1. Anna Heslinga
Lisa en de heliumballonnen
Lisa kijkt mij met grote vragende
ogen aan. “En?”, vraagt ze. “Heb je
ze meegenomen?” “Ja”, antwoord
ik. “Ze zijn knalroze!”
Lisa heeft bedacht hoe wij ons
laatste gesprek gaan afsluiten, ze
wil heliumballonnen oplaten. We
schrijven samen twee kaartjes voor
de twee roze ballonnen. Eén met de
stomme dingen over de scheiding.
Eén met de dingen waar ze blij van
wordt.
We rennen door de regen het
schoolplein op, naar het speelhuisje
waar we droog staan. Lisa zegt:
“Eerst de stomme ballon.” Ze laat
deze los en samen kijken we hem
na. “Zo, en nu de fijne ballon.” Die
kijkt ze niet na. Ik vraag hoe het nu
voelt. “Heel fijn.” Ik zie dat haar
schoudertjes ontspannen.
Verder zonder hulpverlener
Zou het goed zijn als alle
hulpverleners die werken met
kinderen, gebruikmaken van
afscheidsrituelen bij het afsluiten van
de hulpverlening? Dit is wat ik mij heb
afgevraagd gedurende mijn
stageperiode binnen het
schoolmaatschappelijk werk in het
basisonderwijs. Tijdens de hulp die ik
kinderen bood vertrouwden ze mij en
hechtten zij zich aan mij. Ze vonden
het lastig wanneer de hulp stopte, dat
ze het verder zonder mij moesten
doen. Maar ook ik had wel eens
moeite met het moment van afscheid.
Zo liep ik ertegenaan dat er alleen een
algemene afsluiting werd gehanteerd
voor volwassenen, met een afsluitend
gesprek waarin je kon evalueren met
behulp van een evaluatieformulier met
standaardvragen. Dit sloot
onvoldoende aan op de kinderen, zij
konden niet voldoende hun gevoelens
en gedachten kwijt. Ik merkte dat de
kinderen behoefte hadden aan een
andersoortige afsluiting.
De richting voor het vinden hiervan
vond ik bij de sociale
vaardigheidstraining voor
basisschoolleerlingen in dezelfde
organisatie. De laatste bijeenkomst
werd gewijd aan ‘afscheid nemen’ en
‘verder gaan’. Er was tijd voor het
afscheid nemen van elkaar en het
afsluiten van de hulpverlening.
Doormiddel van verschillende rituelen
gaven ze elkaar moed om zonder de
groep en trainers verder te gaan. Ook
de trainers kregen de gelegenheid elk
kind individueel een steuntje in de rug
mee te geven. Het effect was dat de
kinderen die voorafgaand aan de
laatste bijeenkomst aangaven het
jammer te vinden dat het de laatste
keer was, nu vol zelfvertrouwen de
uitdaging aandurfden zonder de groep
en trainers verder te gaan.
Ditzelfde effect wilde ik graag ook in
de individuele begeleiding bereiken.
Daarom ben ik gaan experimenteren
met gebruikmaking van rituelen bij de
afsluiting van de hulpverlening.
Inspiratie vond ik vanuit mijn creatieve
achtergrond; ik heb een jaar op de
kunstacademie gezeten en een
propedeuse creatieve therapie
behaald.
DE KRACHT VAN EEN
AFSCHEIDSRITUEEL
Werken met kinderen en rituelen binnen de hulpverlening. Het afscheid zien
als een ritueel

2. “Zo, en nu de fijne ballon.”
Die kijkt ze niet na. Ik vraag
hoe het nu voelt. “Heel fijn.”
Ik zie dat haar schoudertjes
ontspannen.

3. Rituelen
Wat zijn rituelen?
Laat ik in mijn omgeving het woord
ritueel vallen, dan ontstaat er meestal
een discussie over de vraag wat
rituelen zijn? Sommigen beweren
stellig dat een ritueel enkel
godsdienstig is, anderen dat het ook in
alledaagse dingen kan zitten, zoals het
voorlezen van een verhaaltje voor het
slapen gaan. Volgens Van Kerckhove
en Vens (2010) worden in het
dierenrijk bij alle diersoorten constant
rituelen uitgevoerd. Geloof je
bijvoorbeeld dat de mens voortkomt uit
de dieren, dan zit het biologische
aspect van ‘rituelen’ ook in de mens
verscholen. Rituelen horen bij de
mens, jong en oud. Een ritueel kan
verzonnen worden, spontaan ontstaan
of er kan gebruikgemaakt worden van
bestaande, traditionele rituelen. Zoals
een bruiloft of begrafenis.
Het nut van rituelen
Over de algemene zin van rituelen is
veel geschreven. Volgens Riphagen-
Hamoen (1997) wordt onder een
ritueel vaak een godsdienstige
plechtigheid of ceremonie verstaan.
Echter, oorspronkelijk was het doel
van een ritueel daarmee je leven op
orde te houden. Een ritueel kan
worden gezien als een overgang, die
een proces op gang kan brengen. Dit
kan zowel bewust als onbewust
gebeuren. Rosseels (1997) stelt dat
veel belangrijke dingen in het leven
afhankelijk zijn van het toeval. Rituelen
kunnen helpen bij het aanvaarden van
dit toeval. Rituelen kunnen helpen bij
het ondervangen van problemen,
kleine crisisjes. Deze crises horen bij
het leven.
“Als men van een oude levenssituatie
naar een nieuwe toegroeit, dan
kunnen rituelen helpen om beter met
de spanningen die ontstaan, om te
gaan.” (Riphagen-Hamoen, 1997, p.
11). Menken-Bekius (2001) zegt dat
psycholoog Onno van der Hart veel
geschreven heeft over het werken met
rituelen in de psychotherapie. De
functie van overgangsrituelen is
volgens hem dat ze overgangen in de
levensloop markeren en je daarin
begeleiden. Antropoloog Arnold van
Gennep schreef al in 1909 een boek
over de structuur van rituelen. Hij
ontdekte dat rituelen volgens een
bepaald patroon verlopen. Waarbij hij
een ritueel duidde als een proces over
een langere tijdsperiode en niet enkel
het moment van de rituele handeling
zelf. Overgangsrituelen zijn daarmee
in drieën te delen met eerst de
afscheidingsfase, het losmaken uit de
oude situatie. Dan is er een
tussenperiode, de persoon verkeert
niet meer in de oude situatie, maar is
ook nog niet aanbeland in de nieuwe
situatie. De laatste fase is het
aanbelanden in de nieuwe situatie.
Deze processen kunnen zijn het uit
huis gaan, trouwen,
weduwe/weduwnaar worden,
pubertijd. Dit soort processen gaan
gepaard met rituelen die vooral in de
tussenfase van betekenis kunnen zijn.
Ze brengen het markeringspunt aan
waardoor het oude achtergelaten kan
worden en een nieuw begin mogelijk
wordt gemaakt.
“Als men van een oude
levenssituatie naar een
nieuwe toegroeit, dan
kunnen rituelen helpen om
beter met de spanningen
die ontstaan, om te gaan.”

4. Tot slot stelt Aubyn (1994) dat rituelen
en symbolen de taal van het
onderbewuste spreken. Zij
communiceren met ons op een veel
dieper niveau dan mogelijk te bereiken
is met het bewuste denken.
Het is dus mogelijk uit een ritueel
kracht te putten en daardoor om te
kunnen gaan met het nieuwe en
onbekende. Daarnaast blijkt een
ritueel beter in staat de diepere,
wezenlijke dimensies van de mens te
raken.
Kind en ritueel
Rituelen horen bij het dagelijkse
leven van kinderen
Kijk je terug naar je eigen jeugd, dan
zat deze in veel gevallen vol met
‘verstopte’ rituelen. Zo kreeg ik van
mijn opa altijd een briefje van 5 om
daar snoep van te halen bij de winkel
om de hoek en fluisterde hij in mijn oor
dat ik niks tegen mijn oma mocht
zeggen. Het verhaaltje voor het slapen
gaan, kerkelijke rituelen, zoals op
zondag naar de kerk gaan. In de auto
op weg naar een kampeervakantie in
Frankrijk altijd dezelfde cd’s
beluisteren van Kinderen voor
Kinderen en Brigitte Kaandorp. Op
mijn verjaardag kiezen wat ik wilde
eten. Een liedje zingen voor het slapen
gaan…etc. Maar ook op belangrijke
schakelpunten in mijn kindertijd kan ik
mij rituelen herinneren. Bijvoorbeeld bij
verhuizing of de overgang naar een
andere school.
“Twee begrippen die van wezenlijk
belang zijn voor de opvoeding van het
kind zijn veiligheid en geborgenheid.
Ze hebben ook een belangrijke functie
bij de rituelen.” (Riphagen-Hamoen p.
12). Je kind veiligheid en
geborgenheid geven, dat is het
mooiste en belangrijkste wat je als
opvoeder kunt geven. Een kind wordt
iedere dag overspoeld met indrukken
en prikkels. Dat vraagt om structuur,
vaste en duidelijke punten voor het
kind. Het liefst iedere keer op precies
dezelfde manier. Daarom zijn rituelen
zeer belangrijk voor kinderen. Ze
willen bijvoorbeeld hun knuffels voor
het slapen gaan allemaal een kusje
geven; je moet het verhaaltje keer op
keer weer voorlezen; het spelletje
moet precies volgens de regels
gespeeld worden; het kind wil altijd
drie kussen op de ene en de andere
wang, omdat het anders uit evenwicht
raakt. Dit geldt niet alleen voor de
leuke dingen, ook straf of troost
ontvangen ze graag op exact dezelfde
manier, volgens een vast ritueel.
Riphagen-Hamoen (1997) stelt dat
rituelen ook in de opvoeding op school
verschillende functies hebben: Het
stimuleren van het loslatingsproces
van ouders, prikkelen om iets gedaan
te krijgen, de werkhouding versterken,
het uithoudingsvermogen vergroten,
ondersteunen in het aangaan van
contact/relaties met leeftijdsgenootjes
en het helpen oplossen van conflicten.
Dus waarom ook niet gebruikmaken
van rituelen in de hulpverlening?
Kinderen communiceren anders
Ga je als hulpverlener met een kind
praten, dan is het belangrijk je ervan
bewust te zijn dat kinderen anders
communiceren dan volwassenen.
“Twee begrippen die van
wezenlijk belang zijn voor
de opvoeding van het kind
zijn veiligheid en
geborgenheid. Ze hebben
ook een belangrijke functie
bij de rituelen.”

5. Iets tastbaars, een
duidelijke markering, zorgt
ervoor dat het kind gesterkt
wordt om door te gaan.
Delfos (2008) zegt dat het belangrijk is
om spelen en praten te combineren,
omdat kinderen veel meer energie
hebben dan volwassenen. Ze kunnen
meerdere activiteiten combineren; je
kunt dus al tekenend met hen praten.
Lang stilzitten is voor een kind erg
onplezierig, zeker als ze zich
gespannen voelen bij bijvoorbeeld een
laatste gesprek, wat allerlei gevoelens
kan oproepen. Zijn kinderen goed
gemotiveerd, dan kan hun
concentratie weer heel hoog zijn. Dus
als je het kind verleidt met een
passende opdracht, is de kans het
grootst dat het er volledig bij is met zijn
concentratie. Het gebruik van rituelen
sluit hier bij aan omdat in een ritueel
meestal een beroep wordt gedaan op
meerdere zintuigen.
Rituelen in de hulpverlening
Afsluitingsfase
Voor een kind dat hulp ontvangt van
een schoolmaatschappelijk werker,
wordt het moment dat deze hulp stopt
vaak als dubbel ervaren. Aan de ene
kant is het kind blij dat het weer wat
beter gaat, voelt hij zich sterker om
verder te gaan, anderzijds is het eng;
het kind moet nu weer alleen verder.
Het kind bindt zich aan jou als
hulpverlener en voelt zich vertrouwd
en op zijn gemak. De afronding van de
hulp moet dus even serieus worden
genomen als de hulp zelf, misschien
nog wel serieuzer. Afscheid nemen
kan voor zowel de cliënt als de
hulpverlener zwaar zijn. Hoewel de
hulpverlener, als het goed is, beter
geoefend is in het afscheid nemen van
zijn cliënten dan andersom.
Voordelen voor het kind
Volgens creatief therapeut M. de
Hertog (persoonlijke communicatie, 22
maart 2014) kan een kind door
gebruikmaking van een ritueel bij de
afsluiting van de hulpverlening
betekenis geven aan dat wat hij heeft
gedaan. Ze heeft tijdens haar werk
gemerkt dat voor kinderen alleen het
praten niet genoeg is. De hulp zal hen
langer bijblijven en langer van
betekenis zijn als er daadwerkelijk iets
tastbaars gemaakt wordt. Het
betekenis geven aan, speelt een
belangrijke rol in het werken met
rituelen. Het leert je om iets een plek
te geven. Een herinnering vast te
leggen.
Wanneer het kind een positieve
ervaring heeft gehad met de
hulpverlening dan zal het in de
toekomst wanneer hij of zij weer in
contact komt met hulpverlening, hier
aan terug denken. Dat kan ervoor
zorgen dat hij of zij meer open zal
staan voor hulp en misschien eerder
aan de bel zal trekken. Je zou dus
kunnen spreken van een preventieve
werking.
Gezinscoach A. Sneller (persoonlijke
communicatie, 31 maart 2014) zegt
dat als het kind een positief gevoel
krijgt bij de afsluiting, dat op langere
termijn effect kan hebben, omdat het
kind iets heeft om op terug te kijken.
Iets tastbaars, een duidelijke
markering, zorgt ervoor dat het kind
gesterkt wordt om door te gaan.
Tegelijkertijd heeft het kind iets om op
terug te grijpen wanneer het fout dreigt
te gaan.
Daarnaast stelt ze dat het ‘afscheid
markeren’ zorgt voor een duidelijke
afsluiting, want voor kinderen is dit
vaak moeilijk. Wanneer je de afsluiting

6. ‘open’ laat, kunnen ze verwachtingen
naar de hulpverlener blijven houden.
Tot slot ervaart het kind in het ritueel
dat het van betekenis is geweest voor
je, zeker als je het ritueel samen met
het kind hebt bedacht en uitgevoerd.
Voordelen voor de hulpverlener
Jagt & Jagt (2004) zeggen dat
hulpverleners moeten oppassen voor
een bekende valkuil: de neiging om te
rekken. Ze schuiven in het tijdslimiet
en gaan wat langer door dan gepland
of eigenlijk nodig is. De hulpverlener
kan denken dat er nog meer te
behalen valt in het proces, dat de
cliënt nog meer stappen kan maken
als ze nog even doorgaan. Begrijpelijk
en herkenbaar voor elke (beginnende)
hulpverlener. Het gevoel dat je nodig
bent; een van de redenen waarom
velen met het vak zijn begonnen,
toch? Maar ‘rekken’ kan ook vanuit de
cliënt ontstaan. Deze kan aangeven
het eng te vinden om alleen verder te
gaan. Het is daarom van belang als
hulpverlener in te zien dat er altijd wel
iets blijft om aan te werken. Volgens
Jagt & Jagt (2004) kent de afronding
van de hulpverlening twee aspecten:
evalueren en afscheid nemen.
Evalueren is een kruispunt tussen
terugkijken en vooruitblikken.
“Afscheid nemen betekent: tijd en
aandacht geven aan de gevoelens die
het uit elkaar gaan oproept.” (Jagt en
Jagt 2004 pag. 189).
Het is belangrijk dat je als hulpverlener
stil staat bij deze gevoelens, ze
herkent en erkent.
Bij gebruik van een ritueel bij het
afscheid en tijdige informatie hierover
naar de cliënt, zal deze zich daaraan
ook verbinden, wordt het iets van de
cliënt en de hulpverlener samen. Is het
ritueel uitgevoerd, dan kan de
hulpverlener het beter loslaten; er is
immers een goede afsluiting geweest
Het betekenis geven aan,
speelt een belangrijke rol in
het werken met rituelen.
en de cliënt weet precies waar hij of zij
aan toe is.
Daarnaast is het gebruik van rituelen
een toevoeging op de geleerde
vaardigheden met betrekking tot de
gespreksvoering met jonge kinderen
vanuit de maatschappelijk
werkopleiding. Hiermee wordt nu
onvoldoende rekening gehouden. Voor
hulpverleners kan het interessant zijn
om zich te laten inspireren door middel
van workshops van creatief
therapeuten over de toepassing van
creatieve middelen. Creatief therapeut
S. Omarsdottir (persoonlijke
communicatie, april 2014) denkt dat
door samenwerking van verschillende
disciplines er meer uitbreiding kan
komen van een
hulpverlenersrepertoire. Zij ziet een rol
weggelegd als creatief therapeut om
maatschappelijk werkers te helpen en
inspireren.
Voordeel voor betrokkenen
Een mooi bijeffect van ritueelgebruik
kan zijn dat ook ouders en docenten
het resultaat hiervan kunnen
gebruiken in de opvoeding van het
kind. Zo hoorde ik van ouders en
leerkrachten, enkele weken na de
hulpafsluiting, dat het kind het
gemaakte wensdoosje ter herinnering
er nog wel eens bij pakte om de
positieve briefjes te lezen. Of
terugbladerde in de werkbladen die
het gemaakt had bij de sociale
vaardigheid groepstraining.

7. Het afscheidsritueel
Hoe pak je het aan
“Soms kan enig afscheidsritueel
helpen bij het zetten van een echte
punt achter de relatie. Een klein teken
wordt opgericht: dit is het laatste
moment van onze samenwerking,
vanaf nu is de cliënt cliënt-af. Het
ritueel hoeft niet ingewikkeld te zijn,
als het de betekenis van het moment
maar onderstreept en markeert.” (Jagt
& Jagt 2004 pag. 189.)
Ga je met rituelen aan de slag, dan is
het in de allereerste plaats van belang
om er rekening mee te houden dat het
ritueel aansluit bij de belevingswereld
van het kind. Je kunt daarvoor zorgen
door het kind zelf het ritueel te laten
verzinnen of dit samen te doen. Heeft
het kind dit zelf verzonnen, dan komt
dit ook beter uit de verf. Het kind zal
enthousiast en gemotiveerd raken.
Begin de één na laatste bijeenkomst
vast over het afscheid, benoem de
laatste keer dat je elkaar zult
zien/spreken. Vraag wat het kind
daarvan vindt en vertel dat er
verschillende manieren zijn om
afscheid van elkaar en eventueel ook
de problemen/’oude ik’ te nemen. Je
kunt uitleggen dat je samen een
manier kunt verzinnen waarop je op
een speciale manier hier aandacht aan
besteedt door het uitvoeren van een
zelfverzonnen afscheid. Je kunt ook
samen met de ouders een ritueel
verzinnen dat het hele gezin met
elkaar kan uitvoeren. Vervolgens ga je
brainstormen; misschien komt het kind
meteen met een goed idee, of heeft
het even hulp nodig. Heb je zelf
ideeën, dan kan je deze op tafel
leggen en het kind laten kiezen.
Daarna spreek je af wat er voorbereid
moet worden en wie wat doet. Het kind
kan iets meenemen van thuis,
misschien moet er iets gekocht
worden?
Gezinscoach A. Sneller (Persoonlijke
communicatie, 31 maart 2014): “Ik sta
stil bij de kern van de hulpverlening
aan het kind en wat het kind raakte,
wat zijn/haar kracht was of waar het
kind veel aan had. Dan bedenk ik wat
het allerbelangrijkst zou zijn om het
kind nog eens mee te geven voor de
langere termijn en bedenk daar een
symbool bij.”
Van belang is dat het kind zich niet
gedwongen voelt tot een bepaald
ritueel, maar intrinsiek gemotiveerd is
om het uit te voeren. “Het spreekt
vanzelf dat elk ritueel dat om de
verkeerde reden wordt verricht,
aanzienlijke schade kan aanrichten en
naar alle waarschijnlijkheid zijn
terugslag zal hebben op degenen die
het hebben uitgevoerd.” (Aubyn 1994
pag. 12).
Ontdek
In de eerste instantie is het belangrijk
dat je open staat voor het gebruik van
rituelen in de hulpverlening. Hopelijk
kriebelt er iets en ben je enthousiast
geraakt hiermee aan de slag te gaan.
Probeer inspiratie op te doen en nodig
hier ook je collega’s voor uit of vraag
eens rond in je beroepsgroep wie hier
al ervaring mee heeft. Durf te
experimenteren als je het gevoel hebt
dat het bij je werkwijze past. Als je
begint zal je zien dat het kind vaak
heel goed met je mee kan denken,
waardoor het als vanzelf zal ontstaan.
Maak het niet te groot en besteed er
niet te veel tijd aan. In veel gevallen
zul je er bovendien weinig tot geen tijd
voor krijgen van de werkgever.
Waak er dan ook voor dat je dit niet te
veel in je vrije tijd gaat doen. Het is
prima om een eerder verzonnen ritueel
weer in een nieuw jasje te steken,

8. denk daarin in de korte
oplossingsgerichte therapie. “Als iets
(beter) werkt, ga er mee door. Als iets
niet werkt, doe dan iets anders.”
(Bannink 2006 pag. 18).
Conclusie
In het begin van dit artikel vroeg ik mij
af of het goed zou zijn als alle
hulpverleners die werken met kinderen
gebruikmaken van afscheidsrituelen bij
het afsluiten van de hulpverlening.
Vooraf hebben we gezien dat het
belangrijk is je te realiseren dat voor
een kind een ritueel niet spannend of
nieuw is. Het zit in het zijn van de
mens en kinderen krijgen in hun
opvoeding en op de basisschool vaak
met rituelen te maken; het geeft ze
een veilig en vertrouwd gevoel.
Voorwaarden die we ook in de
hulpverlening beogen. Vervolgens heb
ik de voordelen van het gebruik van
rituelen uiteengezet en kom ik tot de
conclusie dat het voor verschillende
partijen winst kan opleveren. Je sluit
aan bij de belevingswereld van het
kind, als hulpverlener kan je een
nieuwe uitdaging aangaan en in de
toekomst kan het preventief werken
omdat door de uitvoering van een
afscheidsritueel de hulp beter beklijft.
Een positieve ervaring met
hulpverlening op jonge leeftijd heeft
invloed op de omgang met hulp op
latere leeftijd. Ik denk dat het goed is
als je als hulpverlener af en toe net dat
extra tandje bijzet, iets verder denkt
dan de kaders die je instelling je
opdraagt, durf toont. Dus toch tijd
maakt voor een ritueel. Met een ritueel
krijg je juist de persoon achter het kind
te zien.
Met een ritueel krijg je juist
de persoon achter het kind
te zien.
Tot slot een aantal inspirerende
voorbeelden:
• het oplaten van heliumballonnen
met zelfgeschreven/getekende
kaartjes;
• het maken/versieren van een
wensdoosje met daarin positieve en
bekrachtigende briefjes;
• een collage maken met plaatjes en
teksten die het kind bemoedigen;
deze kan hij ophangen boven zijn
bureau/bed of ergens in een laatje
stoppen;
• een brief schrijven naar personen
om hen te bedanken voor hun
steun en te vragen of zij dit willen
blijven doen;
• gezinsleden brieven naar elkaar
laten schrijven om elkaar te
bekrachtigen;
• het schrijven van een gedicht/liedje;
• flessenpost;
• een doos vullen met dingen die je
als gezin achter je wilt laten en
deze begraven;
• een gelukspoppetje maken.
Met dank aan:
• Annelies Sturm,
afstudeercoach
• Anne Sneller, gezinscoach
Leger des Heils
• Bastiaan van den Berg,
kritische lezer
• Ellen Grootoonk,
beoordelaarster
• Jessamy Balster, medestudent
• Maaike de Hertog, creatief
therapeut drama
• Magda Kramer, kritische lezer
• Soley Omarsdottir, creatief
therapeut beeldend
• Ursula Becker,
schoolmaatschappelijk werker
MD Veluwe, eigenaar praktijk
Aventurijn en expert voor dit
artikel

9. Literatuurlijst
Bannink, F. (2009) Oplossingsgericht
vragen, handboek oplossingsgerichte
gespreksvoering. Uitgeverij Pearson
Amsterdam.
Buitink, J. (2012) Beroepscode voor
de maatschappelijk werker. Uitgeverij
Anraad Nieuwegein.
Delfos, M. (2003) Luister je wel naar
mij? Gespreksvoering met kinderen
tussen vier en twaalf jaar oud.
Uitgeverij SWP Amsterdam
Fleischmann, K. (2010), Beroepscode
voor de maatschappelijk werker,
NVMW, Utrecht.
Jagt & Jagt, N, L. (2006) Taakgerichte
hulpverlening in social work. Uitgeverij
Bohn Stafleu van Loghum Houten.
Kerckhove, C & Vens, E. (2010)
Overgangsrituelen.
Standaarduitgeverij België
Menken-Bekius, C. (2001) Werken
met rituelen in het pastoraat. Uitgave
Kok Kampen
Riphagen-Hamoen, E. (1997)
Kinderen en rituelen, het belang van
vaste gewoonten voor opgroeiende
kinderen. Uitgeverij Kok Lyra Kampen.
Rosseels, C. (1997) Rituelen vandaag.
Uitgeverij Hadewijch Antwerpen.
Saint Aubyn, L. (1994) Rituelen en
ceremoniën voor alledag. Uitgeverij
Ankh-Hermes Deventer.