a

1. 1
ENDÜLÜS MEDENİYETİ SUNU METİNLERİ Kasım 2019 (Tam Değil)
* İslâm’dan önce İspanya
Vizigot hakimiyetindeki İspanya’da VIII. yüzyılda
- siyasi istikrarı bozulmuş,
- kültürel çeşitliliği yok edilmiş,
-bilimsel üretkenliği dondurulmuş,
-şehirleri harab olmuş
içine kapanmış bir haldeydi.
* Hz. Peygamberi takip eden bir yüzyıl boyunca İslâm’ın yayıldığı coğrafya…
* VII. yüzyılda bu medeniyetler çöküş hâlindeydi.
* Kendilerini tecrit ettikleri için çöktüler. Garaudy, 275.
* Günümüzde de sınırlarına duvar çeken ve kendini dünyadan tecrit eden başta İsrail
gibi ülkeler ve şimdi de Müslüman göçmenler dolayısıyla aynı şeyi yapan Avrupa
ülkeleri yakın bir gelecekte çökecektir. Bu şaşmaz, tarihî bir gerçekliktir. (NP
20.01.2016)
* Endülüs’ün yükselişi de böyle bir kültür üzerinde oldu.
• M.710-713 Müslümanlar İspanya’ya geçti ve İspanya (Endülüs) fethedildi.
• ~ Elli yıl valilerle idare edildi.
• M.756. I. Abdurrahman’ın, emir olmasıyla Endülüs Emevî Devleti kuruldu.
• Bu devlet 1031’de Yıkıldı.
• Endülüs Emevi Devleti 275 yıl yaşadı.
• Mülûkü't-Tavâif Dönemi başladı (1031-1090)
~ 60 yıl
• 1090-1147. Endülüs’te Murabıtlar Dönemi
~ 60 yıl
• 1147-1248 Endülüs’te Muvahhitler Dönemi
~ 100 yıl
• 1238-1492 Benî Ahmer (Nasrîler) Dönemi
~ 250 yıl Toplamda ~ (yaklaşık) 800 yıl

2. 2
Müslümanlar fethettikleri bu toprakları iki yüzyıl içinde kültür ve medeniyet alanında
Batı’nın tartışmasız en güçlü ve ileri devlet haline getirdiler.
Artık adına Endülüs denilen bu ülke X-XI. Yüzyıllarda, mamur şehirleriyle, cami, saray…
eğitim kurumları ve kütüphaneleriyle muhteşem bir medeniyet inşa ettiler.
* Yusuf Has Hacip, devletleri (medeniyetleri) aya benze-tir. Ay nasıl ki ince doğar,
gittikçe büyür, dolunay olur.
* Devletler de öyledir…
Doğar, büyür, küçülür…
Sonra yine küçük olarak doğar, büyür…
Kutadgu Bilig, s. 64
“Güzel işlerde yarışmak yükselişin, kötülükleri işlemek ise çöküşün
belirtilerindendir”
İbn Haldun, Mukaddime, I, 194.
“Devletin varlığını tamamlayan ve onu mükemmelleştiren ise iyi ve güzel işler (salih
ameller) dir.”…
“İyinin vasfı, faydalı olmaktır.” Kutadgu Bilig, 72
* 1. Endülüs’te Sosyal Yapı
* Araplar azınlıkta olmalarına rağmen idari, sosyal ve ekonomik alanda hâkim
unsurdu.
* Berberîler hem fetihte büyük rol oynadılar hem de sayıca çoklardı 1031’e kadar
ikinci planda kaldılar. Çatışma oldu.
* Müvelledler, İspanya’nın yerli halkından Müslüman olanlar. Bunlar Müslüman
Araplarla iyi geçinemediler. IX. yy da Arap Müvelled mücadelesi başladı ve bir asır
boyunca çatıştılar.
* Mevâlî, Müvelledlerden Araplarla vela bağı kurmuş olanlardır. Ayrıca doğulu ve
İranlı mevaliler de vardır.
* Sakleb/Sakâlibe, Fransız, Alman, Slav, Galicia, Katalonya vb. asıllı olup köle
tüccarlarından satın alınıp Müslümanlaştırılan sarayda çeşitli işlerde istihdam
edilen kölelerdi.
* Sudanlılar, Özellikle Halifelik döneminde çeşitli hizmetlerde istihdam edilmek
üzere Orta Afrika’dan getirilenlerdir.
* Fetih sırasında yapılan anlaşmalarla kendi dinlerini, mabetlerini, can ve mallarını
koruma hakkına sahip olmuş olan g. Müslimlerdir.

3. 3
* Bunun karşılığında İslâm devletine cizye verirlerdi.
* Eğer toprakları varsa onun için de haraç öderlerdi.
* Yine eski dinlerini değiştirmedikleri hâlde günlük hayatlarında Müslümanları taklit
edenlere de musta‘rib denirdi.
* Sosyal Yapı
* İdârî Yapı
* 711-756, yılları arasında işler, Emevilerin Kuzey Afrika genel valisi tarafından ya da
halifenin gönderdiği valilerce..
* 756’dan itibaren Endülüs Emevi D. kurulunca Emeviler örnek alınarak idarî yapı
yeniden düzenlendi.
* Devletin başındaki hükümdara 929’a kadar emir, bu tarihten sonra ise
halife/emirül müminin denilmeye başladı.
* Veliaht tayininde belli bir sistem yoktu bu yüzden taht kavgaları olurdu.
* İdarî Yapı
* Ordu
* Endülüs Emevi Devleti’nin IX. yydan itibaren 25-50 bin kişilik daimi bir ordusu
vardı.
* Bu ordu I. Abdurrahman’a kadar Arap ve Berberilerden oluşurdu. Onunla birlikte
çeşitli Avrupa ülkelerinden getirilen köleler de (Sakalibe) orduda yer aldı.
* III. Abdurrahman’la birlikte Endülüs donanması gelişti.
* Endülüs, III. Abdurrahman’dan itibaren (929-961) Avrupa’nın en kalabalık ve en
müreffeh ülkesi haline gelmişti.
* III. Abdurrahman’ın yaptırdığı Medinetü’z-Zehra (935’de başlandı, II. Hakem d. -
961-976- tamamlandı, 1013), Hacib İbn Ebi Amir’in inşa ettirdiği Medinetü’z-Zahire
küçük birer şehirdi (976-1008).
* Bu dönemde Kurtuba “dünyanın incisi”
* İşbiliye, Tuleytula, Sarakusta, Batalyevs, Gırnata ve Belensiye… gelişmiş şehirlerdi.
* İstikrarlı dönemlerde hazine gelirleri sürekli artıyordu.
* Zenginliğin temelinde tarım, ticaret, imalat sanayii vardı.
* Toprak reformuyla küçük çiftçiler güçlendirildi,
* Sulama ve üretim tekniklerinde gelişmeler kaydedildi.

4. 4
* Kapalı sulama kanalları yapılarak suyun buharlaşması önlendi
* İran’a ait bu sistemi Endülüs’te ilk defa Müslümanlar kullandı
Güzellikleriyle, yollarının büyük bir kısmı taş kaplama olan, gece aydınlatılan, mamur
şehirleriyle, dillere destandı. (Kurtuba gibi)
* Zeytincilik,
* ıtriyatçılık,
* Dokumacılık (pamuk, keten, yün)
* Gırnata civarında
ipek böcekçiliği
arıcılık gelişmişti.
* Meriye, Beccane’de pamuk, zeytin, zeytinyağı, za’feran, incir, şeker üretiliyor
Kuzey Afrika, Bizans ve Mısır’a ihraç ediliyordu
* Kurtuba’da işlenen derilerin uluslarası bir şöhreti vardı.
* Kurtuba’da 13.000 dokumacı vardı.
* Belensiye’de ileri seramik sanayii vardı.
* Meriye’de züccaciye, Kunke’de fildişi oymacılığı,
* Şatıbe’de kâğıt, Tuleytula’da kılıç ve diğer savaş alet edevatı
* Endülüslü tüccarlar, Mısır, Bağdat ve Mekke ile ticaret yapardı.
* Uzakdoğu’dan baharat, K. Afrika’dan tahıl ürünleri ithal edilird
* Madencilik, Vizigotların ihmal ettiği madencilik canlandırıldı.
* Altın, gümüş, demir madenleri çıkarılıp işlendi.
* Endülüs Emevi D yıkıldı, ekonomi geriledi. M Tavaif z da iç karışıklıklar, gerileme,
katoliklere ödenen ağır vergiler…
* Endülüs’te eğitim
- Kurtuba x. yy da bir asır boyunca Bağdat ve Konstantinapolis ile birlikte dünyanın
üç büyük kültür merkezinden biri olmaya devam etti. “Dünyanın pırlantası” olarak
kabul ediliyordu.
- Tuleytula: İslam’dan önce Vizigotların başkentiydi. Müslümanlar zamanında
Kurtuba başkent olunca Tuleytula ikinci plana düştü. Bir süre sonra da Ulusal
bağımsızlık ve isyan merkezi hâline geldi. İsyanlar kanlı bir şekilde bastırıldı.

5. 5
Hakimiyet sağlanınca şehir, belediyecilik, kültür ve iktisat alanında (toledo deri ve
çelikleri) önemli gelişme sağladı.
* Endülüs’te Kültür ve eğitim
* Endülüs’te eğitimin temel hedefi, insanı dünyada ve ahirette mutlu kılacak bir
yapıya kavuşturmaktır.
* Endülüs’te üç aşamalı bir eğitim-öğretim sistemi vardı:
1. İlk dönem: 6 yaşında başlar ve 6-7 yıl sürer, (Kur’an, İlmihal, Ar.)
2. İkinci aşama: İlk eğitimi tamamlayanlar isterlerse “şuyuh” denilen müderrislerin
ders halkalarına katılır, dil edebiyat, fıkıh, tefsir, hadis, tıp, matematik, kimya
öğrenirdi.
3. Üçüncü aşama: Uzmanlık dönemi. XI. yy dan itibaren açılan medreselerde ya da
Endülüs dışında Kayravan, Kahire, Dımaşk, Bağdat Medine ve Mekke gibi ilim
merkezlerinde eğitim görenler icazetname alır, müderris olabilir.
…
Endülüs Emevi halifesi II. Hakem’in (ö. 976), X. yy ın sonlarına doğru Kurtuba’da kurduğu
saray kütüphanesinde dört yüz bin cilt kitap (yazma) vardı. Özdemir, I, 143
Kurtuba’da 70 kütüphane vardı.
Medrese/Üniversiteler
* Endülüs’te ilk medresenin ne zaman kurulduğu bilinmiyor.
* XII. yy da Muvahhidler Endülüs’te medrese kurdular
* XII. yy da Malaka ve Mürsiye’de XIV. yy da Gırnata’da kurulmuş medreseler vardı
* Gırnata’daki Yusufiye Medresesi’nin giriş kapılarından birinin üzerinde bulunun
kitabedeki şu ifadeler dikkat çekmektedir:
* “Dünya hayatı şu dört şey üzerine dayanıp durur:
* 1. Hikmet sahiplerinin taşıdığı ilim,
* 2. Yetkili kimselerin göstereceği adalet,
* 3. İyi ve salih insanların duası,
* 4. Yiğitlerin cesareti.” Hitti, İslâm Tarihi, III, 694.
* Arapça, IX. yyılın ortalarından itibaren Müslüman halkın ve bazı gayri müslimlerin
ortak dili haline geldi.
* Kurtubalı yazar Alvaro’nun şikayeti…

6. 6
* Endülüs, Doğu İslam dünyasının birikimlerinden faydalandı.
* Şiire ve şairlere önem verilirdi. Emirler, halifeler şiir yazardı. Bazı kadın şairler de
yetişmişti.
* Endülüs şiiri üç tür hâlinde gelişti:
1. Klasik şiir, 2. Muvaşşah, 3. Zecel
* İslâmî İlimler: Endülüs’te okutulan ilimler:
1. Tefsir ve Kıraat, Kurtubi
2. Fıkıh (Evzai, Malikî), Kadı Iyaz
3. Kelam, İbn Hazm
4. Tasavvuf, İ. Arabi
* Sosyal, Sağlık ve Fen Bilimleri
1. Felsefe ve Mantık: İbn Meserre (ö.931), İbn Rüşd (ö.1198)
2. Tarih ve Coğrafya: İ. Kutiyye (ö.977), İbn Hayyan (ö.1076), Bekri
3. Musiki: İbn Ziryab (ö. 852)
4. Astronomi ve Matematik: İbn Firnas (ö.888), el-Mecriti
(ö.1007), ez-Zerkali (ö.1100), Cabir b. Eflah (ö.1150?)
5. Zooloji ve Botanik: Zehrâvî (ö. 1013), İbn Vâfid (ö. 1075),
6. Tıp ve Kimya: İbn Zühr (ö. 1131), İbn Baytar (ö.1248)
Endülüs’te din bilimlerinin yanı sıra fen bilimleri de gelişti. Bu ilim dalları ve bilginlerden
bazıları:
* Astronomi- Matematik
- İbn Firnas (ö. 888)
- Cordoba’lı el-Mecriti (ö. 1007),
- Toledo’lu ez-Zerkali (ö. 1100),
- Cabir b. Eflah (ö. 1150?)
- el-Bitruci (XII. yy),
İbn Meymun
(1135-1204)
Kurtubalı Yahudi Filozof
* Felsefe ve Mantık
İbn Meserre (ö. 931),
İbn Bâcce (ö. 1138),
İbn Tufeyl (ö. 1185),
İbn Rüşd (ö.1198)

7. 7
İbn Meymun (1204)
…
Kurtubalı İbn Rüşd (1126-1198)
* Tıp ve Eczacılık
İbn Zühr (ö. 1131)
İbn Baytar (ö.1248)
Muhammed el-Gâfikî (ö. 1165)
İbn Hatime (ö. 1369)
Muhammed er-Rakutî (ö. 1250?)
İbnül-Hatib (1374)
* Göz hekimi Kurtubalı
Muhammed el-Gâfikî
(1100-1165)
* Botanik-Zooloji
Zehrâvî (ö. 1013),
İbn Vâfid (ö. 1075),
İbn Tignârî (ö. 1087)
İbnü’l-Avvâm (ö. XII. yy)
İbn Bassâl (ö. XII. yy)
İbn Luyûn (ö. 1349)
Mimari-Bayındırlık ve Sanat:
* Fetihle birlikte şehirler imar edildi.
* Şehirler han, hamam, cami, medrese, saray, sivil ve askeri mimari yapılarla
donatıldı.
* Kurtuba fetihten 200 yıl sonra dünyaca şöhret buldu. 113 bin ev, 70
kütüphane, 60 hastahane, 2 bin cami/mescit
* XI. yy da İşbiliye, Malaka, Meriyye, Batalyevs, Tuleytula, Sarakusta, Dâniye,
Gırnata, Belensiye… önemli merkezler…
* Kurtuba Ulu Camii: 786 da yapımına başlandı.(1236 da kilise).
* Babu Merdum Camii,Tuleytula’da.
* Medinetüz Zehra sarayı, Sivil Mimari örneği, Kurtuba’ya 5 km uzaklıkta Sierra
Morena dağının yamacında..
* Caferiyye Sarayı, M. Tavaif dönemi yapılarından Sarakusta’da (XI. yy ortalarında
Hudilerden kalma)
* La Giralda, Murabıt ve Muvahhid dönemlerinden İşbiliye Ulu Camii’nin minaresi.
* Altın Kule, Murabıt ve Muvahhid dönemlerinden.
* el-Hamra Sarayı, Nasriler döneminden Gırnata’daki.
* Caferiyye Sarayı,
* M. Tavaif dönemi yapılarından Sarakusta’da

8. 8
* XI. yy ortalarında
* Hudilerden kalma
* Endülüs Medeniyeti’nin İspanya’ya ve Batı’ya Etkileri
İspanyol bilim adamı Blasco Ibanez:
“İspanya’da yenilenme, barbar kavimler vasıtasıyla kuzeyden değil, Müslüman fatihler
vasıtasıyla güneyden geldi. Bu gelişme bir fetih olmanın çok ötesinde bir medeniyet
hamlesiydi.”
Onun gibi düşünen başkaları da var: Özdemir, II, 386
- Levi Provençal - Codera
- Julian Ribera - Pidal
- Asin Palacios - Garcia Gomez
- Juan Vernet - Gonzalez Palencia
- Menendez Sarton - Milas Vallicrosa
- Americo Castro - Farmer
- Thomas Glick - M Jeus Viguera
- Pedro Chalmeta - Nykl, Haskins,
- Dunlop, Sarton, - Montgomery Watt Özdemir, II, 387
“İslâm’ın, Hıristiyan dünyası üzerindeki, etkisi genelde kabul edilenden daha büyüktür.”
Montgomery Watt, İslâm’ın Ortaçağ Avrupası Üzerindeki Etkisi, s. 124.
* Endülüs (Müslüman İspanya) gücünün ve zenginliğinin doruğuna III. Abdurrahman
döneminde (M. 912-961) ulaştı.
* Bu durum, oğlu II. Hakem ve torunu II. Hişam dönemlerinde de devam etti.
“Rönesans , XVI. yy da İtalya’da başlamadı, tam aksine ondan dört asır önce İspanya’da
Kurtuba Üniversitesinde başladı.”
Garaudy’e göre:
“Avrupa’nın yaşadığı iki Rönesans vardır;
1. XIII. yy da (Müslüman) İspanya’dan ve Kurtuba’dan alan ve İbn Arabi ile birlikte Allah’a
iman esasına dayanan,
2. XVI. da İtalya’da ve bilhassa Fransa’da ortaya çıkan, insanın aşkın boyutunu, Allah’a olan
inancını gitgide köreltip dumura uğratan Rönesans.”

9. 9
Endülüs Medeniyetini Hıristiyan kesimine taşıyan unsurlar
* Yeniçağda teşekkül etmeye başlayan Batı medeniyetinin kökleri en az Yunan ve
Roma medeniyetleri kadar İslâm medeniyetiyle de ilişkilidir. Üstelik Batı, Roma ve
Yunan medeniyetleriyle olan bağlantısını ancak İslâm medeniyeti sayesinde
sağlayabilmiştir. Özdemir, II, 385
İslâm Medeniyetini Avrupa’ya taşıyan kanallar
* Fransız tarihçisi Falier, Avrupa'da teşkil edilen ilim heyetleri, Müslüman Endülüs'e
gönderilecek ve oradaki büyük enstitülerden ilim, fen ve sanatları alacaklardı. Bu
karşılıklı davetlerin neticesi olarak, İngiltere, Fransa, Almanya, Hollanda ve
Toskana gibi Avrupa ülkelerinde büyük merkezler ve saraylar meydana getirildi.”
demektedir.
* Avrupa’dan,Endülüs’e gönderilen pek çok sayıdaki heyetin yanısıra Avrupa'daki
bazı krallar ve hükümdarlar, Endülüslü alim, mühendis ve sanatkarları,
memleketlerinde medrese, fabrika ve toplumun kalkınması için başka müesseseler
kurmak için davet etmişlerdi.
* Miladi IX. asrın başlangıcında ve daha sonraları, İngiltere, Hollanda, Saksonya ve
diğer Avrupa ülkelerinde değişik ilim dallarına mensup 90'a yakın Müslüman alimi
anlaşma ile Endülüs‘ten getirtilmiş bulunuyordu.
Doğu’ya ve Endülüs üzerine düzenlenen Haçlı Seferleri sayesinde İslâm
Medeniyetini tanıyan Hıristiyanlar şok oldular.
“Batı Avrupa İslâm Medeniyeti karşısında aşağılık kompleksine kapıldı… Avrupalılar bu
aşağılık duygusunu telafi etmek için İslâm imgesini çarpıtmayı bir zorunluluk olarak
gördüler…”
Montgomery Watt, İslâm’ın Ortaçağ Avrupası Üzerindeki Etkisi, s. 122
Hıristiyan idareciler Endülüs medeniyetine duydukları hayranlık sebebiyle Arapça
öğrenimini ve Arapça eserlerin Latinceye tercüme faaliyetlerini teşvik ve himaye etmeye
başladılar.
Tuleytula bu faaliyetin en meşhur merkezi oldu.
1085’te Müslümanların elinden geri alınan Tuleytula (Toledo) Müslüman bilim adamlarının
eserlerinin Latinceye çevrilmesinde büyük rol oynadı.
* Çünkü Hıristiyanlar burada bir çeviri okulu kurdular.

10. 10
İslâm medeniyeti Batı’ya Endülüs üzerinden sadece çeviriler vasıtasıyla değil, çevirmenler
tarafından Müslüman kaynaklarına dayanılarak telif edilen eserler yoluyla da gerçekleşti.
Ortaçağ Avrupası İslâmî eserlerin tercümeleri sayesinde eski Yunan felsefesini özellikle de
Aristo’yu ilk defa duyma imkânına kavuştu.
* İbn Rüşd, Aristo üzerine yaptığı şerhler ve felsefeye dair kendi yazdıklarıyla XIII. yy
da Avrupa’da kendisinden en fazla söz edilen filozof hâline geldi.
* İbn Rüşd’ün görüşlerini benimseyen İbn Meymun; Albertus Magnus, Duns Scottus,
Spinoza ve hatta Immanuel Kant’ı etkilemiştir.
* Averroizm . (Avicennizm)
* Tıp alanında Arapça’dan yapılan tercümelerin, deneysel tıbbın yerleşmesi ve
gelişmesinde önemeli katkısı oldu.
* Endülüs’teki Arapça edebî eserlerin Latinceye çevrilmesi , Avru-pa’da fabl sanatının
ortaya çıkmasını sağladı. La Fontaine, Kelile ve Dimne’den önemli ölçüde
faydalandığını kendisi ifade eder.
* İbn Hazm’ın Tavku’l-Hamame’si, Avrupa’da platonik aşkın ve romantizmin öncüsü
olmuştur.
* Musikide Müslümanların Avrupa’ya tesiri, İspanyol Ribera’nın La musica de las
cantigas gibi çalışmalarında genişçe işlenmiştir.
* Bağdat’da ilk kağıt fabrikası 800 yılında H Reşid zamanında kuruldu Watt, 45.
* Endülüs’te ilk kağıt imalathanesi XII. yy da kuruldu.
* Avrupa’da İtalya’da XIII. yy ın son çeyreğinde.
* Fransa’da 1348, Almanya’da 1390,
* İngiltere’de ilk kağıt fabrikası Endülüs’ten 400 yıl sonra (1495)’te kuruldu.
“Müslümanları, Avrupa’ya saldıran sıradan saldırgan-lar olarak görmeyeceğim.
Müslümanları daha ziyade yanındaki bölgeye fayda taşıyan, başarılarıy-la yeryüzünün
büyük bir bölümü üzerinde itibar sahibi olan bir uygarlığın temsilcileri olarak
düşüneceğim.”
Nobel ödüllü Fransız Fizikçi Pierre Curie şöyle der: “Endülüs’ten bize otuz kitap kaldı,
atomu parçalayabildik. Eğer yakılan bir milyon kitabın yarısı kalmış olsaydı, çoktan uzayda
galaksiler arasında geziyor olurduk.” Ünver 33