухайн улсын нутаг дэвсгэрт үйлчилнэ.
-Гадаад улсад нийтлэгдсэн, нутаг дэвсгэр дээр нь бодит
байдлаар оршин байгаа П/Х-ийн зохиогчийн эрх тухайн улсын
харъяалах улсын З/Э-ээр давхар хамгаалагдана.

14. Зохиогчийн онцгой эрх
• Зохиогч
-Тухайн П/Х болон өгөгдлийн санг өөрийн бүтээлч
үйл ажиллагаагаараа бий болгосон хувь хүн,
хуулийн этгээдийг зохиогч гэнэ.
-Хэрэв ПХ-ийг хамтын хүчээр бүтээсэн бол хууль
тогтоомжийн дагуу уг бүтээлийг бий болгосон гэж
тооцогдож буй хуулийн этгээд, хувь хүн зохиогч
болно
-Хэрэв П/Х болон Ө/С хэд хэдэн этгээдийн бүтээлч
үйл ажиллагааны үр дүнд бий болсон бол тэд бүгд
зохиогч гэж тооцогдоно.
-Хэрэв П/Х, өгөгдлийн сангийн бүрдэл хэсгүүд бие
даасан шинжтэй байвал түүнийг бүтээсэн этгээд
тусдаа зохиогчийн эрх эдэлж болно.

15. Зохиогчийн онцгой эрх
• Хувийн эрх-П/Х-ийн зохиогчид эд
хөрөнгийн эрхээс нь үл хамааран дараах
хувийн эрхүүд байна:
-Зохиогч хэмээн тооцогдох
-Нэрээ эзэмших /нэрээ заах хэлбэрийг өөрөө
сонгох/
-халдашгүй, бүрэн бүтэн байдлын эрх
/зохиогчийн нэр төр, алдар хүндэд хохирол
учруулж болох алив гуйвуулга, халдлагаас
П/Х-аа болон түүний нэрийг хамгаалах эрх/

16. Зохиогчийн онцгой эрх
• Эд хөрөнгийн эрх- ПХ-ийн зохиогч болон
бусад эрх эзэмшигч дараах үйлдлийг үйлдэх,
үйлдэхийг зөвшөөрөх онцгой эрх эдэлнэ:
-ПХ-ийг нийтлэх
-ПХ-ийг ямар ч хэлбэрээр, ямар ч аргаар
бичих, сэргээх, олшруулах
-ПХ-ийг тараах, хөлслүүлэх
-ПХ-ийг өөрчлөх, түүний дотор өөр хэлэнд
хөрвүүлэх
-ПХ-ийг өөр байдлаар ашиглах

17. Зохиогчийн онцгой эрх
• Эд хөрөнгийн эрхийг шилжүүлэх
-Программ хангамжийн эд хөрөнгийн эрхийг
гэрээний үндсэн дээр бусад хувь хүн, хуулийн
этгээдэд бүрэн болон хэсэгчлэн шилжүүлж
болно.
-Гэрээг бичгийн хэлбэрээр байгуулах ба
дараах үндсэн нөхцлүүдийг агуулна: хэмжээ,
ашиглах арга, төлбөр хийх, шагнах журам,
гэрээний үйлчлэх хугацаа
-ПХ-ийн эд хөрөнгийн эрх хуулийн дагуу өв
залгамжлагдана.

18. Зохиогчийн онцгой эрх
• Албан үүргээ биелүүлэх журмаар, эсхүл
ажил олгогчийн даалгавраар бүтээсэн
программ хангамжийн өмчлөлийн эрх
гэрээнд өөрөөр заагаагүй бол ажил
олгогчид хамаарагдана.
• Шагнал, урамшууллын хэмжээ, төлбөр
хийх журмыг ажил олгогч,
гүйцэтгэгчийн хоорондын гэрээгээр
тодорхойлно.

19. Зохиогчийн онцгой эрх
• Бүртгүүлэх эрх.
-ПХ-ийн эд хөрөнгийн эрхийг эзэмшигч этгээд
зохиогчийн эрхийн үйлчлэх хугацаанд өөрөө
биечлэн болон төлөөний этгээдээрээ дамжуулан
өөрийн үзэмжэээр өргөдөл гаргах замаар ПХ-аа
бүртгүүлж болно.
-Программ хангамжийг албан ёсоор бүртгүүлэх
өргөдөл зөвхөн нэг программ хангамжид хамаарна.
-Өргөдлийн бүрдэл, өргөдлийг хянан хэлэлцэх,
бүртгэх, нийтлэх, бүртгэлийн хураамж авах журмыг
тухайн улсын хууль тогтоомжид нийцүүлэн оюуны
өмчийн байгууллага тодорхойлно.

20. Программ хангамжийг ашиглах
• Эрх эзэмшигчтэй байгуулсан гэрээний
дагуу ПХ-ийг ашиглах
-Эрх эзэмшигчтэй байгуулсан гэрээний
үндсэн дээр гуравдагч этгээд/хэрэглэгч/ уг
ПХ-ийг ашиглана.
-ПХ-ийг ашиглах гэрээг бичгээр үйлдэнэ.
-ПХ-ийг олон нийтэд худалдах, хандах эрх
олгох тохиолдолд ПХ-ийн шилжүүлэн өгч
байгаа хувьд загвар гэрээний нөхцлийг
оруулах замаар онцгой журмаар гэрээ
байгуулахыг зөвшөөрнө.

21. Программ хангамжийг ашиглах
• ПХ-ийг чөлөөтэй сэргээх, олшруулах,
нийцүүлэх
-ПХ-ийн хувийг хууль ёсоор эзэмшиж байгаа
этгээд эрх эзэмшигчээс нэмэлт зөвшөөрөл
авалгүйгээр зориулалтынх нь дагуу ПХ-ийг
ажиллуулахтай холбогдсон ямар ч үйлдлийг,
түүний дотор санамжид хуулж бичих,
хадгалах, илт алдааг засах ажиллагааг хийж
болно.
-Хэрэв гэрээнд өөрөөр заагаагүй бол уг ПХ-
ийг зөвхөн нэг компьютерт, нэг хэрэглэгч
хуулж, хадгална.

22. Программ хангамжийг ашиглах
• ПХ-ийг чөлөөтэй сэргээх, олшруулах,
нийцүүлэх
-ПХ-ийн хувийг хууль ёсоор эзэмшиж байгаа
этгээд эрх эзэмшигчид нэмэлт төлбөр
төлөлгүй, түүнээс зөвшөөрөл авалгүй дараах
үйлдлийг хийх эрхтэй:
 ПХ-ийг нийцүүлэн тохируулах
 Архивын болон хууль ёсны хувийг нөхөх
зорилгоор ПХ-ийг хувилах. Гэхдээ уг хуулбар
хувийг бусад зорилгоор ашиглаж болохгүй бөгөөд
цаашид ашиглах нь зохиогчийн эрхийг зөрчиж
байгаа, хууль бусны шинжтэй болвол устгах
үүрэгтэй.

23. Программ хангамжийг ашиглах
• Декомпиляци/Reverse engineering/
-ПХ-ийн хувийг хууль ёсоор эзэмшиж байгаа
этгээд дараах тохиолдлуудад эрх эзэмшигчид
ямар нэг төлбөр төлөхгүй, зөвшөөрөл
авахгүйгээр декомпиляци хийх, үүнийг
бусдад даалгах эрхтэй:
 Уг ПХ-ийг бусад ПХ-тай нийцүүлэн ажиллуулахад
шаардлагатай мэдээлэл олдохгүй бол
 Декомпиляци хийснээр олж авсан мэдээллийг
зөвхөн бусад ПХ-тай нийцүүлэн ажиллуулахад
ашиглаж болох ба түүнтэй төстэй шинэ ПХ зохиох,
зохиогчийн эрх зөрчсөн бусад үйлдэл хийхэд
ашиглаж болохгүй.
 Нийцүүлэн ажиллуулахад шаардлагатай тэр
хэсгийг л декомпиляци хийж болно.

24. Зохиогчийн эрхийг хамгаалах
• Зохиогчийн эрхийг зөрчих
-Зохиогчийн эрх эзэмшигчийн онцгой эрхийн
талаархи хуулийн шаардлагыг биелүүлээгүй,
түүний дотор тухай улсын нутаг дэвсгэрт
зохиогчийн зөвшөөрөлгүй үйлдвэрлэсэн ПХ-
ийн хууль бус хувийг оруулж ирж байгаа
этгээдийг З/Э зөрчигч гэнэ.
-Зохиогчийн эрхийг зөрчин үйлдвэрлэж,
ашиглаж байгаа ПХ-ийн хувийг хууль бус
/контрафакт/ гэж үзнэ.

25. Зохиогчийн эрхийг хамгаалах
• Зохиогчийн эрх эзэмшигчийн онцгой эрхийн
талаархи хуулийн шаардлагыг биелүүлээгүй
гэдэгт ПХ-ийн хувийг хууль бус гэдгийг
мэдэж байсан, таамаглаж байсан боловч
эргэлтэд оруулсан, хадгалсан, ПХ-ийг
хамгаалах техник хэрэгслийг дарах,
үйлчлэлийг зогсооход чиглэсэн аливаа
хэрэгслийг ашиг олох зорилгоор ашигласан,
эргэлтэд оруулсан хадгалсан үйлдлийг
ойлгоно.
• ПХ-ийн хууль бус аливаа хувийг хууль
тогтоомжид заасан журмын дагуу хураан
авна.

26. Зохиогчийн эрхийг хамгаалах
• ПХ-ийн зохиогчийн эрхийг хамгаалах- ПХ-
ийн зохиогч болон эрх эзэмшигч дараах
зүйлсийг шаардах эрхтэй:
-эрхээ хүлээн зөвшөөрүүлэх
-эрхээ сэргээлгэх, эрх зөрчиж байгаа, зөрчихөөр
заналхийлж байгаа үйлдлийг таслан зогсоох
-зөрчигчийн хууль бусаар олсон орлоготой тэнцэх
хэмжээний хохирол нөхөн төлүүлэх
-зөрчигч хохирлыг төлөхгүй бол нөхөн төлбөр
шаардах
-хууль тогтоомжид заагдсан бусад арга хэмжээ авах
-өөрийн эрхээ хамгаалуулахаар шүүх, арбитрын
шүүхэд хандах
-хууль бусыг хувийг хураалгах, устгуулах, орлого
болгох

27. Зохиогчийн эрхийг хамгаалах
• Бусдын ПХ-ийг өөрийн нэрээр гаргах, хууль
бусаар олшруулах, тараах тохиолдолд эрүүгийн
хариуцлагад татагдана.
• Монгол улсын Эрүүгийн Хуулийн 140-р зүйл:
“Зохиогчийн бүтээлийг түүний зөвшөөрөлгүйгээр өөрийн
нэрээр гаргасан, хууль бусаар нийтлүүлсэн, тараасан,
борлуулсан . . . бол хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг
100-аас 250 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний
төгрөгөөр торгох эсэхүл 3-6 сар хүртэл хугацаагаар
баривчлах ял шийтгэнэ”
• Эрүүгийн Хуулийн 227-р зүйл: “Компьютер, мэдээл-
лийн сүлжээнд хадгалагдаж байгаа болон дамжуулж
байгаа мэдээллийг зөвшөөрөлгүйгээр хуулбарласан,
бусад аргаар олж авсан . . .бол хөдөлмөрийн хөлсний
доод хэмжээг 51-200 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх
хэмжээний төгрөгөөр торгох, 3-6 сар хүртэл баривчлах,
эсхүл 2 жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ”

28. Дүгнэлт
• Улс бүрт ПХ-ийг хамгаалсан хууль байхгүй
байна
• Байсан ч хоорондоо зөрөөтэй
• ПХ-ийг боловсруулахад ихээхэн хөдөлмөр
шаардагддаг, гэтэл түүнийг хуулбарлаж
хямдхан үнээр зарах боломжтой.
• Улсуудын хууль зүйн хамгаалалтын энэ ялгаа
ПХ-ын зах зээлд сөргөөр нөлөөлж байна
• ПХ-ийг бүтээл хэмээн тооцоход чанар, урлаг
уран сайхны үнэ цэнэ нөлөөлөхгүй
• ПХ-ийн хууль ёсны эзэмшигч түүнийг
зориулалтынх нь дагуу ашиглахад шаардла-
гатай дурын үйл ажиллагаа хийж болно

29. Дүгнэлт
• ПХ-ийн хууль ёсны эзэмшигч түүний
ажиллагааг ажиглах, судлах турших
үйлдлүүдийг хийж болно
• ПХ-уудын харилцан нийцлийг хангах
мэдээлэл олж авахын тулд эх кодыг
хуулж, эсхүл задалж болдог. Бусад
тохиолдолд зохиогчийн эрх зөрчинө.
• Дээрх зохицуулалтууд нь патент,
худалдааны болон фирмийн тэмдэг,
өрсөлдөөн, ажил хэргийн нууц, хагас
дамжуулагчийн зохиогчийн эрхийн тухай
хууль тогтоомжийн заалтуудад
нөлөөлөхгүй.

30. Дүгнэлт
• Сүүлийн жилүүдэд ПХ-ийг зохиогчийн эрхээр
хамгаалах тогтолцоог патентийн тогтолцоо
болон тусгай тогтолцоогоор /sui generis/
солих талаар яригдах боллоо: Яагаад гэвэл
1.ПХ-нь зохиогчийн эрх зүйн объект, аж үйлдвэрийн
өмчийн объектийн аль алинд нь хамааруулж болох
өвөрмөц шинжүүдтэй.
2.ПХ-ийг зохиогчийн эрх зүйгээр хамгаалах нь бүрэн
дүүрэн болж чаддаггүй, зөрөлдөөн их үүсдэг.
3.ПХ-д зохиогчийн эрх зүйн механизмыг хэрэглэх нь
МТ-ийн зах зээлийг монопольчлох хандлагыг
урамшуулж технологийн хөгжлийг саатуулж байна
гэж үзэж байгаа