1. İSLAM DÜNYASINDA COĞRAFYA
ÇALIŞMALARI
• İslam dünyasındaki coğrafya araştırmaları da
diğer bilimlerde olduğu gibi, başlangıçta Hitit
ve İran etkisi altında gelişmiştir.
• Mansur zamanında Sidhanta adlı eser
Arapçaya çevrilmiş ve muhtemelen islam
coğrafyasında çok kullanılan Yeryüzü’nün yedi
iklime bölünmesi de bu eserle ortaya çıkmıştır.

2. • Cağrafya’nın elimize ulaşan tek Arapça çevirisi
Fatih Sultan Mehmet tarafından Trabzonlu
Amirutzes’e yaptırılan çeviridir. Bu çeviri
Ayasofya Kütüphanesinde mevcuttur.
• İslam coğrafyacıları Yunancada ‘yer bilimi’ ya
da ‘yer çizimi’ anlamına gelen coğrafya için
daha çok ‘Yer’in sureti’ (suret el-arz), yollar ve
memleketler (el-mesalik ve el-memalik)
isimleri kullanılmıştır.

3. • Postacılar
yolculukları
sırasında
mesafeleri, menzillerin konumları gibi konuları
kaleme alarak betimsel coğrafyanın temellerini
atmışlardır.
• İslam dünyasında farklı tarzlarda coğrafya eserleri
kaleme alınmıştır. Bunlardan ilki; haritalar içeren
yer’in sureti tarzı eserlerdir. İkincisi sadece ülke ve
şehirlerden bahseden harita içermeyen fiziki
coğrafya açısından zayıf olan eserlerdir. Üçüncü
tarz eserler, yollar ve memleketlerden bahseden
eserlerdir.

4. • Matematik coğrafya da ise temel eser
Ptolemaios’un coğrafyasıdır.
• Müslüman coğrafyacılar arasında yaygın olan
bir başka alanda geodeziyani Yer ölçümü
çalışmalarıdır. Buna ilişkin ilk önemli çalışma
Memün döneminde oluşturulan bir bilim
kurulun ile yapılan Yer ölçümü çalışmalarıdır.

5. HAREZMİ
• Ptolemaios’un Coğrafyasını Kitab Suret el-Ard
(Yer’in biçimi hakkında) adıyla Arapçaya
çevirmiştir. Bu eser enlem ve boylamları
içermektedir.
• Kitab Suret el-Ard Grek matematik
coğrafyasının İslam coğrafyasına girmesini
sağlaması açısından önemlidir. Aynı zamanda
yedi iklimli Grek düşüncesi de bu eserle
girmiştir.

6. • İklim Grekç3 meyil anlamına gelen ‘klima’ kelimesinin
Arapçalaşmış şeklidir. Yeryüzünün bu şekilde yedi iklime
ayrılması düşüncesi İslam'a hem Grek'ten hem de daha
önce belirtildiği üzere, İranlılarda girmiştir.
• Eser, iklimlere göre düzenlenmiş bölgesel haritaların
yanı sıra dünyamızda kayıp olan bir Dünya haritası
içermekteydi. bu eserden günümüze dört harita
kalmıştır. Bunlardan en önemlisi Nil'in kaynağını
gösteren haritadır. Bu haritada Nil'in, düşünülenin
aksine batı Afrika’dan ya da Cennet'ten değil, bir gölden
çıktığı gösterilmektedir.

7. MESUDİ
• Mesüdi (ölümü 957) müslümanların Herodotos'u
olarak tanınır. Seyahatlerini 30 ciltlik Murüc elZeheb ve Meadin el-Cevher (Altın çayırlar ve
gümüş madenler) aslı eserine toplamıştır.
• Eserde İslamiyet'in doğuşunda kendi zamanına
kadar geçen olaylar ayrıntılı bir şekilde anlatılmış
ve Müslümanların iletişim halinde oldukları
uluslar tarihi bir çerçeve içerisinde bütün yönleri
ile tanınmıştır.

8. İBN HAVKAL
• Ünlü seyyahlardandır. 943 yılında ticari amaçlarla
Bağdat'tan ayrılmış, seyahatler sırasında İstahri ile
tanışmış ve onu isteği doğrultusunda İstahri'nin
21 haritadan oluşan İslam Atlası adlı eserindeki
hataları düzeltmiştir.
• Seyahatlerini ise el-Mesalik ve el-Memalik (Yollar
ve Ülkeler) adıyla kaleme almıştır. Bu eserinde
özellikle Afrika ve İspanya'ya ilişkin verdiği bilgiler
önemlidir.

9. İDRİSİ
• İdrisi (1100-1166) Sebte‘ de doğmuş ve öğrenimini Kurtuba‘ da
tamamlamıştır. İspanya, Portekiz, Fransa, Güney İngiltere, Kuzey
Afrika ve Anadolu’yu gezmiştir.
• 1145'te Sicilya'daki Norman kıralı 2. Roger'ın
(1130-1154)
hizmetine girmiştir. Böylece coğrafi bilgilerin Batı'ya aktarılmasında
etkin bir rol oynamıştır. Burada Nüzhet el-Müştak fi İhtirak el-Alak
adında bir coğrafya kitabı kaleme almıştır (1154).
• Roger‘ ın kitabı olarak tanınan bu eser aynı zamanda 70 paftalık bir
Dünya haritası da içermektedir. Bu eserini ve bununla birlikte
gümüşten bir Yerküresi'ni ölmeden önce kral 2. Roger'a sunmuştur.
Roger'ın kitabı ortaçağ İslam Dünyası'nda genel ve sistematik
coğrafya üzerine yazılmış en kapsamlı eseridir. Bu haritada Yeryüzü
ekvatordan kuzeye yedi iklim kuşağına ve bunları dik olarak kesen
10 boylam çizgisiyle 70 parçaya bölümlenmiştir. Her bir parçada
ülkelerin coğrafi özellikleri, madenleri, bitkileri, hayvanları, yolları
vs. ayrıntılı bir şekilde tanıtılmıştır.

10. İBN BATÜTA
• İbn Battüta (1304-1368) adı Marco Polo ile birlikte anılan ünlü seyyahtır.
Fas'ın Tanca şehrinde doğmuştur.
• Kadı olarak yetişmiş ve kadılık yapmıştır.
• 1325 yılında haç amacıyla Tanca 'dan ayrılmış Kuzey Afrika sahillerini takip
ederek 1326 yılında İskenderi‘ ye oradan da Kahire'ye gitmiştir. Burda
Suriye ye , Antakya‘ ya, Şam'a ve Bağdat'a giden İbn Batuta 1330 yılında
Kızıldeniz'e açılmıştır. Burada fırtınaya yakalanmış ve tekrar Kahire'ye
ulaşmıştır.
• Daha sonra da Anadolu yu gezmiş ve İlhanlı Hükümdarlarının Vekilliğini
yapmıştır. 1332 yılında İstanbul'a gelmiş İmparator 3. Andronokinos
Palailogos ile görüşmüştür.
• Ortaçağın Marco Polo'dan sonra en büyük seyyahı olan İbn Batüta üç
kıtada da dolaşmıştır. Gittiği yerlerde sosyal hayata karışmış, evlilikler
yapmıştır 28 yıllık seyahatlerini katip İbn Cüzey el-Kelbi‘ ye yazdırmıştır
Rihletü İbn Battüta (1355-1356) adını taşıyan bu eser sadece bir dile
sahiptir. Ülkelerin coğrafyası, ekonomisine ilişkin ayrıntılı yer alır. Çeşitli
milletlerin adetleri inançları hakkında da bilgiler içerir.

11. İSLAM DÜNYASINDA MEKANİK
• İslam Dünyası’nda yapılan mekanik
çalışmalar, geleneksel örneklerinde olduğu
gibi, hava, boşluk ve denge ilkelerine
dayanarak yapılmış otomatlardan
oluşmaktadır.
• Hava, boşluk ve denge konularında uygulamalı
çalışanların başında, Benü Musa kardeşler
gelmektedir. Buna karşılık boşluk konusunu
kuramsal boyutuyla irdeleyen ise ünlü siyaset
bilimcisi Farabi olmuştur.

12. BENÜ MUSA (MUSA KARDEŞLER)
• Musa kardeşler, 9.yy da Bağdat da yaşamış
Muhammed, Ahmed ve Hasan adlı 3
kardeştirler.
• Bunların
üçüde
Abbasi
halifelerinden
Memün(813-833) döneminin en tanınmış
matematikçi, astronom ve fizikçilerindendirler.
• Ahmed Kitab el-Hiyel adlı eseriyle Yunan
Çağında Ctesibios, Philon ve Heron’un
başlattıkları çalışmaları sürdürmüştür.

13. • Kitab el-Hiyel, hava, boşluk ve denge ilkelerini temele
alan yüz aracın ayrıntılı açıklamasını içerir. Bu araçların
yapımında sifonlar(düz, çift, kıvrık), şamandra
yardımıyla valfın kontrolü, hava kontrolü mekanizması
kullanılmıştır.
• Bu araçların yetmiş üçünü sihirli ibrikler, on beşini
suyun seviyesinin sabit tutulmasını temele alan
araçlar, yedisini fıskiyeler, üçünü lambalar, birimi
kaldıraç, birini körük oluşturur.
• Bunlar Philon ve Heron dan esinlenerek kaleme alınış
olmakla beraber, çok daha kapsamlı bir hale getirilmiş
ve yeni düzenlemeler eklenmiştir.

14. FARABİ
• Ebu Nasr Muhammed İbn Tarhan İbn Uzlug elFarabi (870-950) ise hava be boşluk üzerinde
çalışmış.
• Farabi ye göre hava, çeşitli koşullar altında, çok
değişik hacimler işgal edebilir; içinde rutubet fazla
olduğundan kabın şeklini alır ve cisimlerin boş
bıraktığı bütün mekanları her yöne doğru
doldurur. Ancak hava bu durumda baskı altında
kalır, baskı kalkınca eski konumuna döner.

15. • Farabi boşlığun suyu çekmesi varsayımı yerine
yeni bir varsayım ortaya koymuştur: Doğa
boşluktan sakınır. Bu görüş daha sonra Batı’ya
geçmiş ve Roger Bacon aracılığı ile
yaygınlaşmıştır.

16. HAZİNİ
• İslam
Dünyası’nda
denge
üzerindeki
çalışmalar, Benü Musa bir tarafa bırakılacak
olursa, daha çok madenlerin, kıymetli
taşların, suların saflık derecelerini bulmaya
yarayan Mizan el-ma (Su terazisi) adı
verilen,
Arkhimedes’in
hidrostatik
prensiplerine dayanılarak inşa edilmiş teraziler
üzerine yoğunlaşmıştır.

17. • El-Hazini Sultan Sencer’in himayesinde
yaşamış ve Kitab Mizan el-Hikme (Bilgelik
ölçüsü) adlı eserinde, su terazisini olağan üstü
bir ölçü aracı haline getirmiştir.
• ‘El- Mizan el-Cami’ (toplayan terazi) adını
verdiği bu araç 2 metre uzunluğunda, 2
santimetre kalınlığında bir tahta parçasından
oluşmaktaydı. Son terazi derece dakikti.

18. CEZERİ
• Cezeri 13. yy. Anadolu'da yaşamıştır.
Mezopotamyalı, eski deyimi ile Cezireli veya
Cizrelidir. Hayatına ilişkin olarak kitabının
girişinde söylediklerinin dışında hiçbir bilgiye
sahip değiliz.

19. • Cezeri, Sukman bin Artuk'un isteği üzerine El-Cami Beyn el-İlm ve elAmel el-Nafi fi Sınaat el-Hiyel (Makina yapımında yararlı bilgiler ve
Uygulamalar) adlı bir yapıt kaleme almıştır. Sınaat el-Hiyel altı
kitaptan olumuştur.
• Kitap 1 Eşit saatlerin ve Güneş saatlerinin geçişlerinin
belirtildiği saatlerin yapımı.
• Kitap 2 İçki partileri için uygun kap ve figürlerin yapımı.
• Kitap 3 İbriklerin, kan alma teknelerinin ve abdest alma
leğenlerinin yapımı.
• Kitap 4 Şekillerini değiştiren fıskiyeler ve sürekli çalan flüt için
araç yapımı.
• Kitap 5 Derin olmayan göllerden ve ırmaklardan suyu yukarı
çıkaran araçların yapımı.
• Kitap 6 Değişik ve farklı şeylerin yapımı üzerindedir.

20. • Cezeri, denge prensibini kullanmak suretiyle
olağanüstü çeşitli araçlar yapmış, özellikle su ve
mum kullanmak suretiyle denge prensibini
uygulayarak çok hassas kefeler yapmıştır.
• Cezeri çeşitli otomatlar da yapmıştır. Grekçe kendi
kendine hareket eden anlamındaki Auto Matos‘
dan gelen otomat, kendiliğinde harekete başlayıp
düzenli bir biçimde bir işi gördükten sonra yine
kendiliğinden duran ve harekete geçen araç
demektir.

21. • Fil su saati Cezeri‘ nin en ünlü aracıdır. Sırtında kare
biçiminde bir kürsü, kürsünün sütunlar üzerinde bir
hisar, hisarın üzerinde küçük bir kubbe, kubbenin üstünde
de bir kuş bulunan fil şeklindedir.
• Cezeri’ nin önemli başarılarından birisi de Artuklu Sarayı'na
yaptığı kapıdır. Bu kapı 18 karış yani 4 metre yüksekliğinde
6 karış yani 1,5 metre eninde dökme pirinçten yapılmış iki
kanatlı bir kapıdır. Kapının orta kısmı altıgen ve sekizgen
yıldız motiflerden oluşan kafes biçimindedir. Bu
kafes, birbirlerine sarılmış yapraklardan süslenmiş kufi
yazısıyla çevrelenmiştir. ‘Mülk, Tek ve Kadiri Mutlak Olan
Tanrınındır.’ Bu yazı parlatılmış biri sarı bir diğeri kırmızı iki
yaprakla süslenmiş pirinç bordürle çevrilmiştir.