1. 4. PRZESTRZEN SWIETA ZJAZD III
OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: M. Eliade, Święty obszar i sakralizacja świata 18.10.2009
w: tegoż, Mit, sacrum, historia, PIW, Warszawa 1974, ss. 61-96
I. JEDNORODNOŚĆ PRZESTRZENI A HIEROFANIA
DOŚWIADCZENIE PRZESTRZENI ŚWIĘTEJ
Przestrzeń dla człowieka religijnego nie jest jednorodna. Składa się z dwóch obszarów, przeci-
wieństw:
 sacrum - święty, mocny, ważny, jedyny rzeczywisty, realny;
 profanum - pozostałe, nieuświęcone obszary, amorficzne, pozbawione struktury i konsy-
stencji, bezkształtne.
Hierofania - objawienie się świętości, każde wtargnięcie sacrum w sferę profanum.
Religijne doświadczenie niejednorodności przestrzeni to pradoświadczenie ustanowienia świata
– rozdarcie przestrzeni dotychczas jednorodnej odsłania punkt stały wszelkiego ukierunkowania.
Sacrum przejawiając się ustanawia ontologicznie świat – świat nie może zacząć się w chaosie. Do-
piero pokonanie jednorodności, odkrycie punktu oparcia, środka, oznacza ustanowienie świata.
DOŚWIADCZENIE PRZESTRZENI ŚWIECKIEJ
Przestrzeń dla człowieka niereligijnego jest jednorodna i neutralna, względna, nie ma pęknięć.
Nie istnieje tutaj prawdziwe ukierunkowanie, ponieważ punkt stały pojawia się i znika zgodnie z
aktualnymi potrzebami. Nie ma świata, są tylko jego fragmenty.
Nie istnieje doświadczenie świeckiej w czystej postaci, zawsze zachowuje ono ślady religijnej wa-
loryzacji świata. Istnieją bowiem okolice uprzywilejowane, jakościowo różne od innych, które są
dla człowieka święte (np. pejzaż ojczysty, miejsce związane z pierwszą miłością) – jest to przykład
postawy kryptoreligijnej człowieka świeckiego.
II. TEOFANIA I ZNAKI
ŚWIĄTYNIA – PZERYWANIE CIĄGŁOŚCI PRZESTRZENNEJ
Kościół dla człowieka religijnego uczestniczy w innej przestrzeni nić ulica, przy której się wznosi.
Przerwanie ciągłości przestrzennej dokonuje się poprzez symbole przejścia takie jak:
 wrota – otwierają się ku wnętrzu kościoła, zaznaczają przerwanie ciągłości
 próg – dzieli dwie przestrzenie, jest granicą, która odróżnia obszar święty od świeckiego
oraz paradoksalnie obie te przestrzenie ze sobą łączy.
Świątynia jest czymś w rodzaju otwarcia ku górze – zapewnia łączność ze światem bogów.
1 ANTROPOLOGIA – CWICZENIA

2. 4. PRZESTRZEN SWIETA ZJAZD III
OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: M. Eliade, Święty obszar i sakralizacja świata 18.10.2009
w: tegoż, Mit, sacrum, historia, PIW, Warszawa 1974, ss. 61-96
Teofania – pojedynczy akt objawienia się Boga.
Teofania uświęca miejsce przez sam fakt, że otwiera je ku górze, to znaczy czyni zeń miejsce łącz-
ności z niebem, punkt przejścia od jednego porządku do innego.
TECHNIKI ORIENTOWANIA SIĘ, KONSTRUOWANIA OBSZARU ŚWIĘTEGO
Ludzie nie mogą sobie swobodnie wybierać miejsca świętego. Odnaleźć go mogą za pomocą zna-
ku (legenda o marabucie, który założył osadę w miejscu, w którym jego wbity w ziemię kostur
zapuścił korzenie). Znak, nosiciel treści religijnych, wprowadza element absolutny i kładzie kres
względności i nieładowi. Jest czymś, co nie przynależy do tego świata, dlatego staje się ukierun-
kowaniem działania.
Jeśli znak się nie objawia, można go sprowokować (evocatio – wywoływanie), np. przy pomocy
zwierząt – wskazują one miejsce, które nadaje się pod budowę świątyni lub wioski. Człowiek do-
maga się znaku, aby położyć kres napięciu, spowodowanemu przez względność i dezorientację
oraz aby znaleźć absolutny punkt oparcia.
III. CHAOS I KOSMOS
Społeczeństwa tradycyjne rozróżniały przestrzeń:
 kosmos, świat – ich okolica, zasiedlone terytorium, zagospodarowane, uporządkowane,
uświęcone.
 chaos, zaświat – obszar obcy, bezludny, zamieszkały przez poczwary, demony i upiory.
KOSMIZACJA PRZESTRZENI
Świat, nasz świat, to obszar, w którym nastąpiło już objawienie się sacrum i możliwy jest przeskok
od jednego do drugiego poziomu.
Obrzędy wedyjskie – obrzędy związane z obejmowaniem w posiadanie. Osiedlenie na terytorium
nieznanym staje się możliwe po wzniesieniu ołtarza ognia, poświęconego Agni. Ołtarz umożliwia
łączność z Agni. Wzniesienie ołtarza to odtworzenie, w skali mikrokosmicznej, dzieła stworzenia
(symbolika: woda, którą urabia się glinę – prawoda; glina, z której buduje się podstawę ołtarza –
ziemia; boczne ściany – powietrze). Zbudowanie ołtarza, które uprawomocnia akt objęcia w po-
siadanie, jest równoznaczne z kosmogonią – to, co ma się stać nasze, musi zostać najpierw stwo-
rzone.
Obejmowanie przestrzeni w posiadanie musi się dokonać za pośrednictwem powtórzenia pradzie-
ła, czyli przeistoczenia chaosu w kosmos (np. poprzez uprawę ugoru, zdobycie terytorium).
IV. KONSEKRACJA MIEJSCA: POWTÓRZENIE KOSMOGONII
2 ANTROPOLOGIA – CWICZENIA

3. 4. PRZESTRZEN SWIETA ZJAZD III
OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: M. Eliade, Święty obszar i sakralizacja świata 18.10.2009
w: tegoż, Mit, sacrum, historia, PIW, Warszawa 1974, ss. 61-96
Kosmizacja przestrzeni to konsekracja – organizując przestrzeń, powtarza się wzorcowe działanie
bogów.
SŁUP OBRZĘDOWY
Łączność z niebiosami umożliwia także słup obrzędowy. Achilpowie (plemię Aruntów) posiadali
święty słup – kauwa-auwa, użyty wg wierzeń do kosmizacji świata przez boską istotę. Słup
przedstawiał oś kosmiczną, przestrzeń wokół niego nadawała się do zamieszkania, przeistaczała
w świat. W czasie swych wędrówek plemię przenosiło słup, kierunek wędrówki był obierany
zgodnie z jego nachyleniem. To umożliwiało zmianę miejsca pobytu bez przestawania bycia w
swoim świecie. Święty słup nie mógł ulec złamaniu – oznaczałoby to utratę łączności z bóstwem,
życie w chaosie.
V. ŚRODEK ŚWIATA
Hierofania umożliwia łączność między trzema poziomami kosmicznymi: ziemią, niebem i regio-
nami dolnymi.
Łączność między poziomami wyrażą się niekiedy poprzez obraz wszechświatowej kolumny Axis
mundi, która zarazem łączy i podtrzymuje niebo i ziemię, a której podstawa zanurzona jest w pie-
kle. Taka kolumna musi znajdować się w samym środku świata.
System świata społeczności tradycyjnych:
 miejsce święte stanowi przerwanie jednorodności przestrzeni;
 symbolem przerwania jest otwarcie, które umożliwia przejście z jednego poziomu do dru-
giego;
 symbolem łączności z niebem są obrazki: słup, drabina, gór, drzewo, liana – nasz świat jest
miejscem świętym ponieważ jest najbliżej nieba;
 wokół osi kosmicznej rozciąga się nasz świat, oś jest środkiem, pępkiem świata.
Przykłady symboliki środka:
- święte miasta i sanktuaria znajdują się w środku świata,
- świątynie są replikami góry kosmicznej i tym samym stanowią więź między niebem a zie-
mią,
- fundamenty świątyń sięgają głęboko dolnych regionów (chaosu).
VI. NASZ ŚWIAT ZNAJDUJE SIĘ ZAWSZE W ŚRODKU
3 ANTROPOLOGIA – CWICZENIA

4. 4. PRZESTRZEN SWIETA ZJAZD III
OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: M. Eliade, Święty obszar i sakralizacja świata 18.10.2009
w: tegoż, Mit, sacrum, historia, PIW, Warszawa 1974, ss. 61-96
Palestyna (kraj), Jerozolima (miasto) i świątynia jerozolimska (świątynia) przedstawiają, każda z
osobna i wszystkie jednocześnie, obraz wszechświata i środek świata. Ta wielość środków i po-
wtarzanie się obrazu świata na coraz mniejszą skalę jest cechą charakterystyczną dla społeczeństw
tradycyjnych.
Społeczeństwa tradycyjne wierzyły, że ich domy mieszkalne znajdują się w środku świata i na
skalę mikrokosmiczną odtwarzają wszechświat. Człowiek doznawał potrzeby istnienia w świecie
pełnym i uporządkowanym, w kosmosie.
Świat bierze początek od środka, rozciąga się od punktu centralnego. Wszelka budowa czy spo-
rządzanie czegokolwiek ma za wzorzec kosmogonię.
SYMBOLIKA KOSMICZNA WIOSKI I SANKTUARIUM
Na podobieństwo wszechświata, który zaczyna się od środka i rozpościera w cztery strony, wio-
ska rozbudowuje się począwszy od skrzyżowania dróg – punktu gdzie dwie drogi przecinają się
pod kątem prostym. Kwadrat, skonstruowany na punkcie centralnym, jest imago mundi (ziemią
świętą). Podział wioski na cztery sektory odpowiada podziałowi na cztery strony świata. W środ-
ku wsi często pozostawia się puste miejsce, w którym później powstanie dom kultu lub sanktu-
arium. Na tej samej osi, na drugim krańcu, znajduje się świat umarłych.
Symbolika kosmiczna wioski powtarza się w strukturze sanktuarium. Znajduje się ono pośrodku
wsi, jego dach przedstawia nieboskłon, cztery ściany odpowiadają czterem stronom świata, pod-
łoga symbolizuje ziemię.
VII. MIASTO – KOSMOS
Osiedlenie się na jakimś terytorium jest równoznaczne z położeniem podwalin świata. Jeśli nasz
świat jest kosmosem, to każdy atak z zewnątrz grozi mu chaosem. Wrogowie atakujący naszą
przestrzeń utożsamiani są z demonem, arcydemonem, prasmokiem pokonanym na początku
przez bogów. Atak to bunt mitycznego smoka przeciwko dziełu bogów. Zwycięstwo boga nad
smokiem musi być co roku symbolicznie powtórzone.
VIII. PRZEJĄĆ STWARZANIE ŚWIATA
Istnieją dwa sposoby obrzędowego przeistaczania przestrzeni w kosmos:
 wytyczenie czterech stron świata od punktu środkowego, gdy chodzi o wioskę, lub po-
przez symboliczne zainstalowanie Axis mundi, gdy chodzi o siedzibę mieszkalną – wystę-
puje na najniższych stadiach kultury;
 powtarzanie, poprzez obrzęd budowy, wzorcowej czynności bogów – został wprowadzony
w kulturze archaicznych rolników.
4 ANTROPOLOGIA – CWICZENIA

5. 4. PRZESTRZEN SWIETA ZJAZD III
OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: M. Eliade, Święty obszar i sakralizacja świata 18.10.2009
w: tegoż, Mit, sacrum, historia, PIW, Warszawa 1974, ss. 61-96
IX. KOSMOGONIA I OFIARA ZWIĄZANA Z BUDOWANIEM
W kulturze Indii zanim murarze położą pierwszy kamień, astrolog wskazuje im punkt podwalin,
który znajduje się nad wężem podtrzymującym świat. Murarz wyciosuje kołek i wbija go w ziemię
w oznaczonym punkcie, aby unieruchomić głowę węża. Następnie kładzie kamień węgielny – w
ten sposób znajduje się on dokładnie w środku świata. Wąż symbolizuje chaos, przebicie jego gło-
wy symbolizuje akt stworzenia..
Zwycięstwo nad chaosem powtarzano przy okazji wszelkiej budowy, gdyż nowa budowla odtwa-
rzała stworzenie świata.
Mit kosmogoniczny wyjaśnia akt stworzenia jako uśmiercenie giganta, który staje się ofiarą bu-
dowlaną. Konstrukcja musi być ożywiona, a tchnięcie duszy wymaga krwawej ofiary.
X. ŚWIĄTYNIA, BAZYLIKA, KATEDRA
Funkcje kosmologicznej struktury świątyni:
 wciąż od nowa uświęca świat, gdyż przedstawia go i obejmuje;
 oczyszcza świat, bez względu na jego nieczystość;
 nie podlega ziemskiemu skalaniu w rezultacie pozostawania blisko niebios;
 jej budowa ma wzór boski.
5 ANTROPOLOGIA – CWICZENIA