http://e-taksh.blogspot.gr/# Ιστορία Ε΄ 7.41. ΄΄ Η παιδεία στο Βυζάντιο ΄΄

1. Επιμέλεια: Χρήστος Χαρμπής
http://e-taksh.blogspot.gr
Ιστορία Ε΄ Τάξης - Ενότητα 7 - Κεφάλαιο 41:
΄΄ Η παιδεία στο Βυζάντιο ΄΄
 Σχεδιαγράμματα
 Θεωρία
 Παρουσιάσεις

2. 41. Η παιδεία στο Βυζάντιο
Μεγαλύτερο αγαθό για τον άνθρωπο.
Βασικά σχολεία Πανδιδακτήριο Ανώτατες σχολές
Κέντρα ελληνικής παιδείας
Αθήνα Αλεξάνδρεια Αντιόχεια
7ος αιώνας αυτοκράτορας Ηράκλειος – Πατριάρχης Σέργιος → Πρώτες εκκλησιαστικές σχολές
→ Στελέχη Εκκλησίας
Εικονομαχία → εκκλησιαστικά σχολεία → εκπαίδευση σε δοκιμασία (: δυσκολία).
Μακεδονική Αναγέννηση → Πατριάρχης Φώτιος + μορφωμένοι κληρικοί
συνδύασαν
Κρατική + εκκλησιαστική παιδεία
Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς + Βίβλος
Ανώτερες σχολές: Αριθμητική, γεωμετρία, μουσική, αστρονομία, φιλοσοφία, ρητορική, νομικά, ξένες γλώσσες.
Σωστή προφορά της ελληνικής γλώσσας
Οργανωμένες βιβλιοθήκες (μόνο χειρόγραφα βιβλία) – εργαστήρια αντιγραφέων.
Γυναίκες → Όχι ίδιες ευκαιρίες εκπαίδευσης.
→ Δεν αναφέρονται σχολεία για γυναίκες.
→ Οι εύπορες έκαναν μαθήματα στο σπίτι.
Χρόνια Παλαιολόγων → Το κράτος σε παρακμή όμως γράμματα – εκπαίδευση σε άνθηση.
↓
Γεώργιος Πλήθωνας – Γεμιστός
↓
Μελέτη αρχαίων ελληνικών γραμμάτων – διάσωση.
Η βυζαντινή εκπαίδευση πέρασε τα σύνορά της.
STOP
Κανέλλος-Μάριος Κανελλόπουλος

3. Γιάννης Φερεντίνος

4. ¨Παιδίον Τόπος¨ paidio.blogspot.com
Εκπαίδευση ∆εν ήταν υποχρεωτική
∆εν ήταν δωρεάν
(δίδακτρα σε είδος ή χρήµα)
Ιδιωτικά
Σ
χ
ο
λ
ε
ί
α
Εκκλησιαστικά
Παιδιά που δεν είχαν να πληρώσουν δίδακτρα
∆εν
πήγαιναν
σχολείο.
Βοηθούσαν
στις
δουλειές του
σπιτιού.
Γονείς, γιαγιάδες,
παππούδες
αναλαµβάνουν την
αγωγή.
Κορίτσια
µάθαιναν από τις µητέρες
κέντηµα, πλέξιµο, ύφανση.
Αγόρια
µάθαιναν τέχνες
κοντά σε τεχνίτες.

5. ¨Παιδίον Τόπος¨ paidio.blogspot.com
Βαθµίδες εκπαίδευσης
Προπαιδεία
(6-8 ετών)
Εγκύκλιος
Παιδεία
(10-12 ετών)
Πανεπιστήµιο
∆ύο τάξεις
Μικρές
- ανάγνωση
- γραφή
- αριθµητικές
πράξεις
Μεγάλες
- ορθογραφία
- γραµµατική
- αριθµητική

6. Εγκύκλιος Παιδεία
Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ
Η εκπαίδευση στο Βυζάντιο δεν ήταν υποχρεωτική. Σχολεία, δάσκαλοι
και βιβλία ήταν συγκεντρωμένα στις πόλεις, όπου και εκεί
απευθύνονταν σε μία μικρή μερίδα των ανθρώπων. Τα σχολεία
ήταν ιδιωτικά ήεκκλησιαστικά, τα παιδιά πήγαιναν σ' αυτά σε ηλικία 6
έως οκτώ ετών και οι γονείς τους πλήρωναν τα δίδακτρα σε είδος ή
χρήματα. Μάλιστα τα υψηλά δίδακτρα της ιδιωτικής διδασκαλίας την
έκαναν απρόσιτη για τις περισσότερες οικογένειες των Βυζαντινών.
Δύο ήταν οι βαθμίδες εκπαίδευσης του Βυζαντίου : Η προπαιδεία, που
αντιστοιχεί στο σημερινό δημοτικό, διαρκούσε 3 ως 4 χρόνια και

7. ηεγκύκλιος παιδεία, που αντιστοιχεί στο γυμνάσιο και το λύκειο,
διαρκούσε 4 χρόνια και φοιτούσαν μαθητές από τα 12 ή 14 χρόνια
τους.
Το βασικό(προπαιδεία) είχε 4 τάξεις:Στις δυο πρώτες οι μαθητές
μάθαιναν να διαβάζουν, να γράφουν και να λογαριάζουν ενώ στις
μεγαλύτερες μάθαιναν ορθογραφία, γραμματική, αριθμητική και
ιστορίες από την Αγία Γραφή, τον Όμηρο και τους μύθους του
Αισώπου. Στα εκκλησιαστικά σχολεία φοιτούσαν και ορφανά ή
μαθητές από άλλες περιοχές δωρεάν.
Τα κορίτσια(από τον 11ο αιώνα και έπειτα άρχισαν το σχολείο) και
αρκετά αγόρια δεν πήγαιναν σχολεία. Έμεναν στο σπίτι, βοηθούσαν
στις δουλειές και τα διαπαιδαγωγούσαν οι γονείς και οι παππούδες
τους. Όσα αγόρια δεν πήγαιναν σχολείο μάθαιναν τέχνες σε ειδικούς
τεχνίτες.

8. Τα σχολεία στο Βυζάντιο δεν στεγάζονταν όπως σήμερα σε μεγάλα
κτίρια με αυλές και πολλά παράθυρα. Ως αίθουσες διδασκαλίας
χρησίμευαν δωμάτια στον περίβολο των εκκλησιών, σε νάρθηκες,
όπως επίσης και σε οικήματα κοντά σε μοναστήρια.
Στις αίθουσες δεν υπήρχαν θρανία. Υπήρχαν μόνο λίγες ξύλινες ψηλές
καρέκλες, τις αναβάθρες, δηλαδή σκαμνάκια.

9. Μερικές φορές τα σχολεία στεγάζονταν μέσα σε εκκλησίες ή
μοναστήρια.
Οι μαθητές έγραφαν με στυλόν ή γραφείον, που είχε μυτερή ακίδα στο
ένα άκρο ώστε τα γράμματα να χαράζονται εύκολα,
και πεπλατυσμένη στο άλλο για να σβήνουν. Επίσης με κοντύλι κι
έσβηναν με σφουγγάρι.Έγραφαν πάνω σε ξύλινες πινακίδες,
τα σχεδάρια, σε παπύρους και περγαμηνέςπου τις κουβαλούσαν
στον μάρσιπο, δηλαδή στην τσάντα τους.

10. Πάνω στον πάπυρο και στην περγαμηνή έγραφαν με ένα ειδικά
ξυσμένο καλάμι, το κάλαμον, που το βουτούσαν σε μελάνι μαύρο
συνήθως. Μαζί τους είχαν ένα μαχαιράκι για να ξύνουν τη μύτη του
καλάμου που ήταν χαραγμένη κατά μήκος ώστε να συγκρατεί το
μελάνι. Το χαρτί, αν και ήταν από παλιά γνωστό, άρχισε να
χρησιμοποιείται ευρύτερα στο Βυζάντιο μόλις τον 11ο αιώνα και
γρήγορα αντικατέστησε την περγαμηνή. Τα παιδιά πήγαιναν στα
σχολείο με τα καθημερινά τους ρούχα και έτρωγαν το μεσημέρι εκεί.
Μερικοί μαθητές ζούσαν στο σχολείο και άλλοι επέστρεφαν στα
σπίτια τους. Ορισμένες φορές οι κακές καιρικές συνθήκες εμπόδιζαν
τα παιδιά να πάνε σχολείο.
Πολύ συχνές ήταν και οι τιμωρίες, μάλιστα τις περισσότερες φορές
έβρισκαν σύμφωνους και τους γονείς που πίστευαν ότι οι σωματικές
τιμωρίες ήταν ωφέλιμες για τα παιδιά τους.
"Ο μη δαρείς ου παιδεύεται" έλεγαν τότε δηλαδή "Όποιος δε δαρθεί δε
μαθαίνει γράμματα"
ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΟΥ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟΥ ΑΙΩΝΑ
ΚΛΙΚ
ΤΟ ΧΘΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
ΚΛΙΚ
α) Τα παιδιά ποιων οικογενειών πιστεύεις ότι πήγαιναν σχολείο; από
πού το συμπεραίνεις αυτό; ισχύει κάτι τέτοιο στην εποχή μας;
β) Τι διαφορές βλέπεις να υπάρχουν στο σχολείο σήμερα από το
σχολείο των βυζαντινών χρόνων;

11. Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ- ΟΙ ΔΑΣΚΑΛΟΙ
Οι δάσκαλοι δεν είχαν πολλά βιβλία στην κατοχή τους. Παρά το
καθημερινό ενδιαφέρον και την προσωπική ενασχόληση που είχαν
μερικοί από αυτούς αντιγράφοντας οι ίδιοι με κόπο κάποια έργα,
σπάνια οι μικρές τους βιβλιοθήκες ξεπερνούσαν σε περιεχόμενο τους
είκοσι τόμους.Οι λιγοστοί τυχεροί που κατόρθωναν να συγκροτήσουν
μεγάλες βιβλιοθήκες ήταν συνήθως μέλη της αυτοκρατορικής
οικογένειας και της αριστοκρατίας ή ακόμα ανώτεροι κληρικοί.
Ξεχωριστή θέση ανάμεσά τους κατέλαβε ο Φώτιος, φιλόλογος με
βαθύτατη μόρφωση που έζησε κι έδρασε τον 9ο αιώνα φτάνοντας
μέχρι το ανώτατο αξίωμα του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Η
βιβλιοθήκη του θεωρείται μία από τις μεγαλύτερες και περιφημότερες
της εποχής του. Συντάκτης πολλών αξιόλογων κειμένων, επιστολών
και ενός Λεξικού, ο Φώτιος υπήρξε κατά πολλούς ένας από τους πιο
διακεκριμένους καθηγητές της πρωτεύουσας. Πάνω απ’ όλα του
οφείλουμε τη διάσωση ενός μεγάλου αριθμού αρχαίων ελληνικών
συγγραμμάτων. Παρακινούμενος από την έντονη κλίση του προς αυτά
τα θέματα, ο Φώτιος αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον των συγχρόνων
του για την αρχαιότητα.
Ενας από τους πιο μεγάλους δάσκαλους και ο γνωστότερος, ίσως,
μαθηματικός και φιλόσοφος του Βυζαντίου ήταν ο Λέων ο
Μαθηματικός. Οι επιδόσεις του στην ΄Αλγεβρα θεωρούνται ακόμα και
σήμερα πρωτοπόρες. Ο Λέοντας δίδαξε σε σχολείο της
Κωνσταντινούπολης και είχε αξιόλογη προσωπική βιβλιοθήκη. Στον
Λέοντα οφείλεται, ανάμεσα σε άλλα, μία από τις σημαντικότερες
επινοήσεις της βυζαντινής εποχής, ο οπτικός τηλέγραφος. Ο Λέων
κατασκεύασε δύο τέλεια συγχρονισμένα ρολόγια. Τοποθέτησε το ένα
στο φρούριο του Λουλού, κοντά στην Ταρσό και το άλλο στο ηλιακόν
του Φάρου, στην Κωνσταντινούπολη.
Αναρτήθηκε από ΝΙΚΟΣ στις Δευτέρα, Νοεμβρίου 01, 2010

13. Η εκπαίδευση στο Βυζάντιο
Τι θα μάθουμε:
- Πώς ήταν τα σχολεία στο Βυζάντιο.
- Τι μάθαιναν τα παιδιά στα βυζαντινά σχολεία.
- Τι έκαναν τα παιδιά που δεν πήγαιναν σχολείο.
Η εκπαίδευση στο Βυζάντιο δεν ήταν υποχρεωτική όπως είναι
σήμερα.
- Πώς καταλαβαίνεις την έννοια ¨υποχρεωτική εκπαίδευση¨;
Στο Βυζάντιο υπήρχαν μόνο ιδιωτικά καιεκκλησιαστικά σχολεία.

14. Οι γονείς πλήρωναν δίδακτρα σε είδος ή χρήματα, ανάλογα με το
επάγγελμά τους. Ως σχολικά κτίρια
χρησιμοποιούνταν σπίτια, ναοί ή μοναστήρια.
Τα παιδιά πήγαιναν στο σχολείο σε ηλικία έξι έως οκτώ ετών. Τα
κορίτσια κι ένας μεγάλος αριθμός αγοριών, που οι γονείς τους δεν
είχαν να πληρώσουν δίδακτρα, δεν πήγαιναν σχολείο αλλά έμεναν
στο σπίτι. Την εκπαίδευσή τους αναλάμβαναν οι γονείς, οι γιαγιάδες
και οι παππούδες. Μάθαιναν στα παιδιά ιστορίες για τη ζωή και τον
τόπο τους και τα ασκούσαν να διατηρούν τα έθιμα και τις παραδόσεις
των Βυζαντινών. Τα κορίτσια μάθαιναν από τις μητέρες τους να
κεντούν, να πλέκουν και να υφαίνουν.
Τα αγόρια που δεν πήγαιναν σχολείο μάθαιναν από μικρή ηλικία
τέχνες κοντά σε ειδικούς τεχνίτες. Εκεί εργάζονταν, ως άμισθοι
μαθητευόμενοι (για δύο χρόνια). Στη συνέχεια εργάζονταν κοντά
στους τεχνίτες με αμοιβή ή αναζητούσαν αλλού εργασία. Κάθε
τεχνίτης μπορούσε να έχει δύο μόνο μαθητευόμενους.

15. Στο Βυζάντιο υπήρχαν τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης:
- Προπαιδεία
(Πρωτοβάθμια εκπαίδευση/ξεκινούσε από 6-8 ετών)
- Εγκύκλιος παιδεία
(Δευτεροβάθμια εκπαίδευση/ξεκινούσε από 10-12 ετών)
- Πανεπιστήμιο (Τριτοβάθμια εκπαίδευση)

16. Προπαιδεία
Ξεκινούσε από την ηλικία των έξι ως οκτώ ετών. Το βασικό σχολείο
νομαζόταν σχολείο του γραμματιστού ή χαμαιδιδασκαλείο.
Οι εκπαιδευτικοί ήταν ιδιώτες δάσκαλοι καθώς και κληρικοί και
μοναχοί. Το μάθημα γινόταν είτε στο σπίτι του γραμματιστού είτε σε
εκκλησίες ή κελιά μοναστηριών.
Το σχολικό πρόγραμμα ξεκινούσε από το πρωί και διαρκούσε μέχρι
το απόγευμα. Ως σχολικά βιβλία χρησιμοποιούνταν θρησκευτικά
βιβλία (τον 7ο
αιώνα το Ψαλτήρι έγινε το πρώτο αναγνωστικό).
Το βασικό σχολείο είχε τέσσερις τάξεις. Στις δύο μικρότερες οι
μαθητές διδάσκονταν ανάγνωση,γραφή και βασικές αριθμητικές
πράξεις.
Ασκούνταν επίσης στο να ακούν προσεχτικά το δάσκαλό τους και να
προφέρουν σωστά τα λόγια τους. Στις μεγαλύτερες
τάξεις διδάσκοντανορθογραφία, γραμματική και αριθμητική.
Αποστήθιζαν ιστορίες από τον Όμηρο, την Παλαιά και Καινή
Διαθήκη και από τους μύθους του Αισώπου. Μάθαιναν ακόμη να
τραγουδούν και να ψέλνουν.
Το μεγαλύτερο μέρος των μαθητών δεν προχωρούσε στη
δευτεροβάθμια εκπαίδευση.
Εγκύκλιος παιδεία
Το σχολείο του γραμματιστή ή μαΐστρου ξεκινούσε από την ηλικία
των 10-12 ετών. Τέτοια σχολεία υπήρχαν στις περισσότερες πόλεις
της αυτοκρατορίας. Τα δίδακτρα πληρώνονταν από τους μαθητές. Σε
μερικές περιπτώσεις χρηματοδοτούνταν από την Εκκλησία ή την

17. πολιτεία. Οι δάσκαλοι των σχολείων αυτών ήταν μορφωμένοι
λαϊκοί. Η φοίτηση σε αυτά διαρκούσε 4-5 χρόνια.
Για την ευκολότερη απομνημόνευση των κανόνων της γραμματικής
είχε δημιουργηθεί ένα σύστημα στίχων, η σχεδογραφία. Για τα
λογοτεχνικά κείμενα εφαρμοζόταν ο επιμερισμός, δηλαδή ο
σχολιασμός λέξη προς λέξη.
Κάνε κλικ εδώ για να μάθεις περισσότερα για τησχεδογραφία.
Υπήρχαν δύο κύκλοι μαθημάτων:
α) Τριτύς / Κύκλος των τριών μαθημάτων(γραμματική, ρητορική,
φιλοσοφία)
β) Τετρακτύς / Κύκλος των τεσσάρων μαθημάτων(αριθμητική,
γεωμετρία, αστρονομία, μουσική)
Πανεπιστήμιο
Η υψηλή μόρφωση πραγματοποιούνταν στο Πανεπιστήμιο της
Κωνσταντινούπολης. Εκεί σπούδαζαν οι ανώτεροι κρατικοί
υπάλληλοι της αυτοκρατορίας.
Ερωτήσεις:
- Πόσες βαθμίδες εκπαίδευσης υπάρχουν σήμερα; Πόσο διαρκεί η
καθεμιά; Σε ποιες ηλικίες μαθητών απευθύνεται η καθεμιά;
- Πόσα χρόνια διαρκεί σήμερα η υποχρεωτική εκπαίδευση στη
χώρα μας;
(Συμβουλέψου τον παρακάτω πίνακα)

18. - Τα κορίτσια είχαν τις ίδιες ευκαιρίες με τα αγόρια για εκπαίδευση;
Πώς κρίνετε αυτή τη διαφορά;
- Σήμερα επιτρέπεται η παιδική εργασία;
- Ποιες δυσκολίες αντιμετώπιζαν οι μαθητές στα βυζαντινά χρόνια;
- Βρείτε ομοιότητες και διαφορές μεταξύ της εκπαίδευσης στο
Βυζάντιο και της εκπαίδευσης σήμερα.
Στο βυζαντινό σχολείο
Οι αίθουσες των σχολείων ήταν στενές και είχαν μικρά παράθυρα. Οι
μαθητές κάθονταν σε ξύλινους πάγκους, σε χαμηλούς σκίμποδες,
σταυροπόδι στο πάτωμα και συχνά όρθιοι. Ο γραμματιστής στήριζε
τα βιβλία του σε αναλόγιο. Τα παιδιά έβαζαν τα σύνεργά τους σε ένα
μικρό υφασμάτινο σάκο, τομάρσπιπο. Συνηθισμένο αναγνωστικό
ήταν το ψαλτήρι. Έγραφαν πάνω σε πλάκα και έσβηναν μ΄ ένα
μικρό σφουγγάρι. Εκτός από τις πέτρινες πλάκες υπήρχαν κι άλλες
αλειμμένες με κερί. Σ΄ αυτές έγραφαν με μυτερό καλάμι. Στις
μεγαλύτερες τάξεις έγραφαν με μελάνι πάνω σε παπύρους,
σεπεργαμηνές και σε χαρτί, από το 10ο
αιώνα και μετά.

19. Σκίμποδας = χαμηλό σκαμνί
Αναλόγιο = στήριγμα με μία, δύο ή τέσσερις επιφάνειες που μπορούν
να περιστρέφονται και όπου τοποθετούνται τα βιβλία ανοιγμένα
Γραμματιστής = ο δάσκαλος των πρώτων γραμμάτων
Ψαλτήρι = εκκλησιαστικό βιβλίο με συλλογή ψαλμών
Πάπυρος = φύλλο για γραφή που παράγονταν στην αρχαιότητα από
το φυτό πάπυρος
Περγαμηνή = επεξεργασμένο δέρμα μικρού ζώου
«Ο μη δαρείς ου παιδεύεται»
Οι τιμωρίες των μαθητών ήταν συνηθισμένο γεγονός στα βυζαντινά
σχολεία. Το ραβδί και η βέργα ήταν απαραίτητα μέσα διδασκαλίας
για την εποχή. Οι τιμωρίες αυτές, συνήθως, γίνονταν με την έγκριση
ή την προτροπή των γονέων. Γονείς και δάσκαλοι πίστευαν ότι :
«Όποιος δε δαρθεί δε μαθαίνει γράμματα».
Αναρτήθηκε από Αδάμ Δημήτριος στις 9:00 π.μ.

21. Τουλιόπουλος Φώτης
Η Πατριαρχική σχολή της Κωνσταντινούπολης
Δημιουργός: Φώτης Τουλιόπουλος http://esxoleio.weebly.com/

22. Ο Πατριάρχης Φώτιος και οι μαθητές του
Το διδασκαλείο των Νόμων
Δημιουργός: Φώτης Τουλιόπουλος http://esxoleio.weebly.com/

23. Τα κορίτσια μάθαιναν γράμματα στο σπίτι από ιδιωτικούς δασκάλους ή από τη
μητέρα τους
Δημιουργός: Φώτης Τουλιόπουλος http://esxoleio.weebly.com/

24. Δημιουργός: Φώτης Τουλιόπουλος http://esxoleio.weebly.com/

25. Η εκπαίδευση στα βυζαντινά χρόνια
Αργύρης Δρούγκας

26. H εκπαίδευση στο Βυζάντιο
 Οι Βυζαντινοί έδιναν
μεγάλη σημασία στη
μόρφωση των παιδιών
τους.
Πλούσιοι και φτωχοί
έστελναν τα παιδιά τους
στα σχολεία, που είχαν
ιδρύσει η πολιτεία και η
εκκλησία.

27. Το σχολείο των ιερών γραμμάτων
 Στο Βυζάντιο υπήρχαν
τρεις βαθμίδες
εκπαίδευσης.
 Τα πρώτα γράμματα τα
παιδιά τα μάθαιναν στο
δημοτικό, το σχολείο
των ιερών γραμμάτων.
 Στο βυζαντινό σχολείο
επικρατούσε
θρησκευτικό πνεύμα.

28. Το σχολείο των ιερών γραμμάτων
 Οι μαθητές πήγαιναν σ’
αυτό σε ηλικία 5 χρονών
και η φοίτηση διαρκούσε
τρία χρόνια.
 Μάθαιναν ανάγνωση,
γραφή, αριθμητική, ωδική
και θρησκευτικά.
 Για αναγνωστικά
χρησιμοποιούσαν το
Ψαλτήρι, την Παλαιά
Διαθήκη και την Καινή
Διαθήκη.

29. Τα σύνεργα του μαθητή.
 Τα απαραίτητα
σύνεργα του μαθητή
ήταν η πλάκα.
Το κοντύλι.
 η πένα από φτερό
χήνας
Το χαρτί από
πάπυρο.

30. Τα σχολεία και τα σχολικά είδη
 Για αίθουσες διδασκαλίας
στα βυζαντινά χρόνια
χρησιμοποιούσαν δωμάτια
κα μερικές φορές τους
νάρθηκες των εκκλησιών.
 Στην αίθουσα υπήρχε η
έδρα του δασκάλου και τα
καθίσματα για τους
μαθητές, που λέγονταν
σκίμποδες.
 Αν δεν υπήρχαν
καθίσματα, οι μαθητές
έστρωναν διφθέρες, δηλ.
δέρματα ζώων, και
κάθονταν στο έδαφος.

31. Τα σχολεία και τα σχολικά είδη
 Όταν τα παιδιά
πήγαιναν σχολείο,
έφερναν μαζί τους το
μάρσιπο, σακούλι
φτιαγμένο από δέρμα.
Μέσα σ’ αυτό έβαζαν
τα βιβλία, το χάρακα,
για να τραβάνε ευθείες
γραμμές και την
ξύλινη πλάκα, που
ήταν αλειμμένη με
κερί, για να γράφουν.

32. Τα σχολεία και τα σχολικά είδη
 Είχαν ακόμη μικρά
πετραδάκια, για να μετρούν
και ένα είδος κασετίνας, για
να βάζουν τα κοντύλια που
ήταν φτιαγμένα από καλάμι.
Γι αυτό και η κασετίνα
λεγόταν καλαμάρι.
 Καλαμάρι ονομαζόταν
επίσης και το μελανοδοχείο.
Το θαλασσινό καλαμάρι
πήρε την ονομασία του,
επειδή έμοιαζε με τα παλιά
αυτά μελανοδοχεία.

33. Σχολεία και γιορτές
Τα παιδιά δεν είχαν
βιβλία και όλα τα έγραφαν
στο χέρι.
Οι άτακτοι και αμελείς
μαθητές τιμωρούνταν
αυστηρά.
Οι Βυζαντινοί έλεγαν:
«Όποιος δε δαρθεί, δε
μαθαίνει».

34. Η σχολή του γραμματιστή
 Η σχολή του
γραμματιστή ήταν
αντίστοιχο με τις
ανώτερες τάξεις του
σημερινού δημοτικού
σχολείου και τις
πρώτες τάξεις του
γυμνασίου.
 Στο σχολείο αυτό
φοιτούσαν μόνο
αγόρια.

35. Η σχολή του γραμματιστή
 Στη σχολή του
γραμματιστή η φοίτηση
διαρκούσε τέσσερα
χρόνια και διδάσκονταν
γραμματική,
ορθογραφία, ιστορία,
μυθολογία, φιλοσοφία,
ρητορική, μαθηματικά,
γεωγραφία και
αστρονομία.

36. Η σχολή του γραμματιστή
 Στη σχολή του γραμματιστή
τα παιδιά διάβαζαν Όμηρο
και άλλους αρχαίους
συγγραφείς, ακόμη και
κωμωδίες του Αριστοφάνη.
 Δε γινόταν διδασκαλία
θρησκευτικών μαθημάτων
γιατί τα θρησκευτικά
διδάσκονταν στα σχολεία
των μοναστηριών ή στις
ιερατικές σχολές που
προετοίμαζαν τους
κληρικούς.

37. Οι επαγγελματικές σχολές στο Βυζάντιο
 Υπήρχαν και σχολεία-
σαν τις σημερινές
επαγγελματικές σχολές-
που προετοίμαζαν τα
παιδιά για διάφορα
επαγγέλματα, όπως του
ψάλτη, του
καλλιγράφου, του
συμβολαιογράφου.

38. Τα πανεπιστήμια στο Βυζάντιο
 Η μόρφωση στο
Βυζάντιο
ολοκληρωνόταν στα
πανεπιστήμια, που
προετοίμαζαν τους
ανώτερους κρατικούς
λειτουργούς.

39. Βάρδας- Πανεπιστήμιο της Μαγναύρας
 Σπουδαίο κέντρο της
βυζαντινής επιστήμης και
παιδείας έγινε το
Πανεπιστήμιο της
Μαγναύρας, το οποίο ίδρυσε.
 Η φοίτηση σ’ αυτό ήταν
δωρεάν.

40. Η πατριαρχική σχολή
 Η πατριαρχική σχολή,
που ήταν ανώτερη
θεολογική σχολή,
προετοίμαζε άτομα
για τα αξιώματα της
εκκλησίας.

41. Δάσκαλοι
 Στις ανώτερες σχολές δίδαξαν
και διακρίθηκαν σημαντικοί
δάσκαλοι, όπως ο Φώτιος, ο
Λέων ο Μαθηματικός, ο
Μανουήλ Χρυσολωράς, ο
Γεώργιος Γεμιστός (Πλήθων),
ο Βησσαρίων...
 Μετά την άλωση της Πόλης
πολλοί πήγαν και δίδαξαν σε
πανεπιστήμια της δυτικής
Ευρώπης. Εκεί μετέφεραν τις
γνώσεις τους και το πνεύμα
του ανθρωπισμού από το
Βυζάντιο.
 Αρχίζει έτσι μια νέα εποχή για
τον πολιτισμό, η Αναγέννηση.

42. Λέοντας ο Μαθηματικός
 Ο Λέοντας ο Μαθηματικός ήταν σπουδαίος
καθηγητής και φιλόσοφος δίδαξε στο
πανεπιστήμιο της Μαγναύρας, Φιλοσοφία,
Μαθηματικά, Αστρονομία και Μουσική. Η φήμη
του είχε ξεπεράσει τα σύνορα του Βυζαντίου.
 Ο χαλίφης της Βαγδάτης Αλ Μααμούν, που
αγαπούσε τα γράμματα και τις επιστήμες,
ζήτησε από τον αυτοκράτορα να στείλει το
Λέοντα στη Βαγδάτη να διδάξει μαθηματικά.
Γι’ αυτό πρόσφερε πολύ χρυσάφι και μια
μακρόχρονη συνθήκη ειρήνης.
 Ο αυτοκράτορας όμως αρνήθηκε λέγοντας:
Δεν είναι λογικό να αφήσεις από τα χέρια σου
να πάει σε ξένα έθνη ένα τόσο μεγάλο καλό,
για το οποίο θαυμάζεται και τιμάται το γένος
των Ελλήνων.

43. « Είναι τύπος και υπογραμμός»
 Επειδή οι Βυζαντινοί έδιναν
μεγάλη σημασία στην
καλλιγραφία, ο δάσκαλος
έγραφε τον υπογραμμό,
δηλαδή μια λέξη ή μια σειρά με
καλλιγραφικά γράμματα. Τα
παιδιά έπειτα προσπαθούσαν
να μιμηθούν τα γράμματα του
δασκάλου. Από την
προσπάθεια αυτή των
μαθητών, δηλαδή να μιμηθούν
τον υπογραμμό, έμεινε μέχρι
σήμερα η φράση : «Είναι
τύπος και υπογραμμός», που
σημαίνει αυτό που αξίζει κανείς
να μιμηθεί.

44. « Φτου κι απ’ την αρχή»
 Όταν τελείωναν τα παιδιά
την καλλιγραφία τους, έδιναν
στο δάσκαλο την πλάκα, για
να τη διορθώσει. Μετά τη
διόρθωση ο δάσκαλος
ζητούσε από τα παιδιά να την
ξαναγράψουν.
 Επειδή πολλές φορές δεν
είχαν σφουγγάρι, έσβηναν
την πλάκα με τα δάχτυλα,
αφού πρώτα τα έφτυναν.
 Από τότε επικράτησε η
φράση: Φτου κι απ’ την
αρχή.
Μούσκεμα
με έκανες

45. Απ’ έξω και ανακατωτά
 Τα παιδιά μάθαιναν να
δείχνουν και να λένε απ’
έξω την αλφαβήτα. Οι
δάσκαλοι, για να πεισθούν
πως τα παιδιά την ξέρουν
καλά, τους έδειχναν τα
γράμματα ανακατωμένα.
 Από τότε επικράτησε να
λέμε γι’ αυτόν που γνωρίζει
καλά κάτι ότι το ξέρει
απ’ έξω και ανακατωτά.
Σήμερα το
μάθημα το ξέρω
νεράκι.

46. 12. Η εκπαίδευση στο Βυζάντιο
https://meionotschools.wikispaces.com

47. • Η εκπαίδευση των παιδιών στο Βυζάντιο δεν ήταν
υποχρεωτική. Υπήρχαν μόνο ιδιωτικά σχολεία, που
λειτουργούσαν σε σπίτια. Σ' αυτά πήγαιναν μόνο τα
αγόρια των οικογενειών που μπορούσαν να πληρώνουν.
Οι γονείς πλήρωναν δίδακτρα σε είδος ή χρήματα,
ανάλογα με το επάγγελμά τους. Τα παιδιά πήγαιναν στο
σχολείο σε ηλικία έξι ως οκτώ χρόνων.

48. Πόσες τάξεις είχε το βασικό σχολείο;
Τι μάθαιναν τα παιδιά;
• To βασικό σχολείο είχε τέσσερις τάξεις. Στις
δύο μικρότερες οι μαθητές μάθαιναν να
γράφουν, να διαβάζουν και να λογαριάζουν.
Ασκούνταν ακόμη να ακούν προσεχτικά το
δάσκαλό τους και να προφέρουν σωστά τα λόγια
τους.
• Στις μεγαλύτερες τάξεις διδάσκονταν
ορθογραφία, γραμματική και αριθμητική.
Αποστήθιζαν ιστορίες από τον Όμηρο, και από
τους μύθους του Αισώπου. Στα σχολεία ακόμη
μάθαιναν να τραγουδούν.

49. Τι συνέβαινε με τα αγόρια και τα κορίτσια που οι
γονείς τους δεν είχαν να πληρώσουν δίδακτρα;
• Τα κορίτσια κι ένας μεγάλος αριθμός αγοριών,
που οι γονείς τους δεν είχαν να πληρώσουν
δίδακτρα, δεν πήγαιναν σχολείο.
• Έμεναν στο σπίτι, έπαιζαν στις αυλές και στους
δρόμους και βοηθούσαν τους γονείς τους στις
δουλειές.
• Την αγωγή αυτών των παιδιών αναλάμβαναν οι
γονείς, οι γιαγιάδες και οι παππούδες. Αυτοί
μάθαιναν στα παιδιά ιστορίες για τη ζωή και τον
τόπο τους και τα ασκούσαν να διατηρούν τα
έθιμα και τις παραδόσεις των Βυζαντινών.

50. Τα κορίτσια τι μάθαιναν να κάνουν;
• Τα κορίτσια κοντά στις μητέρες τους
μάθαιναν να κεντούν, να πλέκουν και να
υφαίνουν.

51. Τα αγόρια που δεν πήγαιναν σχολείο τι
μάθαιναν;
• Τα αγόρια που δεν πήγαιναν στο σχολείο
μάθαιναν από μικρή ηλικία τέχνες κοντά σε
ειδικούς τεχνίτες. Εκεί εργάζονταν, ως άμισθοι
μαθητευόμενοι, συνήθως δύο χρόνια.
• Ύστερα εργάζονταν κοντά τους με αμοιβή ή
αναζητούσαν αλλού εργασία. Κάθε τεχνίτης
μπορούσε να έχει μόνο δύο μαθητευόμενους.
• Ο σεβασμός των νέων αυτών προς το
«αφεντικό» τους ήταν μεγάλος και συχνά
κρατούσε για όλη τους τη ζωή.

52. Τα κορίτσια είχαν τις ίδιες ευκαιρίες με τα αγόρια για
εκπαίδευση; Πώς κρίνετε αυτή τη διαφορά;
• Τα κορίτσια δεν είχαν την ευκαιρία να πάνε στο σχολείο,
γιατί έπρεπε να μένουν στο σπίτι για να βοηθούν τους
γονείς τους στις δουλειές. Το μόνο που μάθαιναν ήταν
να κεντούν, να πλέκουν και να υφαίνουν. Αυτά τους τα
μάθαιναν οι μητέρες τους.
• Αυτή η διαφορά μεταξύ αγοριών και κοριτσιών ήταν
άδικη και απάνθρωπη, γιατί τα κορίτσια
αντιμετωπίζονταν ως άνθρωποι δεύτερης κατηγορίας.
Όλα τα παιδιά έχουν δικαίωμα στη μόρφωση.

53. Σήμερα επιτρέπεται η παιδική εργασία;
• Η παιδική εργασία ήταν ένα συνηθισμένο φαινόμενο στο Βυζάντιο.
Όσα παιδιά δεν πήγαιναν στο σχολείο εργάζονταν. Κυρίως τα
αγόρια που μάθαιναν από πολύ μικρή ηλικία τέχνες κοντά σε
ειδικούς τεχνίτες.
• Σήμερα δεν επιτρέπεται η παιδική εργασία. Τα παιδιά πρέπει να
μορφώνονται και όχι να εργάζονται. Η παιδική εργασία:
• Προκαλεί σωματικές βλάβες στα παιδιά
• Τραυματίζει τον ψυχικό κόσμο των παιδιών
• Εκθέτει τα παιδιά στον κίνδυνο να πέσουν θύματα παράνομων
κυκλωμάτων, που τα εκμεταλλεύονται και τα κακοδιαχειρίζονται.
• Δυστυχώς σε κάποιες περιπτώσεις βλέπουμε μικρά παιδιά να
εργάζονται γιατί :
• η οικογένεια τους είναι φτωχή και πρέπει να εργαστούν κι αυτά
• οι γονείς τους τα υποχρεώνουν να δουλεύουνε

54. Πολλά παιδιά των Βυζαντινών
μάθαιναν οικοδομικές τέχνες. Αυτό
γινόταν γιατί η εκπαίδευση στο
Βυζάντιο ήταν ιδιωτική και δεν είχαν οι
γονείς τους τη δυνατότητα να
πληρώνουν τα δίδακτρα για να πάνε
στο σχολείο.
Σήμερα δεν συμβαίνει αυτό, γιατί η
εκπαίδευση είναι δημόσια (δωρεάν)
και υποχρεωτική για όλα τα παιδιά.

55. Στο βυζαντινό σχολείο
• Οι αίθουσες των σχολείων ήταν στενές και είχαν μικρά
παράθυρα.
• Οι μαθητές κάθονταν σε ξύλινους πάγκους, σε χαμηλά
σκαμνάκια, σταυροπόδι στο πάτωμα και συχνά όρθιοι.
• Ο γραμματιστής2 στήριζε τα βιβλία του σε αναλόγιο.
• Τα παιδιά έβαζαν τα σύνεργά τους σε ένα μικρό
υφασμάτινο σάκο, το μάρσιπο.
• Έγραφαν πάνω σε πλάκα με κοντύλι και έσβηναν μ’ ένα
μικρό σφουγγάρι. Εκτός από τις πέτρινες πλάκες
υπήρχαν κι άλλες αλειμμένες με κερί. Σ’ αυτές έγραφαν
με μυτερό καλάμι.
• Στις μεγαλύτερες τάξεις έγραφαν με μελάνι πάνω σε
παπύρους, σε περγαμηνές και σε χαρτί, από το 10ο
αιώνα και μετά.

56. Ποιες δυσκολίες αντιμετώπιζαν οι μαθητές στα
βυζαντινά χρόνια;
• Οι αίθουσες διδασκαλίας ήταν στενές δεν αερίζονταν καλά δεν
είχαν θρανία (κάθονταν σε σκαμνιά στο πάτωμα ή στέκονταν όρθιοι)
• Δεν είχαν βιβλία: αντέγραφαν ότι άκουγαν
• Δεν κρατούσαν τα γραπτά τους: δεν μπορούσαν να κάνουν
επανάληψη, γιατί έγραφαν ότι άκουγαν και τι έσβηναν γρήγορα για
να γράψουν κάτι άλλο
• Δεν μορφώνονταν σωστά: υπήρχαν ελάχιστα βιβλία, τα μαθήματα
ήταν περιορισμένα και έπρεπε να αποστηθίζονται συνεχώς.
• Τιμωρούνταν συχνά και αυστηρά: ο δάσκαλος τα χτυπούσε με
την άδεια των γονιών τους, γιατί γονείς και δάσκαλοι πίστευαν ότι:
Όποιος δεν δαρθεί δεν μαθαίνει γράμματα

58. Πώς κρίνετε το βυζαντινό σύστημα εκπαίδευσης;
• οδηγούσε στον αναλφαβητισμό (έλλειψη των βασικών
γνώσεων ανάγνωσης και γραφής), γιατί η εκπαίδευση
δεν ήταν υποχρεωτική
• έκανε διακρίσεις και δεν έδινε ίσες ευκαιρίες, γιατί η
εκπαίδευση δεν ήταν δωρεάν και τα κορίτσια δεν
πήγαινα σχολείο
• ήταν περιορισμένο γιατί υπήρχαν μόνο τέσσερις τάξεις
και λίγα μαθήματα
• ήταν αυστηρό και καταπιεστικό, γιατί οι μαθητές
έπρεπε να υπακούσουν στο δάσκαλο και να
αποστηθίζουν κείμενα

59. Τι από αυτά ισχύει σήμερα;
Το σημερινό εκπαιδευτικό σύστημα είναι διαφορετικό
γιατί:
• καταπολεμά τον αναλφαβητισμό, καθώς η
εκπαίδευση είναι υποχρεωτική
• δεν γίνονται διακρίσεις και δεν έχουμε σχολικό
αποκλεισμό, η εκπαίδευση είναι δωρεάν και
υποχρεωτική για όλα τα παιδιά
• προσφέρει ολοκληρωμένη μόρφωση, γιατί έχει
πολλές τάξεις και περισσότερα μαθήματα
• είναι ανθρώπινο, γιατί κυριαρχεί ο αμοιβαίος σεβασμός
και η ελευθερία στις σχέσεις μαθητή-δασκάλου και
δίνεται πρωτοβουλία στον μαθητή.

60. Διαβάστε τα κείμενα 5 και 7 και παρατηρήστε την εικόνα 6, που δείχνει τη
μητέρα του μικρού Νικόλα να συνοδεύει το παιδί της στο σχολείο. Περιγράψτε
τα τρία πρόσωπα και προσπαθήστε από τη στάση και την έκφρασή τους να
ερμηνεύσετε πώς αισθάνεται το καθένα.
Μητέρα συνοδεύει το παιδί της στο
σχολείο.
7. «Ο μη δαρείς ου παιδεύεται»
Οι τιμωρίες των μαθητών ήταν συνηθισμένο γεγονός στα βυζαντινά σχολεία. To
ραβδί και η βέργα ήταν απαραίτητα μέσα διδασκαλίας για την εποχή. Οι τιμωρίες
αυτές, συνήθως, γίνονταν με την έγκριση ή την προτροπή των γονέων. Γονείς και
δάσκαλοι πίστευαν ότι: «Όποιος δε δαρθεί δε μαθαίνει γράμματα».

61. • Η μητέρα φαίνεται σοβαρή, καθώς πηγαίνει το παιδί
της στο σχολείο και το εμπιστεύεται στο δάσκαλο.
• Το παιδί φαίνεται στενοχωρημένο και φοβισμένο.
Ίσως δεν θέλει να πάει στο σχολείο, γιατί φοβάται τον
αυστηρό δάσκαλο.
• Ο δάσκαλος δείχνει αυστηρός, σοβαρός και
αποφασισμένος. Πιθανότατα γιατί ο ρόλος του ήταν να
μορφώνει τα παιδιά και, αν δεν μάθαιναν να τα
τιμωρεί.

62. • Κατασκευάζω μια κέρινη πλάκα,
λιώνοντας κερί μέσα σε ένα ξύλινο
πλαίσιο. Ύστερα παίρνω ένα μυτερό
ξυλάκι (καλαμάκι) και γράφω το όνομά
μου και τις λέξεις: σχολείο, γράμματα,
βυζαντινά χρόνια.

63. Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου
Επιστήμη και Τεχνολογία
Η μεγαλύτερη συμβολή του Βυζαντίου στην επιστήμη θεωρείται η διαφύλαξη και η συνέχιση των
γνώσεων του αρχαίου κόσμου μέσω της αναπαραγωγής κειμένων στα βυζαντινά καλλιγραφικά
εργαστήρια. Ωστόσο, οι Βυζαντινοί δεν περιορισθήκαν μόνο στην αντιγραφή των αρχαίων
χειρογράφων αλλά και στη συγγραφή νέων, όπου παρέθεταν τις εμπειρικές ανακαλύψεις και τα
τεχνολογικά επιτεύγματά τους.
Η θεολογική και αγιολογική γραμματεία του Βυζαντίου έχει ενσωματώσει πολλά πορίσματα της
αρχαίας επιστήμης. Για παράδειγμα, ο Φίλων ο Αλεξανδρεύς και ο Μέγας Βασίλειος ανέλυσαν το
ιερό κείμενο της Γένεσης με τέτοιο τρόπο ώστε να ταιριάξει με το γενικά αποδεκτό αστρονομικό
πρότυπο της ελληνορωμαϊκής παράδοσης περί του γεωκεντρικού σφαιρικού κόσμου. Στην ίδια την
Κωνσταντινούπολη επανεκδόθηκαν πολλά έργα αρχαίων και νεότερων επιστημόνων, όπως του
Ευκλείδη, του Αρχιμήδη, του Απολλώνιου από την Πέργη της Παμφυλίας, του Κλαύδιου
Πτολεμαίου, του Διόφαντου, του Θέωνος του Αλεξανδρέα (του πατέρα της Υπατίας) και άλλων.
Αργότερα, αραβικές πηγές αναφέρουν την παρουσία Βυζαντινών επιστημόνων στη Βαγδάτη και τη
Δαμασκό, που από τις αρχές του 9oυ αιώνα απέβησαν κέντρα καλλιέργειας των μαθηματικών,
ειδικά της άλγεβρας, και της αστρονομίας. Το Βυζάντιο βρισκόταν σε συνεχή επαφή με το αραβικό
χαλιφάτο αυτή την περίοδο και η τεχνογνωσία τους, σε ειρηνικά ή πολεμικά έργα, όπως μαρτυρεί
η περίπτωση του υγρού πυρός, ήταν σε μεγάλο βαθμό κοινή.
Παράλληλα, η επιστήμη των Αράβων επέδρασε πολύ και τους Βυζαντινούς λόγιους, ιδίως στην
επίλυση πρακτικών μαθηματικών προβλημάτων και στην κατάστρωση αστρονομικών πινάκων. Οι
πίνακες αυτοί περιείχαν προβλέψεις για τις θέσεις των ουρανίων σωμάτων, των συζυγιών και των
εκλείψεων, πολύ χρήσιμων στοιχείων που βοηθούσαν στον υπολογισμό του Πάσχα και τη
διάγνωση ωροσκοπίων.
Ήδη από την Ύστερη Αρχαιότητα καλλιεργήθηκε και η επιστήμη της Ιατρικής από επιφανείς
γιατρούς και θεωρητικούς της θεραπευτικής και της φαρμακολογίας στις μεγάλες πρωτεύουσες της
1 από 4

64. Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου
αυτοκρατορίας. Τα έργα του Ιπποκράτη και του Γαληνού αποτέλεσαν τα θεμέλια της βυζαντινής
ιατρικής, ωστόσο, οι γιατροί δεν εφάρμοζαν κατά γράμμα τις οδηγίες των αρχαίων συγγραμμάτων
αλλά εμπλούτιζαν τη γνώση τους με την παρατήρηση και την δική τους εμπειρία. Στο μέσο και
ύστερο Βυζάντιο η ιατρική αναπτύσσεται με συγγράμματα όπως «Περί της του ανθρώπου
κατασκευής» του Μελετίου μοναχού, που επικεντρώνεται στην ανθρώπινη ανατομία και
φυσιολογία, την «Επιτομή ιατρικής» του Λέοντος ιατρού, που εστιάζει στη θεωρία της ιατρικής, τη
θεραπευτική και τη χειρουργική, την «Επιτομή περί θεραπείας ασθενειών» του Θεοφάνη
Χρυσοβαλλάντη και πολλά άλλα.
Οι επιστήμες στις οποίες γίνεται περισσότερο έκδηλη η διαφοροποίηση του Βυζαντίου από την
παλαιότερη παράδοση και η συμβολή του στην εξέλιξη της επιστήμης είναι η αρχιτεκτονική και η
μηχανολογία. Ήδη από την Ύστερη Αρχαιότητα είναι γνωστό ότι λειτουργούσαν ειδικές σχολές
τόσο στην Κωνσταντινούπολη όσο και στις μεγάλες πόλεις της επαρχίας. Εκεί, όσοι ήθελαν να
γίνουν αρχιτέκτονες μελετούσαν τα έργα του Ευκλείδη, του Βιτρούβιου και του Πάππου από την
Αλεξάνδρεια και εμβάθυναν στην αριθμητική και τη γεωμετρία, αλλά και στα πρακτικά μαθηματικά
και τις άμεσες εφαρμογές τους.
Ιδιαίτερη εξέλιξη στα βυζαντινά χρόνια γνώρισε η μουσική, η οποία έχει πάρει στοιχεία τόσο από
την αρχαία Ελληνική και τη Ρωμαϊκή μουσική, όσο και από την ψαλτική των Εβραίων. Αρχικά
κωδικοποιήθηκε με ένα περιορισμένων εκφραστικών δυνατοτήτων σύστημα, το οποίο αργότερα
εξελίχθηκε στην Αλεξάνδρεια, την Αντιόχεια και την Έφεσο. Τα πρώτα σύμβολα που δηλώνουν
μελωδικές εναλλαγές (νεύματα), εμφανίζονται από τον 9ο αιώνα. Έτσι, οι γνώσεις μας για τη
μουσική των προηγούμενων περιόδων προέρχονται κυρίως από τυπικά μοναστηριών και
πατερικά κείμενα. Σύμφωνα με τα κείμενα αυτά, τα πρώτα μέλη μάλλον ήταν συλλαβικά (μία νότα
αντιστοιχεί σε μία συλλαβή). Στα τέλη του 9ου αιώνα η Βυζαντινή μουσική ενορχηστρώνεται και
αποκτά ένα νέο μελισματικό (μία συλλαβή του κειμένου εκτείνεται σε μεγαλύτερες ομάδες
φθόγγων) και καλοφωνικό ύφος, ενώ παύει να είναι μονοφωνική. Τη μουσική παραγωγή του
Βυζαντίου διασώζουν μουσικά χειρόγραφα με συλλογές εκκλησιαστικών ύμνων και λειτουργικών
μελωδιών, με τα πολυχρόνια, τα ποιήματα προς τιμήν του αυτοκράτορα, Επίσης, σώζονται
πραγματείες σχετικά με τη θεωρία και τη σημειογραφία της μουσικής, περιγραφές εκκλησιαστικών
τελετών και κοσμικών εορτών, όπου τραγουδιούνταν ύμνοι και ψαλμοί, ενώ παιζόταν και ενόργανη
μουσική.
Γλωσσάρι (2)
γραμματεία: το σύνολο των γραπτών μνημείων που αποτελούν εκδηλώσεις ανώτερης
πνευματικής δημιουργίας.
Τυπικό (εκκλησιαστικό): εκκλησιαστικό Βιβλίο λειτουργικού περιεχομένου που περιλαμβάνει το
2 από 4

65. Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου
σύνολο των οδηγιών και διατάξεων σχετικά με τον χρόνο και τον τρόπο σύμφωνα με τον οποίο θα
πρέπει να τελούνται οι ακολουθίες της Εκκλησίας.
Πληροφοριακά Κείμενα (2)
Μέγας Βασίλειος: Ο Μέγας Βασίλειος ή Άγιος Βασίλειος, όπως είναι γνωστός, υπήρξε Πατέρας της
Εκκλησίας, επίσκοπος Καισαρείας, κορυφαίος θεολόγος του 4ου αιώνα και ένας από τους τρεις
Ιεράρχες που θεωρούνται προστάτες της παιδείας.
Η πόλη : Η Κωνσταντινούπολη, η πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, χτίστηκε στη θέση
της αρχαίας ελληνικής αποικίας: Βυζάντιο, στην τριγωνική χερσόνησο που σχηματίζεται μεταξύ
του Κεράτιου κόλπου, του Βοσπόρου και της θάλασσας του Μαρμαρά σε μια εξαιρετική θέση που
ήλεγχε εμπορικά τον δρόμο Αιγαίου-Ευξείνου Πόντου. Την ίδρυσε ο Μέγας Κωνσταντίνος το 330
μ.Χ. με σκοπό να δημιουργήσει μια πόλη ισάξια της Ρώμης σε λαμπρότητα, πλούτο και δύναμη. Η
πόλη αναπτύχθηκε πολύ γρήγορα· αυτό προκάλεσε προβλήματα χώρου και υποδομών, οπότε ο
Θεοδόσιος ο Α’ επέκτεινε την πόλη προς Δυσμάς, φτιάχνοντας καινούργια ισχυρά τείχη, τα οποία
οχύρωσαν την πόλη μέχρι το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η Κωνσταντινούπολη
διαμορφώθηκε πολεοδομικά παρόμοια με τη Ρώμη. Ένας κεντρικός δρόμος, η Μέση οδός,
συνέδεε το παλάτι με τη Χρυσή πύλη. Πάνω σε αυτόν τον δρόμο φτιάχτηκε ο Φόρος, μια κυκλική
πλατεία με ένα άγαλμα του Κωνσταντίνου τοποθετημένο πάνω σε ένα κίονα. Στην πλατεία αυτή
χωροθετήθηκαν και άλλα δημόσια κτίρια. Αργότερα ο Θεοδόσιος ο Α’ και ο Αρκάδιος
δημιούργησαν κι άλλους Φόρους με τα δικά τους αγάλματα. Τον 6ο αιώνα ο Ιουστινιανός, μετά τη
στάση του Νίκα, κόσμησε την Κωνσταντινούπολη με λαμπρά οικοδομήματα, ανάκτορα, λουτρά και
δημόσια κτίρια.. Τότε κτίστηκε και ο ναός της Αγίας Σοφίας που αποτέλεσε σε όλη τη διάρκεια της
Βυζαντινής Αυτοκρατορίας την έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Κατά τον 7ο και 8ο αιώνα η
Κωνσταντινούπολη αντιμετώπισε μεγάλα προβλήματα που την αποσυντόνισαν: επιθέσεις από
τους Αβάρους (πολιορκία το 674) και τους Άραβες (επιθέσεις το 674 και το 717-718), φυσικές
καταστροφές (μεγάλος καταστροφικός σεισμός το 740), και επιδημίες (πανώλη το 747). Μικρή
οικοδομική δραστηριότητα αναπτύσσεται κατά τον 8ο και 9ο αιώνα, που περιλαμβάνει κυρίως
ενίσχυση της οχύρωσης της πόλης. Mε την ανάκαμψη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, 9ο-11ο
αιώνα, η Κωνσταντινούπολη κατέστη η πολυπληθέστερη πόλη του τότε χριστιανικού κόσμου, στην
πλειοψηφία της Ελληνόφωνη, σε συνύπαρξη με πολλές άλλες εθνότητες, όπως: Εβραίους,
Αρμένιους, Ρώσους, Ιταλούς έμπορους, Άραβες, καθώς και μισθοφόρους από τη δυτική Ευρώπη
και τη Σκανδιναβία. Αυτήν την περίοδο χτίζονται πολλά δημόσια κτίρια, ιδιωτικά και εκκλησιαστικά,
με έμφαση σε συστάσεις ιδρυμάτων κοινωφελούς σκοπού, όπως νοσοκομεία, γηροκομεία,
ορφανοτροφεία και σχολεία. Μεγάλη ακμή γνωρίζει η ανώτερη εκπαίδευση, χάρη στη μέριμνα του
κράτους αφενός, αλλά και την εμφάνιση σημαντικών λογίων αφετέρου. Η αναγέννηση αυτή
συνεχίστηκε μέχρι τα μέσου του 11ου αιώνα, όταν άρχισαν τα οικονομικά προβλήματα λόγω κακής
διαχείρισης, αλλά και λόγω δυσμενών εκβάσεων εξωτερικών επιχειρήσεων της αυτοκρατορίας. Η
πρώτη διέλευση των Σταυροφόρων από την Κωνσταντινούπολη ήταν τελείως ανώδυνη, όμως στη
Δ’ σταυροφορία, το 1204, οι Φράγκοι την κατέλαβαν και τη λεηλάτησαν, ενώ σφαγίασαν,
αιχμαλώτισαν και εκδίωξαν τους κατοίκους της. Την ανακατέλαβε το 1261 ο Μιχαήλ Η’
3 από 4

66. Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου
Παλαιολόγος, ο οποίος ανοικοδόμησε τα περισσότερα μνημεία και τα τείχη, χωρίς όμως να
καταφέρει να δώσει ξανά στην πόλη τη λάμψη και την αίγλη του παρελθόντος Αποδυναμωμένη η
αυτοκρατορία δεν μπόρεσε να αναχαιτίσει την ορμή των Οθωμανών, με αποτέλεσμα να πέσει η
Κωνσταντινούπολή στα χέρια τους το 1453. Με την Άλωση επήλθε οριστικά η κατάλυση της
αυτοκρατορίας. Η πνευματική όμως παράδοση του Βυζαντίου παρέμεινε ακόμη αξιοσημείωτη,
καθώς πολλοί λόγιοι εγκαταστάθηκαν στις κτήσεις των Βενετών στην Κρήτη και την Πελοπόννησο,
αλλά και στα ίδια τα κράτη της Ευρώπης και μεταλαμπάδευσαν την Ελληνική παιδεία στη Δύση.
Βιβλιογραφία (1)
4 από 4

67. Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ
Η εκπαίδευση στο Βυζάντιο
Τα σχολικά χρόνια των Βυζαντινών
Στο Βυζάντιο, έδιναν μεγάλη σημασία στην μόρφωση. Την απαιδευσία την
θεωρούσαν έγκλημα και επίσης κορόιδευαν τους αμαθείς. Οι περισσότερες
πληροφορίες που έχουμε για την παιδεία, μας μιλούν μόνο για τις ανώτερες
σπουδές στο Βυζάντιο, που είναι συνδεδεμένες με τη ζωή και το έργο
μεγάλων μορφών της εκκλησίας. Για την βασική παιδεία οι γνώσεις μας
είναι λίγες. Σχολεία πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης λειτουργούσαν όχι μόνο
στην πρωτεύουσα, αλλά και στις επαρχίες. Ο αριθμός των σχολείων καθώς
και το ποσοστό συμμετοχής των παιδιών στην βασική εκπαίδευση, ποικίλλει
κατά γεωγραφικές περιοχές και χρονικές περιόδους και βεβαίως έχει μεγάλη
σχέση με το μεγάλο ποσοστό αναλφάβητων στο βυζάντιο. Τα παιδιά,
ξεκινούσαν το σχολείο περίπου στην ηλικία των 6 ετών και διδάσκονταν
γραμματική, δηλαδή γραφή και ανάγνωση. Αργότερα σύνταξη και εισαγωγή
στους κλασικούς συγγραφείς. Στους χρόνους της εφηβείας τη ρητορική,
δηλαδή προφορά, απαγγελία και μελέτη των κλασικών και τέλος φιλοσοφία,
επιστήμες και τις τέσσερις τέχνες: αριθμητική, γεωμετρία, μουσική,
αστρονομία.

68. Η κοσμική και θρησκευτική εκπαίδευση
Στα Βυζαντινά χρόνια είχαν δημιουργηθεί δύο ειδών τρόποι εκπαίδευσης: η
κοσμική και η θρησκευτική παιδεία. Η θρησκεία αποτελούσε την πηγή και
είχε τον έλεγχο της ζωής στο Βυζάντιο, παρ’ όλ’ αυτά η κοσμική παιδεία
μπόρεσε να επιζήσει, ακόμη και το 10ο
αιώνα, όταν ο μοναστικός βίος ήταν
στη μεγαλύτερη ακμή του και ο μισός πληθυσμός είχε απαρνηθεί την
κοσμική ζωή. Η κοσμική παιδεία συνεχιζόταν, μολονότι η εκκλησία την
αποδοκίμαζε. Έτσι ο έλεγχος της εκκλησίας εμπόδισε την ανάπτυξη των
γραμμάτων και της μόρφωσης. Αν και προσπάθησε η εκκλησία στην αρχή
να κρατήσει εντελώς χωριστές τις δύο πνευματικές κατευθύνσεις, οι
κοσμικές σπουδές έριξαν βαθιές ρίζες μέσα στο χριστιανικό δόγμα. Ο Άγιος
Βασίλειος ευνοούσε την ιδέα να γίνονται δεκτά στα εκκλησιαστικά σχολεία
όλα τα παιδιά, άσχετα με το αν είχαν πρόθεση να ακολουθήσουν τη ζωή
του κληρικού. Αυτό όμως, στην σύνοδο του 451 απαγορεύτηκε, κάτι που
φαίνεται να μην είχε τηρηθεί τόσο αυστηρά. Σε όλα τα χρόνια του
Βυζαντίου, μοναχοί και ιερείς δίδασκαν τα παιδία, κυρίως, τα ιερά κείμενα.
Είχαν επίσης την ελευθερία να δέρνουν τους απρόθυμους και άτακτους
μαθητές.
Αυτοκράτορες και τα έργα τους
Οι αυτοκράτορες ίδρυσαν ένα σημαντικό αριθμό σχολείων για τα ορφανά.
Ακολουθούσαν κι αυτά το ίδιο πρόγραμμα μαθημάτων που ίσχυε για τα

69. άλλα σχολεία πρωτοβάθμιας παιδείας στις επαρχίες, αλλά τα παιδιά της
μεσαίας και ανωτέρας κοινωνικής τάξεως μορφώνονται από ιδιωτικούς
παιδαγωγούς, που προτιμούσαν τις δοκιμασμένες ελληνορωμαϊκές
μεθόδους. Τον 6ο
αιώνα η εκπαίδευση είχε διαδοθεί τόσο, ώστε να
προσελκύσει σεβαστό ποσοστό απ’ το σύνολο των παιδιών των
ελεύθερων πολιτών και το ποσοστό αυτό εξακολούθησε να μεγαλώνει
σταθερά στους μεταγενέστερους χρόνους, αν και ήταν διαφορετικό από
επαρχία σε επαρχία. Ο Κωνσταντίνος ίδρυσε μια σχολή στη Στοά, στην
οποία διδάσκουν πάρα πολλοί ειδωλολάτρες καθηγητές και ο Κωνστάντιος
τη μετέφερε στο Καπιτώλιο. Η αναβάθμιση της «ακαδημίας» σε πραγματικό
πανεπιστήμιο, με 31 έδρες γραμματικής, ρητορικής, φιλοσοφίας και
νομικής, είναι έργο του Θεοδοσίου Β΄. Επίσης ο Θεοδόσιος διόρισε στη
δέκα Έλληνες και δέκα Λατίνους δασκάλους. Άλλα πανεπιστήμια υπήρχαν
στην Αντιόχεια της Αλεξάνδρειας, όπου διδάσκεται η νομική και η ιατρική,
στην Βηρυτό, διάσημη για τη νομική της σχολή της οποίας οι καθηγητές
είχαν τον τίτλο του «οικουμενικού διδασκάλου» και στην Αθήνα, με τέσσερις
έδρες φιλοσοφίας. Ο Ιουστινιανός, με διάταγμά του το 529 έκλεισε τη
φιλοσοφική ειδωλολατρική σχολή στην Αθήνα, γιατί κατά τις βλέψεις του
έπρεπε στα πανεπιστήμια να διδάσκουν Χριστιανοί καθηγητές. Στα χρόνια
του Ιουστινιανού, η φοίτηση αυξάνεται στα 5 έτη και η σχολή αποκτά τέτοιο
κύρος, ώστε να συναγωνίζεται την περίφημη σχολή της Βηρυτού. Μετά
μάλιστα τον καταστροφικό σεισμό της Βηρυτού (551) και τη λεηλασία της
Ρώμης (546-554) η Κωνσταντινούπολη είναι το μοναδικό κέντρο
επιστημών, το οποίο με την πάροδο του χρόνου γίνεται όλο και
σημαντικότερο. Ο Ηράκλειος ίδρυσε μια σχολή στην εκκλησία
Χαλκοπρατειών που την επόπτευε ο πατριάρχης και ονομάζεται
«Πανδιδακτόριον». Η περίοδος δε, της εικονομαχίας και συγκεκριμένα η
βασιλεία του Λέοντα του 3ου
του Ισαύρου βαρύνεται από την θανάτωση των
καθηγητών κατά τον εμπρησμό του Πανεπιστήμιου και της βιβλιοθήκης,
επειδή εκείνοι δεν συμφωνούσαν με τις απόψεις του αυτοκράτορα.
Η Μαγναύρα και ο ρόλος των καθηγητών
Ο Καίσαρ Βάρδας, θείος του Μιχαήλ Γ΄, ίδρυσε ένα κρατικό Πανεπιστήμιο
στη Μαγναύρα (856) όπου εκεί διδάσκει ο Λέοντας ο Φιλόσοφος. Ο
αυτοκράτωρ Λέων ΣΤ΄ φροντίζει για την οργάνωση της νομικής. Κατά το
10ο
και 11ο
αιώνα η παιδεία εξαπλώνεται και στα χρόνια του Κωνσταντίνου
Ζ΄ η αυλή έμοιαζε με ακαδημία που όλοι μελετούσαν ιστορία. Ο
Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος και ο Ιωάννης Τσιμισκής αναφέρονται
ως προστάτες της δημόσιας εκπαίδευσης. Γι’ αυτή την περίοδο ίσχυε η εξής
ιεραρχική κατάταξη των διδασκόντων: οι «καθηγητές» που κατείχαν τους
«διδασκαλικούς θρόνους» και φορούσαν επίσημα ενδύματα, οι επίκουροι
καθηγητές και οι μετέχοντες-βοηθοί, δηλαδή «οι εν τη συνεδρία του
διδασκάλου» τίτλος που μπορούσε να αποδοθεί και σε έναν καλό

70. σπουδαστή. Ο πρύτανης του Πανεπιστημίου ήταν πάντα καθηγητής
φιλοσοφίας. Ωστόσο το πανεπιστήμιο έκλεισε, μάλλον με επιθυμία του
αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄. Στη συνέχεια ο αυτοκράτορας Ρωμανός Γ΄ δεν
προσπάθησε να κάνει κάτι για την εκπαίδευση. Τον 11ο
αιώνα, επί Αλεξίου
Κομνηνού (1081-1118), τα σχολεία ήταν ανοιχτά και προσιτά για όλα τα
παιδιά, ανεξάρτητα από εθνικότητα και κοινωνική τάξη των γονέων τους.
Όλα τα παιδιά έπαιρναν τα πρώτα μαθήματα στο σπίτι τους από την μάνα
τους, ιδιαίτερα όταν αυτή είχε και κάποια μόρφωση.
Η εκπαίδευση για τις γυναίκες
Η μόρφωση στο Βυζάντιο ήταν που το επιθυμούσαν όλοι. Όμως γενικός
κανόνας ήταν ότι οι γυναίκες δεν είχαν την εκπαίδευση που είχαν οι άντρες.
Παρακολουθούσαν μαζί με τους αδελφούς τους, μόνο όσα μαθήματα
διδάσκονταν στο σπίτι τους. Οπωσδήποτε δεν μπορούσαν να πάνε στο
Πανεπιστήμιο, κι αν επιθυμούσαν ν’ αποκτήσουν πανεπιστημιακή
μόρφωση, έπρεπε να προσλάβουν ιδιωτικό δάσκαλο. Παρ’ όλες όμως τις
δυσκολίες, συναντούμε αρκετές γυναίκες στη Βυζαντινή Ιστορία με πλατιά
μόρφωση. Οι κόρες του Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου ήταν
φημισμένες για την μόρφωσή τους, όπως και η Ειρήνη, η κόρη του μεγάλου
λογοθέτη Θεόδωρου Μετοχίτη και η πολύ προικισμένη Άννα Κομνηνή. Η
Άννα Κομνηνή, κόρη του Αλεξίου, εξορίσθηκε απ’ τον αδελφό της σ’ ένα
μοναστήρι.
εκεί αφιέρωσε τον καιρό της για να γράψει την ιστορία του
πατέρα της. Το έργο της πραγματικά είναι μία απ’ τις μεγάλες βιογραφίες
του κόσμου. Πολλές επίσης είχαν σπουδάσει ιατρική και εργάστηκαν στα
γυναικεία τμήματα των νοσοκομείων, όπου είχαν ίση θέση δίπλα στους
άνδρες συναδέλφους τους, ενώ έχουν σωθεί και επιστολές γυναικών που
αλληλογραφούσαν με μεγάλους επιστολογράφους.
Η γλώσσα των Βυζαντινών

71. Τα παιδιά διδάσκονταν τέλεια την ελληνική γλώσσα. Διάβαζαν και
εκτιμούσαν πολύ τους Έλληνες ποιητές, τους πεζογράφους, τους
συγγραφείς. Η μελέτη των Λατινικών άρχισε να σβήνει. Τον 8ο
αιώνα η
γλώσσα των ρωμαίων ήταν τα Ελληνικά. Όπως και στην σημερινή Ελλάδα,
έτσι και στο Βυζάντιο χρησιμοποιούνταν τρείς γλωσσικές μορφές από τον
8ο
αιώνα περίπου:
 Λαϊκή γλώσσα, χρησιμοποιούσαν οι αγράμματοι
 Αττική διάλεκτο, χρησιμοποιούσαν οι μορφωμένοι όταν έγραφαν
 Μια παραλλαγή της Αττικής διαλέκτου χρησιμοποιούσαν οι
μορφωμένοι όταν μιλούσαν.
Η τελευταία πλησίαζε πιο πολύ την αρχαία γλώσσα, παρά την λαϊκή και την
χρησιμοποιούσαν περισσότερο σε λόγους. Έτσι το χάσμα ανάμεσα στην
προφορική γλώσσα και στην γραπτή μεγάλωνε. Στην Κωνσταντινούπολη,
που και που βρίσκονταν κάποιος να μιλάει λατινικά. Αργότερα, κατά τον
10ο
αιώνα έχουμε μία αναγέννηση των λατινικών σπουδών, ενώ τον 11ο
δεν
ήταν λίγοι αυτοί που γνώριζαν λατινικά στην Πόλη. Υπήρχαν αρκετοί λόγιοι
που ήξεραν εβραϊκά. Επίσης πολλοί μιλούσαν αραβικά καθώς και Αρμένιοι
που δεν ξέχασαν την γλώσσα τους.
Τα βιβλία
Τα πρώτα βιβλία που κυκλοφόρησαν στο Βυζάντιο ήταν γραμμένα σε
πάπυρο κι είχαν κυλινδρική μορφή. Αυτή η μορφή διατηρήθηκε για επίσημα
κείμενα κι αυτοκρατορικά διπλώματα, ακόμη και ύστερα από την εποχή που
οι Άραβες κατέκτησαν την Αίγυπτο. Η συνήθεια γενικεύτηκε στη Μεσαιωνική
Ευρώπη και επιζεί ως τις μέρες μας για ορισμένα εθιμοτυπικά έγγραφα. Τα
τεμάχια παπύρων που χρησιμοποιούνταν για επίσημα έγγραφα, έφεραν
πάντα την αυτοκρατορική σφραγίδα. Από τον 4ο
αιώνα, άρχισαν να
προτιμούν την περγαμηνή αντί για τον πάπυρο. Η αλλαγή στην προτίμηση
του υλικού επιταχύνθηκε, όταν έγινε δύσκολη η προμήθεια παπύρων
ύστερα απ’ τη μουσουλμανική επέκταση στην Αίγυπτο. Ο περίφημος
Σιναϊτικός Κώδιξ, που βρίσκεται σήμερα στο Βρετανικό μουσείο, είναι ένα
από τα πρώτα δήγματα βιβλίου γραμμένου σε περγαμηνή. Χαρτί από
βαμβάκι ή λυχνάρι έγινε γνωστό στο Βυζάντιο απ’ την Κίνα τον 11ο
αιώνα,
αλλά ήταν σπάνιο είδος μέχρι τον 13ο
αιώνα, οπότε οι Βυζαντινοί μπόρεσαν
να παράγουν οι ίδιοι όσο χρειάζονταν για λογαριασμό του, χωρίς πλέον να
το εισάγουν από την Κίνα. Τα πρώτα βιβλία, λέγονταν κώδικες κι
αποτελούνταν από μερικά διπλωμένα φύλλα. Όταν ο αριθμός των
διπλωμένων φύλλων ήταν 3 ή 6, τότε λέγονταν τετράδια. Στην αρχή δεν
μπορούσαν να συρράψουν περισσότερα από 45 τετράδια (τρίφυλλα ή
εξάφυλλα), αλλά με τον καιρό τα βιβλία γίνονταν όλο και μεγαλύτερα σε

72. όγκο. Τα βιβλία που γίνονταν με τον τρόπο αυτό είχαν ποικίλες διαστάσεις.
Για τα πιο πολλά βιβλία χρησιμοποιούσαν σαν εξώφυλλο πλάκες ξύλινες,
συνήθως δρύινες.
ΣΙΝΑΪΤΙΚΟΣ ΚΩΔΙΞ
Μυριόβιβλος και το τρίτο Πανεπιστήμιο της Πόλης
Ο Φώτιος επίσης ανέλαβε να συγγράψει το μεγάλο έργο που είναι γνωστό
με το όνομα Μυριόβιβλος. Αν και τα λήμματα δεν ήταν ταξινομημένα με
αλφαβητική σειρά, όπως σε μία σημερινή εγκυκλοπαίδεια, όμως περιείχε
όλες τις βασικές πληροφορίες, τις σχετικές με γραμματική, ιστορία και
λογοτεχνία, που μπορούσαν να βρεθούν σε όσα βιβλία είχαν γραφτεί απ’
τους αρχαίους χρόνους μέχρι την εποχή του Φωτίου. Το 1045 ιδρύθηκε ένα
τρίτο Πανεπιστήμιο στην Κωνσταντινούπολη (1ο
: Του Κωνσταντίνου και 2ο
:
Της Μαγναύρας) με αποκλειστικό προορισμό να προετοιμάζει στελέχη
ικανά για τις δημόσιες υπηρεσίες και νομικούς. Λίγα χρόνια μετά ο
Κωνσταντίνος ο Θ΄ ο Μονομάχος πλούτισε το πανεπιστημιακό πρόγραμμα
ιδρύοντας και μία έδρα φιλοσοφίας. Η ίδρυση του Πανεπιστημίου από τον
Μονομάχο έχει στόχο στην αναδιοργάνωση της νομικής επιστήμης. Το
ονομαζόμενο «διδασκαλείον των νόμων» εγκαθίσταται στο μοναστήρι του
Αγίου Γεωργίου των Μαγγάνων. Η φοίτηση είναι δωρεάν και αποσκοπεί στο
να ετοιμάζει ικανούς νομικούς, οι οποίοι σημειωτέον δεν μπορούν να
ασκήσουν το επάγγελμα του δικηγόρου εάν δεν έχουν τίτλο σπουδών. Λίγα
χρόνια μετά ο Κωνσταντίνος Θ΄ προσθέτει στο Πανεπιστήμιο μια ανάλογη
σε σοβαρότητα και κύρος σχολή Φιλοσοφίας. Στη σχολή που ο Ψελλός
ονομάζει «το Γυμνάσιον» διδάσκονταν η γραμματική, η ρητορική, η
φιλοσοφία και διαλεκτική, αλλά και η αριθμητική, η γεωμετρία και η μουσική.

73. Η λεηλασία του 1204
Το εκπαιδευτικό σύστημα αναστατώνεται από τη λεηλασία του 1204, οι
σχολές έκλεισαν και οι λόγιοι σκορπίστηκαν. Εκείνη την εποχή μόνο στη
Νίκαια, όπου έχει μεταφερθεί η πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας και μαζί και
το Πανεπιστήμιο, η παιδεία έφτασε σ’ ένα υψηλό επίπεδο. Η αυτοκράτειρα
Ειρήνη προστάτεψε ιδιαίτερα "τα γράμματα". Στις μέρες των Παλαιολόγων
οι συγγραφείς, καθηγητές και μορφωμένοι γιατροί έστρεφαν τα βλέμματά
τους με μεγαλύτερο πάθος στις δόξες του παρελθόντος. Παρ’ όλ’ αυτά
εξακολουθούσαν να έρχονται στην Κωνσταντινούπολη για να μορφωθούν
άνθρωποι από όλη την αυτοκρατορία και όχι μόνο. Πιθανόν όμως να
σπούδαζαν σε σχολές μεγάλων διδασκάλων. Ο ίδιος ο Ιωάννης Βατατζής
ιδρύει σχολή φιλοσοφίας στην οποία από το 1238 μέχρι το 1248 διδάσκει ο
Νικηφόρος Βλεμμύδης και μαθητεύουν ξεχωριστές προσωπικότητες όπως
ο Γεώργιος Παχυμέρης, ο μελλοντικός αυτοκράτορας Θεόδωρος Β΄ ο
Λάσκαρης και ο Γεώργιος Ακροπολίτης. Οι αντίξοες συνθήκες κάτω από τις
οποίες λειτουργεί το πανεπιστήμιο αντισταθμίζονται από την
προσωπικότητα του Νικηφόρου Βλεμμύδη. Γι’ αυτό όταν ο τελευταίος
εγκαταλείπει την Νίκαια για να ιδρύσει ένα μοναστήρι στην Έφεσο, όπου και
θα διδάξει, το Πανεπιστήμιο συρρικνώνεται. Όταν ο πρώην μαθητής του
ιδρύματος, Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρης, γίνεται αυτοκράτορας, προσπαθεί να
ενισχύσει την δημόσια παιδεία, αλλά χωρίς την προσωπικότητα του
δασκάλου οι προσπάθειες είναι μάταιες.
Οι επιστήμες
Οι Βυζαντινοί ενδιαφέρονται για την ιστορία, τους άρεσε να διαβάζουν για
τις παλιές δόξες της αυτοκρατορίας, για τον Τρωικό πόλεμο, για τους
αυτοκράτορες και τους Αγίους του παλιού καιρού. Η φιλοσοφία ήταν επίσης

74. πολύ αγαπητή στους Βυζαντινούς διάβαζαν τον Αριστοτέλη και τον
Πλάτωνα. Γνωστός Βυζαντινός φιλόσοφος ήταν ο Γεώργιος Γεμιστός. Η
θεολογία ήταν μία επιστήμη που την επόπτευε η εκκλησία. Μεγάλος
θεολόγος ήταν ο Ιωάννης Δαμασκηνός, ο Φώτιος και ο Μάρκος της
Εφέσου. Οι γνώσεις των Βυζαντινών στα μαθηματικά δεν ξεπερνούσαν τις
γνώσεις των αρχαίων Ελλήνων. Ούτε και στην αστρονομία κατάφεραν να
φτάσουν τους αρχαίους Έλληνες. Οι γεωγραφικές γνώσεις όμως ήταν
σχετικά καλές. Στη χημεία η μεγάλη συμβολή των Βυζαντινών ήταν το υγρό
πυρ. Έδινε τη δυνατότητα να κερδίζουν στις μάχες οι Βυζαντινοί. Η ιατρική
ήταν μια επιστήμη που ενδιέφερε πολύ τους Βυζαντινούς. Η ιατρική
εκπαίδευση δεν περιοριζόταν στους μελλοντικούς γιατρούς με αποτέλεσμα
ερασιτέχνες όπως ο Ψελλός να είναι απολύτως βέβαιοι ότι γνωρίζουν
πολλά για την ιατρική. Ότι καλύτερο έχει να επιδείξει η βυζαντινή ιατρική
είναι η οργάνωση των νοσοκομείων με ιατρούς και βοηθούς ιατρών.
Η Πατριαρχική Σχολή
Σύμφωνα με τις αποφάσεις των Συνόδων, κάθε Μητρόπολη θα έπρεπε να
έχει και μία επισκοπική Σχολή για την εκπαίδευση των κληρικών.
Δημιουργήθηκε έτσι η σχολή της Κωνσταντινούπολης που εξελίχθηκε στην
γνωστή Πατριαρχική Σχολή, η οποία συναγωνιζόταν σε κύρος το
Πανεπιστήμιο. Εκτός όμως από το καθαρά θεολογικά μαθήματα, η
εκπαίδευση στην Πατριαρχική σχολή περιελάμβανε και όσα μαθήματα
διδάσκονταν στο Πανεπιστήμιο. Μερικοί μάλιστα από τους καθηγητές της
Θεολογίας τον 12ο
αιώνα ήταν και ουμανιστές, όπως ο Μιχαήλ Ιταλικός.
Κατά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους, η
Πατριαρχική Σχολή ακολούθησε την τύχη του Πανεπιστημίου, αλλά μετά το
1266 ξαναλειτούργησε στην πρωτεύουσα. Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε
λεπτομέρειες για τη φύση της διδασκαλίας τα χρόνια των Παλαιολόγων. Το
πιθανότερο όμως είναι ότι ακολούθησε το γενικό πνεύμα της αναγέννησης.
Είναι σημαντικό να μιλήσουμε για μια αρκετά περίεργη Σχολή για την
εποχή, που λειτούργησε στις αρχές του 13ου
αιώνα στην εκκλησία των
Αγίων Αποστόλων. Το χαρακτηριστικό της είναι ότι δεν είχε ούτε καθηγητές
ούτε κανονικά μαθήματα. Σύμφωνα με τις περιγραφές του Νικολάου
Μεσαρίτη, στο χώρο της εκκλησίας συγκεντρώνονταν νέοι και γέροι και
συζητούσαν ανταλλάσοντας απόψεις γύρω από τις επιστήμες.

75. Σχολεία μοναστηριών
Σε κάθε μοναστήρι λειτούργησε, έστω και υποτυπωδώς, ένα σχολείο για
να εκπαιδεύονται οι μελλοντικοί μοναχοί, τα παιδιά δηλαδή, που πολλές
φορές από πολύ μικρή ηλικία παραδίδονταν στα μοναστήρια από τους
γονείς τους για να γίνουν μοναχοί. Αυτά τα σχολεία μετά τη σύνοδο της
Χαλκηδόνας (451), δεν δέχονταν λαϊκούς, παρόλο που αυτό είχε επιτραπεί
στο παρελθόν από το Μ. Βασίλειο. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι αναλφάβητοι
μάθαιναν τους Ψαλμούς απ’ έξω. Τα μοναστικά σχολεία ως αρχική
σύλληψη, ως πνεύμα αλλά και ως λειτουργική δομή δεν έχουν καμία σχέση
με το Πανεπιστήμιο αλλά και την ίδια την Πατριαρχική Σχολή. Είναι
αποτέλεσμα του πνεύματος του μοναχισμού στο Βυζάντιο και
δημιουργούνται για να εξυπηρετήσουν τις βασικές του ανάγκες. Μέσα από
την πλήρη περιφρόνηση για τα εγκόσμια, τις ανθρωπιστικές επιστήμες και
την προσήλωση στον μυστικισμό, η αποκλειστική μελέτη των ιερών
κειμένων θεωρείται επαρκής. Στα κείμενα της αρχαίας ελληνικής
γραμματείας δεν μπορούσαν να δουν παρά τον ειδωλολατρικό και
μυθολογικό κόσμο και να αποδώσουν δαιμονικό χαρακτήρα.

76. Βιβλιογραφία
· Βιβλία:
 Talbot-Rice, Tamara, Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Βυζαντινών,
εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 1997
 Runciman, Steven, Βυζαντινός πολιτισμός, Μετάφραση Δετζώρτη ,
Δέσποινα, εκδόσεις Γαλαξίας, Αθήνα 1969
 Internet:
 https://www.google.gr/search?q=%CE%B2%CF%85%CE%B6%CE%B1%C
E%BD%CF%84%CE%B9%CE%BF&biw=962&bih=503&source=lnms&tbm
=isch&sa=X&ei=NfS3VJaDI5KBaZiHgugN&ved=0CAYQ_AUoAQ#tbm=isch
&q=%CE%B2%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%
CE%BD%CE%B7+%CE%B5%CE%BA%CF%80%CE%B1%CE%B9%CE
%B4%CE%B5%CF%85%CF%83%CE%B7
 https://www.google.gr/search?q=%CE%B2%CF%85%CE%B6%CE%B1%C
E%BD%CF%84%CE%B9%CE%BF&biw=962&bih=503&source=lnms&tbm
=isch&sa=X&ei=NfS3VJaDI5KBaZiHgugN&ved=0CAYQ_AUoAQ#tbm=isch
&q=%CE%B2%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%
CE%BD%CE%B5%CF%82+%CF%83%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%
B5%CF%82
ΓΕΛ Αστακού
Τάξη: Β2
Μάθημα: Ιστορία
Σχ. Έτος: 2014-2015
Μαθητές: Χαντζής Γεράσιμος,
Μπενέκος Δημήτρης

77. H ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ της Μ. Μεταξά
ΙΣΤΟΡΙΑ
H εκπαίδευση στο Βυζάντιο
Οι Βάρβαροι της Δύσεως, στρέφονταν προς το Βυζάντιο,
όπως οι σύγχρονοι του Κικέρωνα
προς την Αθήνα.
Αλφρέδος Νικόλαος Ραμπώ
Ο Γάλλος ιστορικός Ραμπώ (1842-1905), που στο σύγγραμμά του
«Ελληνική Αυτοκρατορία κατά τον Ι΄ αιώνα» εξέφρασε την παραπάνω
άποψη, θεωρεί ότι καμία άλλη εκδήλωση της ζωής δεν παρέχει τόσο
«ευφρόσυνο» θέαμα όσο η παιδεία και η λογοτεχνία στο Βυζάντιο.
Συμπληρώνει δε, ότι στον περίβολο της βυζαντινής Κωνσταντινούπολης,
συγκεντρώθηκαν τόσοι λόγιοι και τόση γνώση, ώστε δεν είχε δει κατά το
Μεσαίωνα ολόκληρη η ανθρωπότητα στο σύνολό της.
Η σημασία της παιδείας για τους Βυζαντινούς
Καθώς η παιδεία και η αγωγή, διαμορφώνονται και σχηματοποιούνται μέσα
σε ένα κοινωνική και πολιτική θεώρηση, αντανακλώντας τον απόηχο των
ιδανικών και προβληματισμών μιας κοινωνίας, η Βυζαντινή κοινωνία,
ζώντας κάτω από τους κραδασμούς της μετάβασής της από τη Ρώμη στο
Βυζάντιο και από την ειδωλολατρία της αρχαιότητας στο Χριστιανισμό,
προσπάθησε να πετύχει το συγκερασμό αυτό στον τρόπο γαλούχησης των
νέων της κυττάρων. Μάλιστα, θεωρείται ότι τόσο οι βυζαντινοί
αυτοκράτορες, όσο και εν γένει η βυζαντινή διοίκηση, μη εξαιρουμένης και
της εκκλησίας, συνέβαλλαν αποφασιστικά στην ενίσχυση της εκπαίδευσης

78. και στη διάδοσή της σε κάθε κοινωνική τάξη, πράγμα που ελάχιστα
απασχόλησε άλλους ηγεμόνες της εποχής. «Συχνά ηγεμόνες και
αυτοκράτορες γελοιοποιούνταν από τους Βυζαντινούς σε λαϊκούς χώρους,
όπως αγορές, για την ελλιπή γνώση της ελληνικής ή για τα αστόχαστα λόγια
και τους άξεστους τρόπους τους»[1].
Κατά τη διάρκεια του 4ου
αιώνα καθώς ο χριστιανισμός θριάμβευε επί της
ειδωλολατρίας όπως επισημαίνει ο Cyril Mango «υπήρχε σε όλη την
αυτοκρατορία μια μορφή ελευθέριας εκπαίδευσης, που δεν είχε υποστεί
θεμελιώδεις αλλαγές από την ελληνιστική εποχή, διάστημα δηλ. περίπου 5
αιώνων».[2]
Στο Βυζάντιο όπως επισημαίνει ο Paul Lemerle[3] «δεν έπαψαν να μιλούν
ποτέ ελληνικά και τα έργα της αρχαίας Ελλάδας δεν έπαψαν ποτέ να
τροφοδοτούν τη διδασκαλία των γραμματικών και των ρητόρων. Βεβαίως,
ακόμα και σήμερα παραμένει αναπάντητο το ερώτημα κατά πόσο υπήρξε
πραγματική συνέχεια με τον ειδωλολατρικό ελληνισμό ή πρόκειται για ένα
απλό φαινόμενο επιβίωσης που η έκτασή της μειωνόταν ολοένα καθώς
πνιγόταν από τον στρατευμένο και αργότερα θριαμβευτή χριστιανισμό»;
Εκπαίδευση και βαθμίδες
Πρωτοβάθμια εκπαίδευση
Επιχειρώντας πάντως να μιλήσουμε για τη στοιχειώδη εκπαίδευση του
μικρού Βυζαντινού, θα πρέπει να πούμε ότι τα στοιχεία που διαθέτουμε αν
και δεν μας καταστούν επαρκώς ενήμερους, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν
μπορούμε να προσδιορίσουμε μία κατά το δυνατόν, ακριβή εξέταση της
εκπαιδευτικής δραστηριότητας αν όχι σε όλη την αυτοκρατορία, τουλάχιστον
στη Βασιλεύουσα.
Με τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης, όντας διαρθρωμένος ο κύριος
εκπαιδευτικός κορμός, απασχολούσε στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση
το γραμματιστή, ή διδάσκαλο ή παιδευτή ή χαμαιδιδάσκαλο, ο οποίος
χωρίς ιδιαίτερα τυπικά προσόντα κατέχοντας μια θέση εξαιρετικά
υποβαθμισμένη, αναλάμβανε το έργο της εκμάθησης της αλφαβήτου, της
ανάγνωσης, της γραφής και αριθμητικής. Σχολεία βασικής εκπαίδευσης
ήταν οι νάρθηκες ή ορισμένα δωμάτια που υπήρχαν στον περίβολο των
ναών. «Τα μοναστήρια, ενώ στην αρχή δεν δέχονταν και παιδιά λαϊκών που
απλώς ήθελαν να μάθουν γράμματα, από τον 5ο
αιώνα και μετά
αποφασίστηκε πως οι μαθητές θα ήταν μόνο καλογεροπαίδια».[4]
Ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού που δεν ήταν σε θέση να συνεχίσει στη
δευτεροβάθμια εκπαίδευση εγκατέλειπε την περαιτέρω μάθηση. Αυτός είναι
και ο λόγος που τα σχολεία της «εγκυκλείου εκπαίδευσης» όπως
ονομάζονταν ήταν μετρημένα όπως άλλωστε και οι μαθητές τους. Ακόμα και
στην πρωτεύουσα νεότεροι μελετητές έχουν υπολογίσει ότι το 10ο
αιώνα
δεν πρέπει να υπήρχαν περισσότερα από 10 τέτοια σχολεία μεταξύ των
οποίων ήταν η «Σχολή του Αγίου Παύλου» και η «Σχολή του Αγίου