1. nday, December 13, 2009
MODUL BMM 3104 (4)
KESUSASTERAAN MELAYU
Pengenalan
Kesusasteraan ialah suatu bentuk ciptaan seni yang berkait rapat dengan bahasa.
Melalui bahasa, mesej dalam karya kesusasteraan dapat disampaikan dan
disebarkan Dengan bahasa juga, pembaca dapat menikmati keindahan yang ada
pada karya kesusasteraan. Tidak hairanlah karya kesusasteraan merupakan salah
satu cabang kesenian yang dianggap sangat bernilai berbanding cabang kesenian
yang lain.
Istilah ‘kesusasteraan’ berakar dari kata ‘susastera / sushastra’ dalam bahasa
Sanskrit. Suku kata ‘su’ bermaksud indah, baik, lebih berfaedah (Hashim Awang,
1984: 2), kebenaran, keindahan dan kemuliaan (Lalita Sinha dan Md. Salleh Yaapar,
?: 1). Manakala ‘sastera / shastra’ menurut Hashim Awang bermaksud huruf atau
buku. Lalita Sinha dan Md. Salleh Yaapar pula menegaskan ‘sastera / shastra’
merupakan ilmu yang bersifat benar, tetap dan tidak berubah kerana berasal / ilham
daripada sumber tertinggi (Pencipta). Daripada kata ‘susastera’ telah diberikan
imbuhan apitan ‘ke- ... –an’ menghasilkan ‘kesusasteraan’ yang bertujuan memberi
keindahan bunyi. Ia bermaksud kumpulan buku-buku yang indah bahasanya dan
baik isinya. Indah dari segi pendengaran, emosi, imaginasi dan baik kerana hasil
karya itu dapat diteladani.
Sebenarnya, terdapat pelbagai tafsiran yang diberikan oleh tokoh-tokoh
kesusasteraan tanah air apabila mendefinisikan kesusasteraan. Baharuddin Zainal
(1975) berpendapat karya sastera adalah sesuatu yang membincangkan apa yang
berlaku dalam sesebuah masyarakat di samping mengemukakan sikap dan
pandangan pengarangnya. Hashim Awang (1985) menyatakan sastera merupakan
hasil seni yang disampaikan melalui bahasa dan berkeupayaan membentuk
tamadun sesuatu bangsa. Hal Ini demikian kerana sastera biasanya
membincangkan tentang pergolakan-pergolakan yang berlaku dalam sesebuah
masyarakat. Kamus Dewan Edisi Keempat (2005) pula mencatakan sebagai hasil
seni (karya tulisan) dalam bentuk prosa atau puisi yang mempunyai ciri-ciri
keistimewaan yang tertentu.
Genre Kesusasteraan Melayu
a. Novel
Novel ialah cerita rekaan berbentuk prosa yang panjang. Istilah novel berasal
daripada perkataan novella dalam bahasa Itali. Maksud ‘novella’ ialah ‘satu benda
baru’ atau ‘satu benda kecil yang baharu.’ Kini, istilah ‘novella’ telah diringkaskan
menjadi ‘novel’ sahaja.
Hashim Awang menganggap novel ditulis untuk menceritakan kisah hidup
manusia pada suatu tempat dan dalam suatu masa tertentu. Shahnon Ahmad pula
berpendapat novel mengisahkan tentang kehidupan manusia. Nurazmi Kuntum
menganggap novel mengisahkan tentang kehidupan dan liku-liku yang rencam
dalam masyarakat dari dulu hingga sekarang. Manakala, Kamus Dewan

2. mendifinisikan novel sebagai cerita dalam bentuk prosa yang agak panjang.
Berdasarkan pendapat-pendapat di atas dapat dirumuskan bahawa novel ialah
sebuah karangan prosa fiksyen yang panjang menceritakan tentang hidup dan
kehidupan manusia. Sebenarnya, novel mengisahkan tentang manusia melalui
pelbagai watak. Ada novel menggunakan watak binatang. Misalnya novel Tikus
Rahmat karya Hassan Ibrahim. Ada novel menggunakan benda-benda mati seperti
novel Sampah karya Shahnon Ahmad. Walau bagaimanapun, novel menggunakan
watak manusia lebih banyak dihasilkan.
Antara ciri-ciri novel ialah sebuah cereka prosa panjang yang lebih daripada 20,000
perkataan, mempunyai beberapa bahagian atau bab, terdapat banyak watak
dan dialog watak-watak sama ada secara cakap ajuk atau cakap pindah, masanya
lebih lama, masalahnya lebih kompleks, banyak masalah, watak dan peristiwa.
b. Cerpen
Istilah cerpen merupakan akronim kepada perkataan ‘cerita pendek.’ Cerpen
merupakan cerita rekaan yang kadang-kala terdiri daripada imaginasi pengarang
semata-mata atau campuran fakta dengan imaginasi pengarang. Genre cerpen
merupakan satu cereka moden. Lazimnya, akhbar akan menyiarkan cerpen pada
setiap hari minggu. Antara ciri-ciri Cerpen ialah cerpen merupakan sebuah cereka
pendek yang jumlah perkataannya antara 500 hingga 20,000, cerpen mempunyai
satu tema dengan persoalan yang terhad, watak-watak dalam cerpen adalah terhad
dengan tumpuan cerita kepada watak utama sahaja, cereka cerpen adalah terbatas
kepada satu perkara/ permasalahan sahaja kerana jangka waktunya juga singkat,
dan mempunyai satu permasalahan sahaja, dan latar dalam cerpen juga terhad.
Ceritanya mungkin berlaku di satu tempat, satu masa yang singkat, atau dalam satu
golongan masyarakat tertentu sahaja. Kesimpulan, cerpen merupakan satu cereka
prosa yang pendek yang ditulis dalam bahasa moden. Ceritanya mengisahkan
tentang sesuatu perkara dengan mempunyai satu atau dua konflik sahaja. Watak-
wataknya juga terhad dan pembaca dapat menghabiskan pembecaan cerpen dalam
masa yang singkat.
c. Sajak
Sajak ialah puisi moden. Bentuk sajak adalah bebas dan tidak terikat dengan
peraturan tertentu. Bilangan baris dan perkataan dalam sesebuah sajak tidak
menentu. Ada sajak terdiri daripada satu baris. Ada juga sajak yang berpuluh-puluh
baris dan panjang berjela-jela. Sajak tidak mempunyai pola, bentuk dan rima
khusus. Sajak terbina kesan daripada kejayaan penyir mengolah kata-kata. Menurut
Rahman Shaari, sajak ialah kata-kata yang berkeupayaan menerbitkan makna
tambahan. Sanusi Pane menganggap sajak ialah kata-kata yang keluar daripada
sukma manusia yag mampu menerangi hati manusia yang menikmatinya. Daripada
dua pengertian itu dapat dirumuskan bahawa sajak ialah kata-kata yang mempunyai
makna tambahan yang terbit dari sukma manusia untuk dinikmati dan diambil
hikmahnya.
d. Pantun
Pantun merupakan sejenis puisi Melayu lama paling tua.
Menurut Harun Mat Piah, istilah ‘pantun’ mungkin
berasal dari akar kata ‘tun’ yang terdapat dalam bahasa
beberapa suku kaum di nusantara, yang merujuk
kepada sesuatu yang teratur, yang lurus baik, yang

3. konkrit mahupun yang abstrak. Demikian juga istilah
‘pantun’ mungkin berasal dari bahasa-bahasa suku
kaum berkenaan. Misalnya Tagalog (tonton), Jawa Kuno
(tuntun), Bisaya (Panton), Toba (pantun) yang
kesemuanya merujukkepada keteraturan, mendidik,
memimpin dan kesopanan. Maksud istilah-istilah itu jika
diteliti berkaitrapat dengan ciri pantun itu sendiri.
Penciptaan pantun pula mungkin berkaitan dengan
kebiasaan orang Melayu menyampaikan sesuatu secara
bersajak atau berirama.
Ciri-ciri pantun dapat dibahagikan kepada dua aspek,
iaitu aspek luaran dan aspek dalaman.
a) Aspek Luaran
1. Istilah pantun terdiri daripada pantun dua
rangkap, empat rangkap, enam rangkap, lapan
rangkap, atau sepuluh rangkap. Pantun paling
popular terdiri daripada empat rangkap.
2. Setiap rangkap terbahagi kepada dua bahagian
iaitu pembayang dan maksud.Pembayang
terletak pada bahagian atas dan maksud terletak
pada bahagian bawah.
3. Setiap baris mempunyai empat (yang terbaik)
atau lima kata dasar denga jumlah suku kata
antara lapan hingga sepuluh. Contohnya,
4. Mempunyai skema rima akhir yang tetap, iaitu a-
b-a-b atau a-a-a-a atau a-a-b-b.
5. Setiap rangkap mempunyai satu fikiran atau
maksud sahaja.
b) Aspek Dalaman
1. Mempunyai isi atau pemikiran yang padat.
2. Isi atau pemikiran disampaikan secara
perbandingan yang halus.

4. 3. Setiap pantun mempunyai nilai dan pengajaran
yang dituju kepada manusia
4. Terdapat perhubungan makna antara
pembayang dengan maksud.
5. Terdapat penggunaan lambang-lambang atau
persepsi tertentu yang diketahui oleh masyarakat.
6. Bahagian pembayang lazimnya terdiri daripada
imej-imej alam.
Jenis-Jenis Pantun
Selain berdasarkan bentuk, penggolongan jenis-jenis
pantun oleh para pengkaji adalah berdasarkan isi
pantun. Antara jenis-jenis pantun ialah seperti yang
berikut.
e. Syair
Istilah syair berasal daripada bahasa Arab, iaitu
‘syi’r’ yang bermaksud puisi. Syair berbeza dengan
pantun kerana tidak mempunyai pembayang. Semua
barisnya merupakan mksud yang meliputi adat resam,
budaya, falsafah, pemkiran, sosial, kepercayaan,
sejarah dan sebagainya. Tidak seperti pantun, syair
merakamkan satu kisah yang lebih panjang. Ciri-Ciri
Syair ialah syair mempunyai empat baris serangkap,
bilangan rangkap dalam syair tidak tetap, setiap baris
syair mempunyai antara tiga hingga lima patah
perkataan atau suku kata dalam sebaris antara lapan
hingga dua belas suku kata, idea atau cerita antara
rangkap adalah saling berhubungan dan melengkapi,
satu syair menceritakan satu kisah yang lengkap
dengan permulaan, pertengahan dan pengakhiran, dan
rima akhir syair adalah sama, iaitu a-a-a-a. Contohnya
syair ialah ‘Syair Siti Zubaidah Perang Cina,’ ‘Syair Ken
Tambuhan,’ ‘Syair Dandan Setia.’
f. Seloka

5. Perkataan Seloka berasal daripada bahasa sankrit,
iaitu Shloka. Hashim Awang menjelaskan seloka
sebagai karangan berangkap yang tidak tetap jumlah
perkataan dan rima pada akhir barisnya. Manakala,
penciptaannya pula mengikut rentak pantun, syair atau
perumpamaan. Kenyataan itu menunjukkan seloka
sebuah puisi bebas. Nada seloka pada lazimnya bersifat
menyindir dan mengandungi unsur-unsur jenaka. Ciri-
Ciri Seloka ialah seloka tergolong dalam puisi Melayu
tradisional, tidak seperti pantun dan syair, bentuk seloka
adalah bebas. Terdapat seloka yang mempunyai empat
baris dan lebih, isi seloka mengandungi sindiran dan
ejekan di samping jenaka, senda gurau dan sebagainya.
Biasanya, seloka mengisahkan nasib malang yang
menimpa seseorang. Oleh sebab itu, fungsi seloka
adalah sebagai bahan hiburan di samping sebagai
bahan pengajaran agar pendengar tidak menerima
nasib malang sebagaimana diceritakan. Pengungkapan
seloka tidak serius, terasa nada melankolik dan
berirama/ berlagu. Ini sesuai dengan isi seloka yang
bersifat mengejek atau berjenaka. Penggunaan seloka
tidak meluas. Pada lazimnya, seloka diselit dalam cerita
terutama dalam cerita lipur lara atau cerita jenaka.
Kesimpulannya, seloka merupakan puisi tradisional
yang penciptaannya tidak terikat pada mana-mana
syarat. Namun, satu ciri penting ialah semua seloka
mempunyai nada mengejek atau menyindir dengan
mengisahkan nasib malang yang menimpa seseorang.
Pengisahan nasib malang itu adalah bertujuan sebagai
bahan hiburan dan agar audien mengambil iktibar
daripada peristiwa malang watak yang diceritakan.
g. Gurindam
Gurindam tergolong dalam puisi tradisional Melayu.
Menurut Hashim Awang, gurindam terdiri daripada dua

6. baris ayat serangkap dan mempunyai rima akhir yang
sama. Dalam kedua-dua baris itu tersimpul satu fikiran
lengkap yang berupa nasihat. Dalam kesusasteraan
Melayu, ‘Gurindam Dua Belas’ karya Raja Ali Haji
merupakan gurindam yang paling terkenal.
Ciri-Ciri Gurindam ialah bentuk gurindam ditulis secara
berpasangan dan berfungsi sebagai satu rangkap.
Setiap rangkapnya mempunyai kesatauan idea yang
lengkap. Baris pertama atau dua baris awal setiap
rangkap berfungsi sebagai syarat dan baris kedua atau
dua baris akhir pula berfungsi sebagai pelengkap.
Jumlah perkataan bagi setiap baris adalah bebas,
namun, rima akhir baris bagi setiap rangkapnya mesti
sama, iaitu a-a. Gurindam membawa persoalan yang
serius, bersungguh-sungguh, tidak berkias dan tiada
jenaka, sindiran atau berteka-teki. Fungsi gurindam
ialah untuk menyampaikan pendidikan kepada manusia
agar menjadi manusia yang berilmu, bermoral,
berakhlak dan berguna kepada agama, bangsa dan
negara.
Kesimpulan, pada lazimnya, gurindam terdiri daripada
dua baris ayat. Namun, terdapat juga gurindam yang
mempunyai empat atau lebih baris. Setiap gurindam
membawa kesatuan idea yang lengkap dan ideanya
bersifat serius. Rima akhirnya adalah sama.
h. Nazam
Mengenal Struktur Karya
Jika hendak membina sebuah rumah perlu ada sokongan untuk menjadikan rumah
itu teguh dan kuat. Begitulah juga dengan sebuah karya sastera yang juga
memerlukan asas atau unsur-unsur yang kemas untuk menjamiin karya tersebut
baik dan bermutu.
(a) Tema dan persoalan
Tema ialah gagasan, fikiran atau persoalan utama/ pokok yang mendasari sesebuah
karya sastera dan ia terungkap secara langsung dan tidak langsung. Manakala,
Persoalan ialah Perkara-perkara atau masalah-masalah yang diketengahkan dalam
sesuatu karya yang berhubung kait dengan tema.
(b) Watak dan Perwatakan

7. Definisi watak ialah tokoh yang menggerakkan cerita dalam sesebuah karya.
Perwatakan pula ialah pengisahan tentang watak dalam sesebuah karya (kejiwaan
dan fizikal)
(c) Plot
Maksud plot merujuk pada susunan atau jalinan peristiwa yang menggerakkan cerita
berdasarkan sebab dan akibat. Tidak semua peristiwa menjadi unsur pembina plot.
d) Gaya Bahasa
Cara pengarang menggunakan bahasa dalam sesebuah karya ciptaannya. Aspek
kajian dalam gaya bahasa ialah;
(i) Diksi
Diksi ialah pemilihan, penyusunan dan penggunaan kata-kata yang tepat oleh
pengarang dalam karyanya. Diksi yang baik memperlihatkan kesesuaian kata yang
dapat menjelaskan tema , persoalan, peristiiwa, watak dan perwatakan dalam karya.
Contoh: Sajak ke makam bonda. Usman Awang memilih diksi ‘makam’ dan ‘bonda’
kerana difikirkan lebih tepat berbanding diksi ‘kubur / pusara’ dan ‘ibu / emak.’
(ii) Konotasi
Istilah konotasi ialah penggunaan bahasa yang memberikan kepelbagaian
maknaatau makna lain kepada pembaca. Contoh: buang kasut. Selain bermaksud
buang, ia juga bermaksud tanggalkan kasut daripada kaki. Diksi bunga boleh
merujuk kepada bunga sebenar atau gadis.
(iii) Metafora
Membandingkan sesuatu objek dengan idea atau sifat secara terus atau langsung
tanpa menggunakan kata-kata perbandingan seperti, umpama, seperti, bagai,
macam, bak, ibarat dan laksana. Metafora mengandungi perkataan bersifat konkrit
(nyata) dan abstrak. Contoh: laut waktu. Laut bersifat konkrit, manakala waktu
bersifat abstrak. Ia bermaksud waktu yang sangat luas.
(iv) Simile
Ungkapan yang membandingkan dua benda berbeza tetapi mengandungi unsur
tertentu yang ada persamaan. Ungkapan simile menggunakan kata-kata
perbandingan seperti, bagai, macam, bak, umpama, seperti, laksana dan ibarat.
Contoh: berguru kepalang ajar, bagai bunga kembang tak jadi.
(v) Personifikasi
Memberikan sifat manusia pada benda atau perkara (unsur pengorangan) tertentu.
Contoh: damai melambai senja. Damai telah diberikan sifat manusia, iaitu
‘melambai,’ sedangkan damai bukan manusia yang boleh berbuat demikian.
(vi) Hiperbola
Penyataan agak melampau tentang sesuatu / gaya bahasa perbandingan yang
melampau/ membesar-besarkan sesuatu. Contoh: lauatan api sanggup kurenangi,
atau badai perkasa. Mustahil seseorang dapat merenangi lautan api. Badai pula
memang bersifat perkasa. Tidak ada badai yang lembik. Justeru, badai yang
perkasa itu diperkasakan lagi.
(e) Latar
Latar / Setting ialah latar belakang bagi sesebuah karya sastera. Latar mengandungi
pelukisan masa, tempat, dan keadaan masyarakat yang melingkungi cerita.
(f) Nilai
Merupakan sesuatu yang tinggi sifatnya. Nilai yang memberi kebaikan dan bersifat
positif dikatakan sebagai nilai murni.