1. 7. ELEMENTARNE INSTYTUCJE SPOLECZNE
OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: E. Nowicka, Swiat człowieka-swiatkultury, ZJAZD V
s. 349-380 14.11.2009
I. ELEMENTARNE INSTYTUCJE SPOŁECZNE
KONCEPCJE FORM POKREWIEŃSTWA, MAŁŻEŃSTWA I RODZINY
Koncepcje form pokrewieństwa, małżeństwa i rodziny:
 Jochann J. Bachofen, 1861 – ludzkość pierwotnie żyła w bezładzie płciowym (promisku-
ityzm), niezadowolone z tego kobiety założyły rodzinę i zmusiły mężczyzn do pełnienia
obowiązków wobec siebie i dzieci, dopiero małżeństwo usankcjonowało ojcostwo, a ma-
triarchat został zastąpiony patriarchatem;
 Henry Maine, 1861 – władza ojcowska i patriarchat były najwcześniejszym etapem rozwo-
ju rodziny;
 John F. McLennan, 1865 – małżeństwo i rodzina powstały w najwcześniejszych hordzie,
mężczyzna miał pozycję wyższą od kobiety, dlatego niemowlęta płci żeńskiej były częściej
zabijane, co doprowadziło do poliandrii (wielomęstwo), wówczas kobiety były porywane
z sąsiednich grup, czego efektem było małżeństwo poligamiczne (wielożeństwo);
 Lewis H. Morgan, 1887 – na straży organizacji rodziny i małżeństwa stał instynkt zakazu-
jący kazirodztwa.
RODZINA
Rodzina – najmniejsza jednostka organizacji społecznej.
Typologia rodziny:
 małe, pierwiastkowe – składają się z rodziców i dzieci. Rodzina mała ma większe znacze-
nie w ubogich społecznościach zbieraczy i łowców, którzy żyją w znacznym rozproszeniu,
ponieważ jest bardziej operatywna od dużej i może przejawiać wyższą ruchliwość. Rodzi-
ny te wędrują w większych grupach, ale ich przynależność do hordy jest zawsze zmienna
(np. Buszmeni);
 duże, rozgałęzione – składają się z rodziców, dzieci, dziadków, ciotek i ich mężów, wujów
i stryjów z rodzinami oraz innych krewnych. Jej znaczenie wzrasta wraz z osiadłością i do-
stępnością dóbr. Jej struktura może się zmieniać w zależności od pory roku i zasobów (np.
niektóre rodziny rozpadają się sezonowo na małe, które wędrują w poszukiwaniu środków
przetrwania).
MAŁŻEŃSTWO
Koncepcja wymiany małżeńskiej Claude’a Levi-Straussa – podstawą istnienia więzi społecznej w
zbiorowości jest wymiana kobiet, która zachodzi między dwoma grupami mężczyzn. Zawarcie
małżeństwa z kobietą, czyjąś córką lub siostrą, jest jednocześnie wejściem w związek z jej ojcem
ANTROPOLOGIA – CWICZENIA
1

2. 7. ELEMENTARNE INSTYTUCJE SPOLECZNE
OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: E. Nowicka, Swiat człowieka-swiatkultury, ZJAZD V
s. 349-380 14.11.2009
lub bratem – w ten sposób zawiązuje się stosunek powinowactwa. Małżeństwo jest więc podstawą
wszelkiej więzi społecznej.
Wybrane formy małżeństwa:
 podział ze względu na liczbę członków:
 monogamia – małżeństwo jednej kobiety i jednego mężczyzny,
 poligamia:
 poliandria – małżeństwo jednej kobiety z więcej niż jednym mężczyzną,
 poliginia – małżeństwo jednego mężczyzny z więcej niż jedną kobietą;
 podział ze względu na miejsce zamieszkania:
 patrylokalizm – małżeństwo mieszka z rodziną męża lub w jej pobliżu,
 matrylokalizm – małżeństwo mieszka z rodziną żony lub w jej pobliżu,
 bilokalizm – małżeństwo mieszka raz z rodziną męża, raz z żony,
 ambilokalizm – miejsce zamieszkania małżeństwa nie jest określone,
 neolokalizm – małżonkowie mieszkają bez rodziny;
 podział ze względu na reguły panujące w społeczności:
 egzogamia – zakaz zawierania małżeństw wewnątrz określonej grupy,
 endogamia – zakaz zawierania małżeństw z kimś spoza własnej grupy.
KAZIRODZTWO
Zakaz kazirodztwa jest jednym uniwersalnym zakazem w odniesieniu do rodziny pierwiastko-
wej, który funkcjonuje we wszystkich znanych społeczeństwach. Jest również podstawowym wy-
znacznikiem grupy, w obrębie której mogą się dobierać partnerzy. Istnieją jednak głębokie różnice
w ustaleniach, kto jest krewnym na tyle bliskim, że nie może wchodzić w związki intymne.
Teorie wyjaśniające źródła zakazu kazirodztwa mogą odwoływać się do czynników:
 biologicznych – człowiek prymitywny był przekonany o biologicznym pogarszaniu się ga-
tunku na skutek związków kazirodczych, dzisiejsza genetyka nie uznaje takiego tłumacze-
nia za zasadne (Morgan i Westermarck);
 psychologicznych – związki kazirodcze rozbijałyby zwartość rodziny, uniemożliwiając
identyfikację poszczególnych ról i utrzymywanie ich konsekwencji (Malinowski), reguły
postępowania składające się na poszczególne role społeczne nie mogą pozostawać ze sobą
w konflikcie (Radcliffe-Brown);
 społecznych – zakaz kazirodztwa umożliwia integrację większych zbiorowości, jego brak
mógłby prowadzić do zamykania się społeczności w obrębie pojedynczych rodzin, a w
konsekwencji do izolacji i autarkicznej egzystencji. Stąd bierze się zasada egzogamii (Levi-
Srauss).
ANTROPOLOGIA – CWICZENIA
2

3. 7. ELEMENTARNE INSTYTUCJE SPOLECZNE
OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: E. Nowicka, Swiat człowieka-swiatkultury, ZJAZD V
s. 349-380 14.11.2009
Kazirodztwo w kulturach pierwotnych jest surowo karane (np. u plemion australijskich – śmiercią,
u Indian z Wielkich Równin uważa się, że takiego czynu może dokonać tylko umysłowo chory, u
krajowców z Bali – chłosta i konfiskata ziemi, u Aszanti panuje przekonanie, że przestałyby istnieć
klany).
W niektórych kulturach, szczególnie matrylinearnych (np. Triobriandczyków) surowiej postrzega
się związek między siostrą i bratem ponieważ oni są tam najbliżej spokrewnieni.
EGZOGAMIA I ENDOGAMIA
Rodzina duża jest jednostką, która wyznacza egzogamiczną strukturę społeczną. Siostrę czy brata
klanowego, czyli osobę odmiennej płci należącą do jednego klanu, tratuje się tam tak jak rodzoną
siostrę czy brata. Dlatego panuje zasada egzogamii – współmałżonka należy szukać poza grupą.
Oprócz zakazów istnieją też nakazy i zalecenia – odnoszą się one do małżeństw preferencyjnych.
Typy małżeństw preferencyjnych:
 małżeństwo kuzynów:
 przeciwległych, czyli dzieci brata i siostry (np. Australia, Melanezja) – w społeczeń-
stwach matrylinearnych brat matki (czyli wuj) i cała jej linia nie są uważani za
krewnych, wuj jest dla młodego chłopca starszym kolegą, dlatego może mu dać za
żonę swoją córkę,
 równoległych, czyli dzieci sióstr lub braci (np. Semici, Arabowie);
 lewirat:
 w małżeństwie monogamicznym – poślubienie przez wdowę brata jej zmarłego
męża,
 w małżeństwie poliandrycznym – jedna kobieta jest żoną dwóch braci;
 sororat:
 w małżeństwie monogamicznym – poślubienie siostry zmarłej żony,
 w małżeństwie poliginicznym – poślubienie kolejno dwóch lub więcej sióstr żyjącej
żony.
Każda forma egzogamii stwarza zarazem jakąś formę endogamii, czyli jakiś nakaz ograniczenia się
w poszukiwaniu kandydata na współmałżonka do pewnej grupy. Występuje szczególnie w gru-
pach uprzywilejowanych ekonomicznie lub prestiżowych, na wysokim stopniu w hierarchii. En-
dogamia (np. mezalians) sprzyja zachowaniu integralności biologicznej lub służy jako ochrona
przed utratą rodzimej kultury (np. kasty indyjskie – kasta to z definicji grupa ściśle endogamicz-
na).
Reguły egzogamii służą przełamywaniu izolacji, która może doprowadzić do zakłócenia proporcji
płci w określonej grupie wieku i uniemożliwić znalezienie współmałżonka przez część osób. Dla-
tego nakazuje się poszukiwanie współmałżonka w innych grupach zainteresowanych również
wymianą małżeńską. W tym celu organizowane są okresowo spotkania starszych, które ożywiają
życie towarzyskie i obrzędowe.
ANTROPOLOGIA – CWICZENIA
3

4. 7. ELEMENTARNE INSTYTUCJE SPOLECZNE
OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: E. Nowicka, Swiat człowieka-swiatkultury, ZJAZD V
s. 349-380 14.11.2009
ZAWIĄZYWANIE I ROZWIĄZYWANIE MAŁŻEŃSTWA
Obrzędy związane z zawarciem małżeństwa przewidują wszystkie społeczeństwa, dają one wyraz
społecznemu uznaniu dla związku (np. u Pueblo umycie chłopcu głowy przez dziewczynę). Zwy-
kle obrzędom zaślubin towarzyszy wymiana darów między rodzicami nowożeńców. Taki obliga-
toryjny dar nazywa się w antropologii ceną za narzeczoną (powszechne np. w Afryce, Indonezji) –
wysokość tej opłaty zależy od miejsca zamieszkania młodej pary po ślubie. Opłata jest wyższa,
gdy dziewczyna po ślubie odchodzi z domu rodzinnego (małżeństwo patrylokalne). Jeżeli żona po
upływie ustalonego czasu nie daje potomka (czasem męskiego) to część ceny za narzeczoną musi
zostać zwrócona rodzinie męża.
Stosunki seksualne są istotą, czyli cechą definicyjną małżeństwa. W większości społeczeństw
(zwłaszcza prostych) przedmałżeńskie i pozamałżeńskie stosunki seksualne są akceptowane. W
kulturze europejskiej z seksem związanych jest znacznie więcej zakazów i nakazów.
W społeczeństwach patrylinearnych nacisk kładzie się na seksualną czystość dziewczyny (np. u
Czejenów jest to sprawa honoru mężczyzny). Zachowaniem oczekiwanym jest natomiast chwale-
nie się podbojami erotycznymi. W społeczeństwach matrylinearnych nie przywiązuje się tak wiel-
kiego znaczenia do czystości przedmałżeńskiej (np. na Triobriandach dość wcześnie nawiązuje się
przypadkowe kontakty seksualne).
Ojcostwo może być kwestionowane, macierzyństwo nigdy. W wielu społecznościach zajście w
ciążę przypisywane jest zdarzeniom nadprzyrodzonym – w takiej sytuacji, w społeczeństwach
matrylinearnych, biologiczne ojcostwo w ogóle nie ma znaczenia. W społecznościach patrylinear-
nych z kolei ojcostwo przyznaje się mężowi matki, nawet jeśli nie jest ojcem biologicznym dziecka.
Rozwód w społeczeństwach matrylinearnych kobieta uzyskuje dość łatwo (np. u Indian Zuni ko-
bieta zbiera w węzełek rytualne przedmioty męża i kładzie je na progu). Wśród społeczności pa-
trylinearnych rozwód jest zwykle przypisywany zaniedbaniom żony (np. u Indian z Wielkich
Równin powodem do rozwodu jest śmierć dziecka).
STOSUNKI WZAJEMNEGO UNIKANIA SIĘ I STOSUNKI ŻARTOBLIWE
Typy stosunków między określonymi parami krewnych lub powinowatych:
 reguła wzajemnego unikania się – obyczaj, który ma na celu zapobieżenie rozbicia mał-
żeństwa młodych na skutek ewentualnych stosunków erotycznych między:
 teściową i zięciem – w małżeństwach matrylokalnych (np. u Antlerów),
 teściem i synową – w małżeństwach patrylokalnych;
 stosunki żartobliwe – charakteryzują się dużą zażyłością i wzajemną śmiałością w dow-
cipkowaniu, dotykaniu się a nawet pieszczotach, które nie wzbudzają zastrzeżeń otoczenia
(np. u Antlerów między szwagrami i szwagierkami oraz wujami i siostrzeńcami lub sio-
strzenicami. Stosunki żartobliwe mogą być też pełne okrucieństwa (np. u Indian Hopi).
ANTROPOLOGIA – CWICZENIA
4

5. 7. ELEMENTARNE INSTYTUCJE SPOLECZNE
OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: E. Nowicka, Swiat człowieka-swiatkultury, ZJAZD V
s. 349-380 14.11.2009
PRZYKŁADY ORGANIZACJI MAŁŻEŃSTWA I RODZINY
Społeczeństwo Suazi (południowo-wschodnia Afryka) – reprezentanci obu grup krewniaczych,
którzy ustalają cenę za narzeczoną. Małżeństwo nabiera mocy prawnej po dokonaniu pełnej zapła-
ty przez rodzinę narzeczonego. Żona otrzymuje własną chatę, ale podlega władzy teściowej. Z
teściem łączą ją stosunki wzajemnego unikania. Małżeństwo może być poligamiczne – mąż może
mieć wiele żon, a każdej musi zbudować chatę i dostarczać jedzenie. Małżeństwo ma charakter
poliginiczny, patrylinearny i patrylokalny.
Społeczeństwo Najara (Indie, Wybrzeże Malabarskie) – dojrzali mężczyźni żenią się z dziewczę-
tami, które osiągnęły biologiczną dojrzałość. Dziewczętom dobiera się męża, a następnie odbywa
się publiczny obrzęd zaślubin. Młode żony spędzają trzy noce z mężem, po czym są wolne, wraca-
ją do domu i każda może zaślubić kogo chce. Dzieci zrodzone z różnych związków musi zaakcep-
tować jako własne mąż obrzędowy. Małżeństwo ma charakter seryjny z preferencją praw dla
pierwszego związku obrzędowego.
Społeczeństwo Tiwi (Australia) – dziewczynki już w momencie narodzin są oddawane przez ojca
w małżeństwo dorosłemu mężczyźnie jako dar. Dziewczynka wychowuje się w domu przyszłego
męża. Małżeństwo ma charakter patrylinearny o silnie rosnącej z wiekiem przewadze pozycji
mężczyzny.
Indianie Tlingit (Północno-Zachodnie Wybrzeże Ameryki Północnej) – dużym domem wieloro-
dzinnym zarządza mężczyzna najbliżej spokrewniony z najstarszą kobietą (brat). Każde nowe
małżeństwo zajmuje w domu jedno pomieszczenie. Struktura pokrewieństwa ma charakter matry-
linearny.
Struktury patrylinearne występują zwykle w zbiorowościach ruchliwych, o prostej strukturze spo-
łecznej i ekonomicznej (np. Pigmeje z Afryki Równikowej, Eskimosi, Buszmeni z pustyni Kalahari,
Szoszoni z Wielkiej Kotliny).
Struktury matrylinearne występują zwykle w zbiorowościach osiadłych, o złożonej strukturze spo-
łecznej, bardziej zaawansowanej technologii i produktywnej gospodarce.
II. STRUKTURY SPOŁECZNE ZWIĄZANE Z POKREWIEŃSTWEM
MATRYLINEARYZM I PATRYLINEARYZM
Istnieją trzy zasady ustalania pokrewieństwa i dziedziczenia w wyniku których powstaje:
 struktura lineażowa, jednoliniowa – uznaje się związki krewniacze tylko w jednej linii (a
drugiej linii nie bierze się pod uwagę):
ANTROPOLOGIA – CWICZENIA
5

6. 7. ELEMENTARNE INSTYTUCJE SPOLECZNE
OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: E. Nowicka, Swiat człowieka-swiatkultury, ZJAZD V
s. 349-380 14.11.2009
 w linii żeńskiej (matki), np. Trobriandczycy, Indianie Pueblo – dziewczynki dzie-
dziczą wszystko po matce; chłopcy nie mogą niczego dziedziczyć, nawet przedmio-
tów rytualnych, ról czy pozycji obrzędowych, których kobiety nie mogą być właści-
cielkami – wtedy osobą zastępującą matkę jest jej brat, czyli najbliższy męski krew-
ny. Po bracie matki, czyli wuju, chłopak dziedziczy to, czego nie może odziedziczyć
bezpośrednio po matce.
Awunkulat – władza wujowska wynikająca ze związku wuja z siostrzeńcem, wuj
przekazuje siostrzeńcowi wiedzę rytualną, jest jego przewodnikiem, surowym na-
kazodawcą.
 w linii męskiej (ojca);
 struktura rodowa:
 w linii męskiej i żeńskiej (zasada pokrewieństwa obustronnego), np. w kulturze
europejskiej (która ma pewną tendencję do partrylinearyzmu – żona przejmuje na-
zwisko męża).
PRZYPADEK MATRYLINEARNEJ STRUKTURY INDIAN HOPI
System pokrewieństwa u Indian Hopi nie wiąże się z podziałem na pokolenia. Zasada podziału na
pokolenia obowiązuje przy obliczaniu pokrewieństwa od siostry ojca. Podstawą klasyfikowania
krewnych i powinowatych są raczej linie pionowe (rodowe) niż poziome (pokoleniowe).
Jednostką społeczną większą od lineażu jest klan, do którego należy się przez matkę. Każdy jest
spokrewniony ze wszystkimi jego członkami. Zespół współdziałających ze sobą klanów to fratria.
Do swojego klanu czy fratrii można kogoś „zaadoptować”, np. za zasługi, w dowód wdzięczności.
Pojęcie ojca często rozszerza się na wodza wioski i kapłanów, również świat przyrody jest opisy-
wany w kategoriach pokrewieństwa, np. słonce jest nazywane ojcem.
Jednostką o charakterze terytorialnym prowadzącą wspólne gospodarstwo domowe jest tzw. gru-
pa domowa – małżonkowie, ich dzieci z małżonkami i swoimi dziećmi. W społeczeństwach matry-
linearnych mężowie po ślubie wprowadzają się do domów żon (domy są własnością kobiet).
MAŁŻEŃSTWO PREFERENCYJNE I NAKAZOWE W KONCEPCJI LEVI-STRAUSSA
Zgodnie z tą koncepcją małżeństwo jest jednym z podstawowych elementów wymiany społecznej,
mającej na celu utrzymanie równowagi w zbiorowości. Wymiana jest regulowana przez system
zasad i norm. Wymiana ta zachodzi między dwiema grupami mężczyzn, kobieta jest przedmiotem
wymiany.
Małżeństwa preferencyjne – te, które są dobrze widziane.
Małżeństwa preskrypcyjne – nakazowe.
ANTROPOLOGIA – CWICZENIA
6

7. 7. ELEMENTARNE INSTYTUCJE SPOLECZNE
OPRACOWANIE NA PODSTAWIE: E. Nowicka, Swiat człowieka-swiatkultury, ZJAZD V
s. 349-380 14.11.2009
W zbiorowości patrylinearnej kobieta przechodzi do grupy swego męża. Strata ta wyrównuje się,
gdy córka tej kobiety zawrze małżeństwo z mężczyzną z grupy swej matki.
W patrylinearnej strukturze pokrewieństwa siostrzeńcy danego mężczyzny należą do innej grupy
egzogamicznej niż jego córki. dlatego też małżeństwo dzieci brata i siostry jest dopuszczalne, a
małżeństwo dzieci dwóch sióstr lub dwóch braci nie jest. W strukturze patrylinearnej siostry po-
ślubiają mężczyzn z przeciwnej grupy i do niej przechodzą. Ich dzieci należą więc do tej samej
grupy. Małżeństwo dzieci sióstr nie jest więc możliwe.
ANTROPOLOGIA – CWICZENIA
7